$ئیسلام کەی و چۆن و بۆ بەسیاسی کرا؟ (بەشی یەکەم)$
نووسینی: #شێرکۆ کرمانج#
$بەشی یەکەم$
بڵاوبوونەوە و تەشەنەی ئیسلام و پێویستیی دەوڵەت
لەگەڵ هاتنەسەر حوکمی عومەری کوڕی خەتاب (ف. 634-644)، دەسەڵات و قەڵەمڕەوی ئیسلام گەشەیەکی ‏بێوێنەی ‏بەخۆوەدیت و ژمارەی ئەو کەسانەی‎‎‏ عارەب و غەیرەعارەب، بە خۆشی یان بەزۆر، هاتنەسەر دینی ئیسلام ‏یەکجار زۆر ‏زیادیکردو قەڵەمڕەوی ئیسلامیش بۆ باکووری ئەفریقیاو باکووری شام و ناوەڕاستی ئاسیا درێژ ببووەوە.
ئەو ‏پێشهاتە ‏بارودۆخێکی ئابووری-کۆمەڵایەتی-سیاسیی لەگەڵ خۆی هێنایە گۆڕێ کە فەرمانڕەواو دەسەڵاتدارانی ئیسلامی ‏ڕووبەڕووی ‏کۆمەڵێک کێشەی نەک هەر ئەمنی و ئاساییشی بگرە داراییش کردەوە.‏‎ ‎سەردارە سەربازیەکانی ‏موسڵمانان ‏بە سەرداری باوەڕداران (أمیر المٶمنین) یشەوە لە شەڕوشۆڕ و هێرشەکانیاندا‎‎‏ لە غەزوەکان دەسکەوتی زۆریان ‏‏بەدەستدەهێنا ، بەمەش سەروسامانیان هێندە زیادی کردبوو لە ئەژمار نەدەهات. بە گۆتەی ئیبن خەلدون دەستکەوتەکان ‏‏گەیشتنە ئەو ڕادەیەی سەرداری واهەبوو، تەنیا لە یەک شەڕدا دەستی بەسەر 3000 لیرەی زێڕدا دەگرت. ئیبن ‏خەلدون لە ‏زاری مەسعودی (مێژوونووسێکی بەناوبانگی ئیسلام) دەگێڕێتەوەو دەڵێت لە ڕۆژگاری عوسمانی کوڕی ‏عەففان (ف. ‏‏644-656) خەلیفەی سێیەم:‏
‏یاوەرانی پێغەمبەری موسڵمانان ببوونە خاوەنی موڵک و پارەیەکی زۆر. عوسمان کە کوژرا 150000 ‏دینار و ‏‏1000000درهەم لای ژمێریارەکەی هەبوو. بەهای ئەو موڵکانەی لە وادی قورا (وادی ‏القری) و حونەییا هەیبوو، ‏دەگەیشتە 200000 دینار، ئەو چەندان حوشتر و ئەسپیشی لەدواجێما. ‏هەشتیەکی موڵکی زوبێر پاش مردنی عوسمان ‏دەگەیشتە 50000 دینار. ئەو دوای مردنیشی 1000 ‏ئەسپ و 1000 خزمەتکاری ژنی لەدواجێما. داهاتی تەڵحە لە ‏ئێڕاق لە ڕۆژێکدا 1000 دینار بوو و لە ‏ناوچەی ئەلشەرەحیش لەوە زیاتر بوو.
تەویلەکەی عەبدولرەحمانی کوڕی ‏عەوف 1000 ئەسپ و ‏‏1000 حوشتر و 10000 مەڕی تێدا بوو. دوای مردنی تەنیا چواریەکی موڵکی دەگەیشتە ‏‏84000 دینار. ‏زەیدی کوڕی سابت جگە لە موڵک‎‎‏ هێندەی پارچە زێڕو زیو لەدوای خۆی بەجێهێشت کە بەهاکەی ‏‏دەگەیشتە 100000 دینار. زوبێر خانوی نیشتەنی (إقامە) لە بەسرە، میسر، کوفە و ئەسکەندەریە ‏درووستکردبوو. ‏تەڵحە دانەیەکی لە کوفە درووستکردو خانوەکۆنەکەی مەدینەشی بەبەکارهێنانی ‏پلاستەر و کەرپوچ و دارساج نۆژەن ‏کردبۆوە. سەعدی کوڕی ئەبی وەقاس خانوێکی لە ئەلئەقیق ‏‏(گەڕەکێکی مەدینە) درووستکرد. بەبەکارهێنانی کاریتە ‏لەسەرەوە خانوەکەی زۆر بەرزو فراوان ‏کردبوو. میقداد خانوەکی لە مەدینە درووست کرد دەرەوە و ناوەوەی لە پلاستەر ‏بوو. یەعلای کوڕی ‏مونەییە 50000 دینار و بایی 300000 درهەم موڵکی لەدواجێما‏.
قەبارە و زۆریی دەسکەوتەکان خەلیفەو سەردارانی موسڵمانی ناچارکرد بەدوای ڕێگە چارەیەک بۆ چاودێری و ‏‏بەڕێوەبردنی ئەو سامانە لەژمارنەهاتووە بدۆزنەوە.
ئا لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوەش بکرێت، کە لەو قۆناغەدا وەک ئیبن ‏‏خەلدون دەڵێت، نەخوێندەواری زەقترینی ئەو سیفەتانەبوون کە عارەبی پێدەناسرایەوە، نەک هەر ئەوە عارەبەکان لە ‏‏ژیانی ڕۆژانەشیاندا زۆر سادە بوون. بۆنموونە‏ ئەبوموسا کە‎‎‏ موسڵمانێکی دیاری سەردەمی بەرایی ئیسلامە، خواردنی ‏‏مریشکی ڕەتکردۆتەوە، چونکە عارەبەکان قەت مریشکیان نەدیتبوو. عارەبەکان گەنمیان بە قڵچغەوە دەخوارد، ‏چونکە ‏بێژینگیان هەرنەبوو. لەبەرئەوە پێویستیان بە بەهانا هاتن و یارمەتی ناعارەبەکان بوو، ‏تاوەکو کاروبارەکانیان ‏بۆ جۆر بکەن و ئەو دامودەزگایانەشیان بۆبەڕێوەبەرن کە پێویستیەکانی ڕۆژانە دەیهێنانە پێش. ‏
دەبێت ئەوەش بگوترێت بۆ سەرکوتکردنی ئەو یاخیبوانەی هەر لەگەڵ مردنی پێغەمبەری موسڵمانان سەریانبزوت، ‏‏پێویستیی دەسەڵات و دەزگای سەربازی (المٶسسە العسکریە) لەپێش هەموو دامودەزگا دەوڵەتیەکانی دیکە هات. ‏ڕاستی ‏ئەمە لە گۆڕینی نازناوی عومەری کوڕی خەتاب لە خەلیفەوە بۆ ئەمیرلموئمنین دەردەکەوێت. چونکە ڕابەری ‏هێزە ‏سەربازیەکان لەناو عارەبان بە سەردار (أمیر) ناو دەبردرا.‏
لە قۆناغە سەرەتاییەکانی ئیسلام هیچ بەڵگەیەکی وا لەبەردەستدا نیە، کە نیشانەی بوونی فۆرمێکی سیستیماتیکی باج ‏‏کۆکردنەوەو نامەو نامەگۆڕینەوە هەبووبێت، تەنانەت پڕۆسەی بەڕێوەچوونی کاروبارێکی سیاسیی ئەوتۆش ‏بەدیناکرێت، ‏کە پێویستیی بە بوونی سکرتاریەت بووبێت. مەبەست لە سکرتاریەت ئەو کەس و دەزگایانەن کە ‏‏کارئاسانیان بۆ خەلیفە کردبێت، ئەمەش لەبەرئەوە بووە کە سەرەتا خەلیفە سەرقاڵی کاروبارە دینییەکان بوو زیاتر لە ‏‏کاروبارە سیاسییەکان. دیارە ناکرێت هەرئەمانە بە هۆکار دابنرێن، چونکە ‏هۆیەکی دیکەی گرنگ ئەوەیە کە ‏عارەبەکان لە سەردەمی خەلیفەکانی ڕاشدین و قۆناغە سەرەتاییەکانی دەوڵەتی ئەمەوی، ‏بەڕادەیەکی زۆر بۆ ‏بەڕێوەبردنی دەوڵەتە ساواکەیان پابەندی فۆرم و نەریت و چەمک و پراکتیزە خێڵەکیە باوەکانی ‏عارەبان بوون. لەگەڵ ‏تەشەنە و بڵاوبوونەوەی ئیسلام‎‎‏، چەمک و فۆرم و پراکتیزە عارەبییەکان ناکامڵی و کەمتواناییان بۆ ‏بەڕێوەبردنی ‏ئیمپراتۆریەتە ڕۆژبەڕۆژ فراوانبووەکەی ئیسلامی لەخۆنیشاندەد‏ا. لەبەرئەوە سوودوەرگرتن لە فۆرمی باڵاو ‏‏گەشەکردوی بەڕێوەبردن بوو بە پێویستیی ڕۆژ.‏
پێویستبوونی دامودەزگا فەڕمیەکانی دەوڵەت، پێش هەمووشتێک لە دامەزراندنی دیوان دەرکەوت. دیوان وشەیەکە ‏‏ئەسڵەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زمانەکانی ڕۆژهەڵاتی نزیک (هیندی و ئێرانی)، بەمانای تۆمارکردن یان بەشی دارایی ‏دێت. ‏ئیبن خەلدون لە پەڕتووکی المقدمە (پێشەکی) ئاماژە بەوە دەکات کە دیوان لە ئەسڵا نە عارەبیە و نە ئیسلامی، ‏تەنیا لەو ‏وڵاتانە هەیە کە دەسەڵاتی دنیایی تیایدا زاڵە. دیوان بوو بەدەزگای کۆکردنەوەی باج و ‏سەرانەکان ، بۆ ‏دابینکردنی خەرجیەکانی هێزە سەربازیەکان و پێداویستیە لۆجیستیکەکانی دیکەی شەڕ وشۆڕەکان، لەوانە ‏هێرشەکان ‏بۆ فراوانکردنی سەرزەوی ئیسلام لەگەڵ ئەو هێرشانەش کە دەکرانەسەر یاخیبوان، وەک زەندیقەکان. ‏
عومەری کوڕی خەتاب لەناو موسڵمانان بە یەکەم دامەزرێنەری دیوان دادەنرێت، ئەو دیوانی لەسەر پێشنیازێکی ‏خالیدی ‏کوڕی وەلید (سەرداری بەرەی شامی هێزی موسڵمانان) دانا. گوایە خالید بە عومەری گوتوە من دیومە ‏فەرمانڕەوایانی ‏شام دیوانیان هەیەو عومەریش پێشنیازەکەی قبوڵکردووە. هەندێکی دیکە دەڵێن ئەلهورموزان ‏‏(سەرداری بەرەی ئەهوازی ‏هێزی موسڵمانان) بیرۆکەی دیوانی خستۆتەپێش عومەر بەمەبەستی ڕێگرتن لە دزینی ‏پارەو خۆدزینەوە لە لەشکری ‏موسڵمانان. هەرچۆنێک بێت، تاسەردەمی عەبدولمەلیکی کوڕی مەروان (ف. ‏‏685-‏‏705)ی خەلیفەی ئەمەوی، زمانی سەرەکی لە دیوان، نووسین بەتایبەتی‏‏، لە هەرێمەکانی ئێڕاق بە فارسی و لە شام ‏‏یۆنانی بووە، ئەمەش هێندەی دیکە ناڕەسەنیەتی ئەم چەمک و دامەزراوەی دیوانە لە کەلتورو پراکتیزە عارەبیە-‏‏ئیسلامییەکان دەردەخات. ‏
هاوشێوەی دامەزراوەی دیوان، نووسینگەی وەزیر (دەزگای ڕاپەڕاندنی کارەکان) وەک دامەزراوەیەک لە قۆناغە ‏‏سەرەتاییەکانی حوکمی عەباسیەکان دەستبەکاربوو، کە بە میرات لە ئێرانیەکانەوە بۆیان بەجێمابوو. دەبێت ئەوەش ‏بگوترێت کە وەزیر وشەیەکی ئێرانیی پەهلەویەو بە مانای دادوەر (قازی) دێت.‏
هەندێک سەرچاوە ئاماژە بەوەدەکەن، گوایە پێغەمبەری موسڵمانان کەسانێکی لە یاوەرانی وەک قازی بۆ هەندێک ‏ناوچە ‏ناردوە، بەڵام سەرچاوەکان کۆک نین لەسەر ئەم قسەیە. بۆنموونە‏ هەندێک سەرچاوە دەڵێن کە پێغەمبەری ‏موسڵمانان عەلی ‏کوڕی ئەبی تاڵیبی بۆ یەمەن ڕەوانەکرد، تاوەکو ببێت بە قازی؛ یەکێکی دیکە دەڵێت تاوەکو زەکات و ‏پێنجیەکانەیان ‏‏(خومسیان) لێوەرگرێت؛ هەندێکیش دەڵێن مەعازی کوڕی جەبەل بۆ یەمەن ڕەوانەکرا، نەک عەلی ‏کوڕی ئەبی تاڵیب، ‏یەک دەڵێت بۆ ئەوەی ببێت بە قازی و یەک دەڵێت بۆ داگیرکردن، یەکێکی دیکەش دەڵێ وەک ‏ڕێنیشاندەرو‎‎‏ مامۆستا‎‎‏ ‏ڕەوانەکرابوو. کۆی ئەم قسانە ئەوە دەردەخات کە لە سەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان پێناچێت ‏‏دامەزراوەیەکی فەڕمی دادگا هەبووبێت، کە یەکێک لە سەرەکیترین دامەزراوەی دەوڵەتە، هەر چەند دەوڵەتەکە ‏ساواش ‏بێت. ‏
دوای مردنی پێغەمبەری موسڵمانان عومەری کوڕی خەتاب یەکەمین کەس بوو کە دادوەر (قازی) دابمەزرێنێت. ‏پێویستیی ‏دانانی دادوەر لە ئاکامی زیاد لە پێویست سەرقاڵبوونی عومەر بوو بە کاروباری موسڵمانانەوەو بە کێشە ‏‏دادوەریەکانیشەوە.‏‎‎‏ بۆیە بۆ کەمکردنەوەی ئەرکەکانی سەرشانی خۆی و پێڕانەگەیشتنی بە یەکلاکردنەوەی هەموو ئەو ‏‏کێشانەی کە دەخرانە پێشی بڕیاریدا دەسەڵاتی دادوەری بە کەسانێکی دیکە بدرێت. یەکەم نامە کە عومەر نووسیبێتی ‏بۆ ‏دەستنیشانکردنی قازی نامەیەکە، کە بۆ ئەبوموسا ئەلئەشعەری ناردوە، کە والی بەسرە بووە، داوای لێکردووە کە بە ‏کاری ‏قازی هەڵبستێت.
واپێدەچێت کە لە سەردەمی عومەر دەزگای جێبەجێکاری و دادگا ‏لێکجیانەکرابێتنەوە، چونکە ‏ئەو کەسەی کە عومەر داوای لێکردووە ڕۆڵی قازی ببینێت، لەهەمان کاتدا والی بەسرە بووە. ‏لەڕاستیدا‎‎‏ یەکەمین ‏نووسینگەی فەڕمی دادگا لە سەردەمی ئەمەویەکان دامەزرا. لەسەرەتا دادوەرەکان هەرکەس لەلای ‏خۆی و بەپێی‏ ‏تێگەیشتنی خۆی بە کێشەکان ڕادەگەیشت چونکە تا ئەوکات شەریعە لەلایەن چوار ئیمامە سوننییە ‏بەناوبانگەکانەوە ‏دانەڕێژرابوو.‏‎‎‏ بەواتایەکی دیکە جگە لە قورئان و سوننە، سەرچاوەیەکی بنچینەیی بۆ قەزاوەت بوونی ‏نەبوو تا بۆ ‏چارەسەری کێشەی نێوان موسڵمانان بۆی بگەڕێنەوە. ‏
تەشەنە و بەرفراوانبوونی سەرزەوی ئیسلام بووە مایەی هێنانەگۆڕێی بارودۆخێکی نوێی وا کە پێویستیی ‏لەدایکبوونی ‏دامەزراوەکانی دەوڵەتی کرد بە پێویستیەکی حەتمی، بەڵام لەبەرئەوەی ئەزموونی عارەبە-موسڵمانەکان ‏لەم بوارەدا زۆر ‏لاواز بوو، هەرزوو پەنا برایەبەر ئەزموون و پراکتیزە ئێرانی و بێزەنتیەکان لەبواری فەرمانڕەوایی. ‏ئەمەش لە ‏دامەزراندنی دیوان و نووسینگەی وەزیر بەئاشکرا دەبیندرێن. واچاکە ئەوەش وەبیربهێنرێتەوە، کە ‏گواستنەوەی پایتەختی ‏موسڵمانان لە مەدینەوە بۆ دیمەشق و دواتریش بۆ بەغدا، کاریگەریی کەلتورو نەریت و پراکتیزە ‏ئێرانی و بێزەنتیەکانی ‏بەسەر موسڵمانان هێندەی دیکە زیاتر و کاریگەرتر کرد.‏
لە دوو بەشی داهاتوودا باس ڕۆڵی ململانێی دەسەڵات و‎‎‏ ئارگیومێنتە سیاسیی-دینییەکان و لەگەڵ تیوری خەلافەت ‏دەکەین.‏ [1]