بۆچی (نالی) سلێمانیسلێمانیی بەجێ هێشت؟
نووسینی: ڕێبوار حەمەتۆفیقڕێبوار حەمەتۆفیق

وەڵامی باو ئەوەیە کە: نالی چووە بۆ حەج و لەکاتی گەڕانەوەیدا لە شام، هەواڵی ئەوەی بیستووە کە میرنشینی بابان کۆتایی هاتووە و کەوتووەتە دەست عوسمانییەکان، ئیتر ئەویش نامە شیعرییەکەی بۆ سالم ناردووە و دڵی نەیهێناوە و چاوی هەڵنەهاتووە تا بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی. بەڵام چەند سەرنجێک هەن کە ئەم وەڵامە لە ئاستیاندا بە بێدەنگی ماوەتەوە:

یەکەم: ئێمە هیچ بەڵگەیەکمان لەبەردەستدا نییە کە نالی شاعیر پێش 1847-1848 حەجی کردبێت، تەنانەت ئەگەر کردبێتیشی، هیچ لە ڕاستی ئەو سەرنجانە کەم ناکەنەوە کە شاعیر لە چەند هۆنراوەیەکیدا -کە دەبێت لە کاتی چوونە حەجدا نووسیبنی- بەئاشکرا تێیاندا هەست بە تەمەنی پیریی و بەساڵاچوویی شاعیر دەکرێت. بۆ نموونە گوزارشتی (پیرم و ئوفتادە کەوتووم) لە شیعری (ئەی تازە جەوان…) دا وێنەی کەسێک پیشان نادات کە لە تەمەنی چل و حەوت بۆ پەنجا ساڵیدا بێت.

دووەم: هەر لەو هۆنراوانەی -کە دەبێت لەکاتی چوونە حەج نووسیبنی- چەند وشەیەک دەبینرێن گوزارشت بۆ مەیل و ئارەزووی تایبەت بۆ مەبەستی چوونە حەج ناکەن، وەک وشەی (دەربەدەر) لە هۆنراوەی (ئەی ساکینی ڕیاضی مەدینە…) دا، کاتێک دەنووسێت:
ڕۆژی جەزا ڕجا بکە بۆ (نالی) دەربەدەر
چون لەم جیهان گوناهی گەلێ زۆر و ئەکثەر
هەروەها لە شیعری (وەی کە ڕووزەردی مەدینە…) دا دەڵێت:
وەی کە ڕووزەردی مەدینە و ڕوو سیاهی مەککە خۆم!
دەرکراو و دەربەدەر یارەب دەخیلی عەفووی تۆم

سێیەم: (احمد بن محمد الحضراوی) کە خۆی لە دەوروبەری ساڵی 1864-1865 نالیی لە حیجاز بینیوە وەسفی ڕوخسار و تەمەنی شاعیر دەکات و دەڵێت (شێخ خزر ئەفەندی نالی کوردی لە ساڵی 1281 کۆچی هاتووەتە مەککە و بەهۆنراوەیەک ئەمیری مەککەی بەسەرکردووەتەوە و هەمیشە لە مەجلیسی ئەمیردا دانیشتووە و گفتوگۆ و بەدواداچوونی کردووە لە بواری زمان و ئەدەب و زانستی تردا، هەروەها لەنێوان ئەو و زانای گەورە شەنقیتیدا دیالۆگ و شرۆڤەی بابەتەکانی ئەدەب و زمان بەڕێوەچووە. نالی توانا و لێهاتوویەکی بەربڵاوی هەبووە لە ناسینی نەژاد و ئەدەب و زمانی عەرەبیدا. ئەم پیاوە، زانا و خاوەن فەزڵە، وەک پیرێکی جوان و بەهەیبەت، بەڵام داهێزراو و سست دەردەکەوێت) (1) ئاشکرایە کە ئەم وەسفەش دیسانەوە لەگەڵ تەمەنی کەسێکدا نایەتەوە کە چل و حەوت بۆ پەنجا ساڵ تەمەنی کردبێت.

چوارەم: کەسێک لەتاو ئازاری داگیرکردنی شارەکەی لەلایەن عوسمانییەکانەوە نەیویستبێت بگەڕێتەوە بۆ سلێمانی چۆن دەچێت لە پایتەختی ئیمپراتۆرییەتی ئەو داگیرکارەدا کە (ئەستەمبوڵ) ە، نیشتەجێ دەبێت!؟

پێنجەم: لەنێوان ساڵانی 1847-1850 نالی لە ئەستەمبوڵ کاری لە نووسینی دوو پەڕتووکدا کردووە ئەوانیش پەڕتووکی (بعض فوائد عقلیە و نقلیە) و (مناظر الانشاء) ن. کەواتە نالی لەو سەردەمەدا نەچووە بۆ حەج و لە ئەستەمبوڵ بووە.
بانگکردنی ئەحمەد پاشا بۆ لێپرسینەوە لە ئەستەنبوڵ و هاتنی مەستوورەی ئەردەڵانی بۆ سلێمانی، هاوکاتن و لەیەک ساڵدا ڕوویان داوە. ئاشکراشە کە مەستوورە هاوسەردەمی نالی بووە و لە ساڵی 1805 لە شاری سنەسنە و لە گەرمەی دژایەتیکردنی نێوان هەردوو میرنشینی بابان و ئەردەڵاندا لەدایک بووە و ساڵی 1847 لە سلێمانی کۆچی دوایی کردووە و لە گردی سەیوان لە سلێمانی بەخاک سپێرراوە. (2) بوونی شیعرە داشۆرینەکەی نالی بۆ مەستوورە دوور نییە لەپاڵ کۆنە ڕقی ناکۆکی نێوان هەردوو میرنشیدا ڕێگەیان بۆ ئەم کۆچە کردبێتەوە وەک (مەلا جەمیلی ڕۆژبەیانی) دەڵێت (دوژمنایەتی و ساردی لەنێوان میرنشینی بابان و ئەدەڵاندا هەبووە، بۆ نموونە لە سەردەمی حوکمڕانی خوسرەوخانی ناکامدا، کە مێردی مەستوورەیە، بابانەکان هەڵمەتێکی زۆر گەورەیان بردووەتە سەر میرنشینی ئەردەڵان) (3) ئەوەش ئاشکرایە کە جیاوازیی مەزهەبی و ئایینییش لەنێوان ئەم دوو میرنشینەدا هەبووە و لەمەش قووڵتر بابانییەکان شانازییان بە جافایەتییەوە کردووە و نالییش (لە ڕووی خێڵەکییەوە لە هۆزی جافە، مەستورەیش لە مێژووەکەیدا هێرشێکی ناڕەوای کردووەتە سەر میرەکانی بابان و بە ناشرینترین شێوە باسی جافەکانی کردووە.) (4) مەستوورە خۆشی لە مێژووی ئەردەڵانەکەیدا، جەختی لەم ناتەباییە کردووەتەوە و دەنووسێت (لەبەر ئەوەی کە کوردی ناوچەی سلێمانیی و شارەزوورشارەزوور و هۆزی جاف، کە لەسەر سنووری ناوچەی سنە پەز و ئاژەڵیان دەلەوەڕاند، پێیان لەبەری خۆ زێتر ڕاکێشابوو و ئاژاوەیەکی زۆریان لەناوچەکەدا نابووەوە و والی هەرچەندی دەکرد، ئەم کردەوەیەی بۆ قووت نەدەچوو، بڕیاری سەرکوتکردنیانی دا و دە گژیان ڕاچوو و تیرە و هۆزەکانی جافی سەرلەبەر چەپاو دا و تاڵان و برۆی کردن و زۆربەی ناوداران و بەڕێزانیانی لە شیر کێشان. لەم دەگژڕاچوون و شەڕوشۆڕەدا لە شکری سەرکەوتووی ئەمانوڵڵاخان پەنجاهەزار تمەنی زێتر بەدەست کەوت و هەمووی بۆ سنە نارد بۆ والی، خۆیشی بە تەنتەنە و هەیتوهووتەوە، لەسەر مەریوانمەریوان و شارەزوورەوە هاتە ناو شاری سلێمانییەوە، مەڵبەندی پاشاکانی بابان. ئەو سەروبەندە، مەحموود پاشا میری بابان بوو. پاش گەیشتنی والی چەند ڕۆژێ، مەحموود پاشا بە خۆی و دەستەو دایەرەو و پیاوماقوڵان و بازرگان و بازاڕیانەوە شاری سلێمانیان چۆڵ کرد و وردو باریک بۆی دەرچوون و هەرچی ماڵ و سامانێکی لە مزگەوت و تەکیە و خەڵوەتخانە و کولبەردا شاردبووە، هەموو وەگیر لەشکری ئەمانوڵڵاخان کەوت.) (5) وەنەبێت بابانەکانیش لەمبارەیەوە کەمیان بەوان کردبێت و هەروا دەستەوەستان دانیشتبن، بۆ نموونە لەسەر هێز و زۆرێتیی سوپای بابان و ئەحمەدپاشای بابان بەرانبەر بە هەورامییەکان (محەمەد ئەمین زەکی بەگ) لە دەفتەرێکی دەستنووسی (حسین نازم) ەوە دەنووسێت (ئەحمەد پاشا زۆر بە دەست و توندە تەبیات بوو. زۆری لێ دەترسان و کەس نەیدەتوانی خراپە بکا. بەعزێ لە پیاوخراپ ڕایان کردبووە ناو هەورامیی و ئەحمەد پاشا داوای ئەمانەی لێکردن و هەورامییەکان گوێیان نەدایە، لەسەر ئەمە لەشکرێکی ناردبووە سەر هەورامان و چەند هەزار تەور بەدەستێکی لەگەڵ ناردن، خەڵکی هەورامان ڕایان کرد و خۆیان شاردەوە. تەور بەدەستی بەبە، هەموو باخەکانیان بڕین و هەورامییەکانیان ماڵوێران کرد.) (6)
مەستوورە خۆی سەبارەت بە هاتنی بۆ سلێمانی، لە کۆتایی (مێژووی ئەردەڵان) دا دەنووسێت: (محەمەد سوڵتان و میرزا عەبدوڵڵای مونشی باشی چوون بۆ سلێمانیی و بە خزمەت عەبدوڵڵاپاشای بابان گەیشتن و ڕێوڕەسمی پێشوازی لێکردنیان بەجێ گەیاند و پیاوماقوڵێکی لەتەکیاندا نارد بۆ ناوچەی شارەزوور، بۆ ئەوەی ئەو خەڵکە بەسەر گوندەکانی شارەزووردا ببەشرێنەوە و دابین کرێن… هەردەستەیەک لە دڵسۆزانی گیانفیدای ئەمانوڵڵاخانی دووەم، کەوتنە وڵاتێکەوە و هەر بڕێکیان لەبنارێکدا گیرسانەوە. پورزاکەم کە حسێن قولیخانی مامی ئەمانوڵڵاخانە، ڕووی لە سلێمانی کرد و بەوپەڕی ڕێزەوە پێشوازی لێ کراو گیرسایەوە و کاتێکیش هەواڵی کۆچی ئێمەی بیستەوە، خەڵکێکی زۆری بەئەسپ و ئێسترەوە نارد تا سەدکەسێک لەبنەماڵەی ئێمە بگوێزنەوە و لەلایەن خۆشییەوە جێگەی هێورین و گوزەرانی بۆ ئامادەکردین و هەریەکەی بەپێی پێداویستی خۆی، کۆمەک و یارمەتیی دەدا و لە خزمەتیدا کاتمان بەخۆشی بەسەر دەبرد، بەڵام پاش چەنێ، چارەنووسی خودا لە خۆشی گوزەرانی ئێمە ڕازی نەبوو، ئەوەبوو، لە ڕۆژی 14ی مانگی “زی الحجە” ی ساڵی 1263دا “1847ز”جەنابی حسێن قولیخان نەخۆشی بەسەریدا زاڵ بوو و لە ماوەی شەو و ڕۆژێکدا گیانی بەبەهەشتی بەرین شاد بوو و لەپرسەکەیدا هەزاران سینەی بۆ هەڵدڕان و منی مەستوورەی سەرلێشێواو و دەربەدەریش لە دووری لێکدابڕانی ئەو، گیانە ئازیزەکەم دووسێ ڕۆژێکە لەش و ڕوحم بە بەڵای تای نەخۆشییەوە دەتلێتەوە. بزانین خودا چیمان بەسەر دێنێ و ئارەزووی بەچییە…) (7)
دوا دێڕی ئەو چامەیەشی کە گوایە بۆ سالم و هەواڵی سلێمانیی لێ پرسیوە، نالی دەڵێت:
خاڵی بکە بە خوفیە کە ئەی یاری سەنگ دڵ
نالی لە شەوقی تۆیە دەنێرێ سەلامی دوور

شەشەم: لە دەوروبەری ساڵی 1864 نالی لە مەککە دەردەکەوێت و هۆنراوەیەک بۆ ئەمیری مەککە لە حیجاز دەنووسێت (کە لە دیوانەکەیدا نەهاتووە) ، شاعیر بە چاوی پڕ گریانەوە باس لە نالەباریی دەسەڵاتی ڕۆم و عەجەم دەکات و دەڵێت:
فیم تبکی من فرقة الفرق الروم
وترک الأعاجم العجماء
کنت فاکهتهم فهل ذقت منهم
بلغة من بلاغة البلغاء (8)
هیچ ئاسوودە نییە بەژیانی ئاوارەیی و خۆزگە بۆ ڕۆژانی ڕابردوو و شوێنی لەدایکبوون و شارەزوورەکەی دەخوازێت و نایگۆڕێتەوە بە بەغداد و شام و ئەستەنبوڵ و دەنووسێت:
زورت زورة الی الزوراء
أو الی الروم أو الی الشهباء
أو الی شهرزور مسقط ڕأسی
موطن العلو موطیء اڵاباء

حەوتەم: دوو دێڕ شیعری نالیش هەیە کە بە زمانی فارسی نووسیونی و گەرچی کاتی نووسینەکەی نازانرێت، بەڵام هەمان هەنسک و سکاڵای ناوەرۆکی هۆنراوە عەرەبییەکەی تێدایە و باسی ڕۆیشتن دەکات بەرەو وڵاتی میسر:
سوی مصر است مرا عزم از این لجەی غم
تا کە در نیل کشم جامە ز بی داد و ستم
می ڕود (نالی) از این جا ضو حریص از دنیا
با لب خشک و کف خالی چشم پر نم[1]

سەرچاوە و پەراوێز:
1- نزهە الفکر، تالیف: احمد محمد الحزراوی المکی الهاشمی، حققه: محمد المسری، القسم الاول، دمشق، 1996، 357
2- مستورەی اردلان زنگی و معرفی اثار، … ل23
3- هەمان سەرچاوە، ل 21
4- هەمان سەرچاوە، ل 190
5- مێژووی ئەردەڵان، سەرچاوەی پێشوو… ل 190-191
6- تاریخی سلێمانی وە وڵاتی، محەمەد ئەمین زەکی بەگ، سێیەم بەرگ، ئامادەکردنی: ڕەفیق ساڵح، چاپی دووەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2005، ل 115
7- مێژووی ئەردەڵان، مەستوورە، وەرگێڕانی: د.حەسەن جاف و شکور مستەفا، چاپی یەکەم، دەزگای ڕۆشنبیری و بڵاوکردنەوەی کوردی، 1989، ل 232-238 هەروەها هەمان پەڕتووک لەلایەن مامۆستا هەژارەوە لەگەڵ چەند سەرچاوەیەکی تردا کراوە بە کوردی بڕوانە (مێژووی ئەردەڵان، مەستوورە، وەرگێڕانی: مامۆستا هەژار، چاپی دووەم، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، 2005، ل 226-228) و لەم سەرچاوەیەدا و لە (ل229) دا ئەوە خراوەتە ڕوو کە دوای ئەوەی مەستوورە کۆچی دوایی دەکات و ناتوانێت (مێژووی ئەردەڵان) ەکەی تەواو بکات، میرزا عەبدوڵڵا مونشی باشی کە مامی مەستوورە خانم و خاڵی حسێن قوڵی خانی کوڕی ئامانوڵڵا خانی گەورەبووە، هاتووە مێژووی ئەردەڵانەکەی مەستوورە خانمی تەواوکردووە.
8- نزهە الفکر، …، 362