عەبدولحسێن شەعبان
لە عەرەبییەوە/ بەهادین جەلال
پێشەکی
کێشەی کورد لەوەتەی دامەزراندنی دەوڵەتی ئێراق لە ساڵی 1921 و تا بە ئێستاش دەگات ئەو دەوڵەتەی بەخۆیەوە خەریک کردووە، سەرەڕای گۆڕینی سیستەمە سیاسییەکان و بەدوایەکداهاتنی حکومەتە جیاوازەکان بەڵام هەر بوونی هەیە و توندە، مەسەلەکەش تەنیا بە ئێراقەوە پەیوەست نییە، کورد بەسەر چوار دەوڵەتدا (تورکیا و ئێران و سووریا و ئێراق) دا دابەش بوونە، جا لەبەر ئەوەی ناوچەکە لە ڕووی جیۆپۆلیتیکی و ستراتیژی و ئابوورییەوە گرنگە، بە تایبەتیش بوونی نەوت، بۆیە پێشتر و ئێستاش هەر بۆتە ناوەندێکی ململانێ و هەژموونی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی.
لەگەڵ ئەوەی ڕەوشی کورد لە ئێراق لە هەر سێ وڵاتەکی دیکە باشترەو مافی خۆیان بەدەستهێناوە کە ئەوانی دیکە تا ئێستاش خەونی پێوە دەبینن، بەڵام بەرکاربوونی ململانێ و دابڕانی نێوان خواست و واقیع، هەروەها نەبوونی متمانەی ئاڵوگۆڕی تایبەت بە ئاییندە، وای لە بیرکردنەوەی دامەزراندنی قەوارەیەکی سەربەخۆی کوردی کردووە کە ببێتە مژاری ململانێ و ناکۆکی کە ڕەهەندەکانی دیار نەبن.
ئەم بابەتەش لەم ماوەیەی دواییدا زیاتر بەدەرکەوت کاتێ نیازی سەربەخۆیی و ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی کوردی ڕاگەیانرا، ئەمە بووە داخوازییەک هەر کاتێ ناکۆکییەکان لەگەڵ بەغدا تووندتر بن زیاتر دێتەوە گۆڕێ، ئەم داخوازییە خەریکە کۆدەنگیی کوردی لەسەر دەدرێ بە ڕیفراندۆم یان بێ ڕیفراندۆم، وێڕای ئەوەی کە هەر پابەندیش دەبن بە کەرکووک کە شوێنێکی پیرۆزە و ئەمەش وای کرد هەندێ کەس ئاڵای کوردستان لەسەر فەرمانگە فەڕمییەکان هەڵکەن، ئەم مەسەلەیە بخەنە بەردەم تەحەددییەکی تازەوە، بە تایبەتیش کە هەمووان سەرقاڵی شەڕی داعشن. ئەم ڕێکارەش ململانێی مێژوویی لەسەر کەرکووک و سەرچاوەکانی نەوت و گرێبەست و وەبەرهێنان و داهاتەکە جارێکی دیکە هێنایەوە ئاراوە، هەروەها ئاییندەی کێشەی کوردی بە تێکڕایی گەڕاندەوەو خستییەوە بەردەم قسەو باس، ئەم شتەش زیاتر توندو گرژ دەبێ بە تایبەتیش لە قۆناخی دوای داعش، کە یەکێکە لەو سیناریۆیانەی چاوەڕوانی دەوڵەتی ئێراق دەکات، بەراوردی مەسەلەی کوردی بە پرسی سەربەخۆیی و ئەو تەحەددیانەی ڕووبەڕوویان دەبێتەوە لە قەیرانێک تازە- کۆنەوە دەست پێدەکات، چوونە ژوورەوە وەک هاتنەدەرەوەیە کە کەرکووک و نەوتە، سەرچاوەی ململانێی مێژوویی و سەرەکییە لە ناوچەکە، کە لەگەڵ بەرژەوەندیی هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەکان بەیەکدا دەچن، چیرۆکی بەرزرکردنەوەی ئاڵای کوردستان و ڕیفراندۆم تەنیا پاساوێکی دیکەی قەیرانە کۆنەکەیە.
کەرکووک: گرێی نەوت و جیۆپۆلەتیک لە پێکەوەژیان و پێکدادان
کەرکووک بۆتە بایۆمەترێک بۆ پێوانی پلەی گەرمیی کەشوهەوای سیاسی لە ئێراق، بە تایبەتیش لەنێوان حکومەت لەلایە ک و لەنێوان بزووتنەوەی کورد لەلایەکی دیکەوە، تا ئێستاش ئەو بۆمبە کە لە هەر ئان و ساتێکدا بێت دەتەقێتەوە، ئەوەش لەبەر چەند هۆیەک لەوانە ئاساییکردنەوە کە یەکلایی نەکراونەتەوە لەبەر ناسنامەکەیەوە یان لەبەر ئەو هەموو ستەم و پشتگوێخستنەی بە درێژایی سەردەمەکان دووچاریان بووەتەوە، سەرباری ئەوەی کە خاکی نەوتەو یەکەم کێڵگەش لە بابەگوڕگوڕ لە ساڵی 1927 نەوتی لێ دەرهات. مێژووی ئەم شارەش ململانێی زۆری بەخۆیەوە دیوە، هەندێ کۆمپانیای نەوت ڕۆڵی گەورەیان لە مێژووی هاوچەرخی ئێراقدا بینیوە، هەروەک چۆن بزووتنەوەی ڕۆشنبیری و کرێکاری سەرکردایەتیی مانگرتنێکی خوێناوی کرد بە ناوی گاورباغی لە ساڵی 1946، وێڕای پێکدادانی چەکداری دژی تورکمان لە 1959، لە حەفتاکانیش کەرکووک ڕووبەڕووی گۆڕینی دیموگرافی بووەوە کە کورد و تورکمانی گرتەوە و شەپۆلێکی کۆچ عەرەب بەرانبەر هەندێ دەستکەوت ڕووی لەو شارە کرد. ئەم ئاگرە هەر لەژێر لمدا مایەوە تا ساڵی 2003 کاتێ ئەمریکا ئێراقی داگیرکرد، کە پێکدادان و توندوتیژی و تیرۆر سەری هەڵداو شارەکە بە تایبەتی و پارێزگاش بە شێوەیەکی گشتی بە هەڵواسراوی مایەوە بەپێی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە بە ماددەی58 کە لەسەردەمی پۆل برێمەری حاکمی مەدەنی ئەمریکی بۆ ئێراق دەرچوو لە 8ی ئاداری 2004، دواتر گۆڕا بۆ ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەیی ئێراق و لە 15ی تشرینی یەکەمی 2005 ڕاپرسی بۆ کراو بە پێی ئەو دەستوورە لە 15ی کانونی یەکەمی هەمان ساڵ هەڵبژاردن ئەنجامدرا. کاتێکیش داعش لە 10ی حوزەیرانی 2014 موسڵی داگیرکرد بەرەو پارێزگای کەرکووک کشا و تا ئێستاش 40%ی خاکەکەی داگیرکردووەو چەندین کۆمەڵکوژی تێدا ئەنجامدرا لەلایەن تیرۆریستانەوە، ئەوەی لەم دواییەش هاتە ئاراوە ئەوە بوو کە هێزەکانی یەکێتيی نیشتمانیی کوردستان دەستیان گرت بەسەر بیرە نەوتەکانی حکومەت لە کۆمپانیای نەوتی باکوور، ئەمەش ئاگرەکەی خۆشترکرد، لەو کاتەوە تا ئێستاش ڕووداوەکان زۆر بە خێرایی تێدەپەڕن، هەر چەندە داعش زیانێکی زۆری بەرکەوتووە، بەڵام لە موسڵ چوار مانگە شەڕ هەر بەرکارە، ڕێگەگرتن لە هەناردەکردنی نەوت بۆ چەند هەفتەیەک لەلایەن یەکێتییەوە پەیامێکی ئاگادارکردنەوە و فشار بوو بۆ بەغدا تاکو داواکانی پارێزگاکە جێبەجێ بکات، ئەویش دامەزراندنی پاڵاوتگەیەکی نەوت و شایستەکانی بوو لە داهاتی نەوت، بەڵام ئەم داواکاریانە پەرەیان سەند وێڕای وەڵامەکانی وەزارەتی نەوتی ئێراق کە دەیویست پیشەییانە گفتوگۆبکات، کاتێ ئەنجومەنی پارێزگا ڕەزامەندی دا لەسەر بەرزکردنەوەی ئاڵای کوردستان لەسەر فەرمانگە حکومییەکان لەپاڵ ئاڵای ئێراق، هەرچەندە کەرکووک و ناوچەکانی دیکە بە ناوچەی جێناکۆک دادەنرێن بەپێی ماددەی 140ی دەستووری هەمیشەیی.
ئاڵای کوردستان و ناکۆکیی دەستووری
پارێزگاری کەرکووک کە سەر بە یەکێتیی نیشتمانییە نووسراوێکی فەڕمی بۆ هەموو فەرمانگە حکومییەکان ناردو داوای لێکردن ئاڵای کوردستان هەڵبکەن، هەرچەندە تەنیا ئەندامانی کوردی ئەنجومەن دەنگیان بۆ بڕیارەکە دا و ئەندامانی عەرەب و تورکمان ئامادە نەبوون، ئاڵاش کارێکە لە کارەکانی سەروەری و ئیشی پارێزگار یان ئەنجومەنی پارێزگا نییە کە بە لێکدانەوەیەکی دیکەی یاسایی وەڵامی لێکدانەوەیەکی دیکەی دایەوە ، بەوەی کە ئەنجومەنی پارێزگا مافی هەیە کە بڕیاربدات ئاڵای کوردستان لە شارەکە هەڵبکرێت، مادام تا ئێستا کێشەکەی یەکلایی نەبۆتەوەو ناوچەی جێناکۆکە، چۆن حکومەتی فیدڕاڵ مافی هەڵکردنی ئاڵاکەی هەیە، بە هەمان شێوەش هەرێمی کوردستان مافی بەرزکردنەوەی ئاڵاکەی خۆی هەیە.
لێکدانەوەیەکی دیکە لەدژی هاتە ئاراوە لە بڕیاری پەڕڵەمانی ئێراق کە ئەوانەی ناڕازی بوون لەسەر هەڵکردنی ئاڵاکە دەتوانن سکاڵا لای دادگای فیدڕاڵ تۆماربکەن بۆ ساغکردنەوەی بابەتەکە، کە نەدەبوو پەڕڵەمان ئەو بڕیارە دەربکات، لێکدانەوەی سێیەم دەڵێت: بڕیاری دەنگدان بە ڕەتکردنەوەی بەرزکردنەوەی ئاڵای کوردستان لەنێو پەڕڵەمانی ئێراق بەخێرایی تێپەڕێنرا و لیژنەی یاسایی بەر لەدەنگدان لەسەری، دیراسەی نەکردووە.
بەڵام لە پەڕڵەمانی ئێراق کە دژی بڕیارەکەی ئەنجومەنی پارێزگا بە هەڵکردنی ئاڵای کودستان دەنگ درا، فراکسیۆنەکانی کوردی بەشدارییان تێدا نەکرد هەتا ئەگەر زۆرینەشی بەدەست هێنابێت وەک چۆن بەرزکردنەوەکەشی نوێنەرانی تورکمان و عەرەب لە پارێزگا بەشدارییان تێدا نەکردبوو، پاساوەکەی پەڕڵەمانی ئێراق ئەوە بوو کە نادەستوورییە، نابێ پارێزگایەکی ئێراقی بە تەنیا هەڵسوکەوت بکات، بەڵام پارێزگای کەرکووک ڕەتی کردەوەو هەر بەرکار بوو لەسەر هەڵکردنی ئاڵایەکە.
لە پەرەسەندنێکی مەترسیداری دیکەدا کە پەیوەستە بە جوگرافیای سیاسی ( جیۆپۆلەتیک) ەوە، ئەویش ئەوەیە کە کۆبوونەوەیەکی هاوبەشی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستان بەڕێوەچوو، لە ئەنجامدا لیژنەیەکی هاوبەش بۆ باسکردنی مژاری ڕیفراندۆم دەربارەی ئاییندەی کوردستان پێکهات، ئەم بابەتەش لەوەتەی چەند ساڵێکە مەسعود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان داوای دەکات و لەم دوو ساڵەی دوایشدا ئەم داوایەی سەرۆکی هەرێم زیاتر پەرەی سەندووە، کە ناکۆکیی هەیە لەگەڵ بەغدا لەلایەک و لەگەڵ نەیارەکەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان بە سەرۆکایەتی کۆچکردوو نەوشیروان مستەفا لەلایەکی دیکەوە. ئەگەر بارزانی نزیک بێت لە ئەنقەرە، ئەوا یەکێتی وگۆڕان لە تارانەوە نزیکن، دواتر ئەوان لە بارزانی زیاتر لە بەغداوە نزیکن.
ئەو کۆبوونەوە هاوبەشەی کە لە هەولێر بە سەرۆکایەتیی مەسعود بارزانی ئەنجامدرا جەختی لەوە کردەوە کە ئاڵای کوردستان کە لە کەرکووک شەکاوەتەوە لەسەر فەرمانگە فەڕمییەکان ناهێنرێتە خوارەوە، هەروەها ڕیفراندۆم مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی کوردستان بەجیا دەگرێتەوە، هەر دوو حزب ئەمەیان بە پرسێکی نیشتمانی و نەتەوەیی لەقەڵەم دا، بڕیاریشیان دا لیژنەیەکی هاوبەش پێکبهێنرێت بۆ پەیوەندیکردن بە هێزە سیاسییەکانی دیکەی کوردستان لەپێناو فراوانکردنی لیژنەکە و دیاریکردنی کات و میکانیزمێک بۆ ڕیفراندۆمەکە، هاوکات بەغدایان تۆمەتبارکرد بەوەی کە چەند ساڵێکە خۆی دەدزێتەوە لە جێبەجێکردنی مادەی 140ی تایبەت بە ناوچە جێناکۆکەکان لەنێوان هەرێم و حکومەتی فیدڕاڵ.
مينەکانی دەستوور
بە چاوخشاندنەوە بە دەستووری ئێراق دەردەکەوێت کە ماددەی 12 بە دەق دەڵێت مەسەلەی ئاڵا بە یاسای فیدڕاڵ دەردەچێت و پەڕڵەمانیش دەنگی بۆ دەدات، ماددەی 140ی دەستووریش دووپاتی کردۆتەوە کە دەسەڵاتی فیدڕاڵی گرنگی دەدات بە هەنگاونانی پێویست بۆ تەواوکردنی جێبەجێکردنی پێداوییستییەکانی ماددەی 58ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە پەیوەست بە ئاساییکردنەوەی بارودۆخی کەرکووک. بە گەڕانەوە بۆ ماددەی نابراو دەبینین کە پڕۆسەکە پێویستی بە سێ قۆناخ هەیە ( تەواوکاری یەکدی و پێکەوە) یەکەمیان ئاساییکردنەوە و گەڕاندنەوەی ئاوارەکان و قەرەبووووکردنەوەیان، دووەمیان سەرژمێریی دانیشتووان و یەکەم سەرژمێریش لە ساڵی 1957 ئەنجامدرا کە دەریخست تورکمان زۆرینەن لە شاری کەرکووک، بەڵام گۆڕانکاریی دیموگرافی ڕوویداو بووە هۆی زیادبوونی ڕێژەی عەرەب تا داگیرکاریی ئەمریکا بۆ ئێراق لە 2003، دواتر و لەو ساڵەوە و تا ئێستا ڕێژەی گەڕاوەکانی کورد بووە هۆی زیادبوونی ژمارەی کورد لە پارێزگاکە، سەرباری ئەو گۆڕانکارییە دیموگرافییانەی کە دژی عەرەب و تورکمان ڕوویاندا، بەڵام قۆناخی سێیەم بریتییە لە ڕاپرسی و ئەو سێ خاڵانە هیچیان تا ئێستا ئەنجام نەدراون.
من پێم وایە کە مینە بنەڕەتییەکان لە دەستوورەوە هاتوون کە هۆکاری سەرەکیی کێشەکەیە، دەستوور هەشت جار باسی لە پێکهاتەکانی ئێراق کردووە، ئەمەش بیرۆکەی هاووڵاتیبوون و دەوڵەتی مەدەنی بەلادا خست کە بریتییە لە یەکێتیی هاووڵاتیان نەک یەکێتیی پێکهاتەکانی ئیتنی یان ئایینی یان تایفی.
هەروەها پێم وایە کێشەکە بە سەپاندنی ئەمری واقیع لەم لایەنەوە یان لەو لایەنەوە چارەسەرنابێت، چونکە کەرکووک لە ڕابردوودا شاری پێکەوەژیانی ئاشتییانە بووە، کورد و تورکمان و عەرەب و ئاشووری تێدا ژیاوە، هەروەک چۆن موسڵمانی شیعەو سوننە و کریستیانی تێدا بووە، بۆیە پێویستە لەکاتی بیرکردنەوە لە هەر چارەسەرێک ئەو فرەڕەنگییەی نێوان پێکهاتەکان لەبەرچاو بگیرێت، لەوەش گرنگتر پێشبڕکێ بکرێت نەک بۆ دەست بەسەرداگرتنی ناوچەکانی دەسەڵات، بەڵکوو بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی شارەوانی و تەندرووستی و پەروەردە بۆ خەڵکەکە، هەروەها دابینکردنی هەلی کار.
بەهۆی ململانێی سیاسی و جێبەجێ نەکردنی ماددەی 140 کە هەموو لایەنەکان ناکۆکییانە لەسەر جێبەجێ نەکردنی لەوانەش نەتەوە ەیکگرتووەکان کە خۆی پەیوەندیی بەم بابەتەوە هەیە، دەڵێم بۆیە بەدە ڕ لە پارێزگاکانی ئێراق هەڵبژاردنەکانی پارێزگای کەرکووک ئەنجام نەدران، تەنانەت پێش ئەوەی داعش موسڵ و سێیەکی خاکی ئێراق کۆنتڕۆڵبکات.
گرێکوێرەی کەرکووک زۆر کۆنە، سەرکردەی مێژوویی کورد مەلا مستەفای بارزانی لە ساڵی 1970 لەکاتی ڕێکەوتننامەکەی لەگەڵ حکومەتی ئێراق یەکلایی کردنەوەی ئەم بابەتەی ڕەتکردەوە، لەبەر ئەوە بۆ دەرکردنی بڕیاری ئۆتۆنۆمی ساڵی 1974 دواخرا، بەڵام سازانی لەسەر نەکرا و سەرکردایەتیی کورد بەڕێوەبردنی هاوبەشی شارەکەی ڕەتکردەوە، هەروەها حکومەتی ئێراقیش ئۆتۆنۆمی دواخست دوای ئەوەی بڕیاردرا یاساکەی واژۆبکرێت بەپێی بەیاننامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970 و هەوڵی دا دەسەڵاتی خۆی بەسەردا فراوان بکات.
کێشەکە زیاتر ئاڵۆزبوو، دوای ئەوەی لە ئەنجومەنی پارێزگا کە زۆرینەی کورده بانگەشەی ئەوە کرا کەرکووک بخرێتە سەر هەرێمی کوردستان و دواتر ڕیفراندۆم لەسەر ئەم بڕیارە بکرێت، ئەمەش وای لە دەوڵەتانی دراوسێ کرد بە تایبەتیش تورکیاو ئێران کە بێنە سەر خەت، ئەنکەرا ئەم هەنگاوەی بە هەڵەیەکی گەورە لێکدایەوە و عەلی یەلدرم سەرۆک وەزیرانی تورکیا بە تەلەفۆن پەیوەندیی بە حەیدەر عەبادی سەرۆک وەزیرانی ئێراقەوە کرد و ڕای خۆی پێ ڕاگەیاند کە بە هیچ شێوەیەک سەپاندنی ئەمری واقیع قبوڵ ناکەن و کوردیشیان بەوە ئاگادارکردۆتەوە، ئاماژەی بەوەش کردووە کە ئەگەر پێویست بوو نەتەوە یەکگرتووەکان بێتە ناوەوە.
بەڵام ئێران کە هاوپەیمانی بەغدا و هەندێ ناوەند و هێزی کوردییە دەڵێت: بەرزکردنەوەی ئاڵای کوردستان دەبێتە هۆی نانەوەی گرژیی زیاتر، لە کاتێکدا کۆمێنتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر زاری ئەنتۆنێۆ گۆتیریسی ئەمیندارەوە کە سەردانی بەغدای کرد جەختکردنەوە بوو لەسەر یەکێتیی ئێراق و پێکەوەژیانی پێکهاتەکان، بە تایبەتیش دوای داعش. بەڵام بڕیاری باڵای دەریای مردوو لە (عەممان) ئاماژەی بەوە کرد کە پێویستە پارێزگاریی لە یەکێتیی ئێراق و سەربەخۆیی بکرێت و ڕووبەڕووی تیرۆرو توندڕەویی ببنەوە.
ڕەنگە ئەوەی لە کەرکووک دەگوزەرێت پرۆڤەی یەکەم بێت بۆ دوای داعش، کە یەکێکە لەو سیناریۆیانەی وڵات بەرەو لێکهەڵوەشان و پەرتەوازەیی ببات، ئەگەر چاو نەخشێنرێتەوە بە دەستوورو سیستەمی سیاسیدا، لەسەر بنەمای بەرژەوەندیی ڕاستەقینەو سەرتاسەری و پشتبەستن بە پرەنسیپەکانی هاووڵاتیبوون و یەکسانی وەک بناغەیەک بۆ دەوڵەتی هاووڵاتی، نەک دەوڵەتی پێکهاتەکان کە دەبێتە هۆی سەپاندنی تایفیی سیاسی و دابەشبوونی ئیتنی.
*جێگری سەرۆکی زانکۆی ناتوندوتیژی- بەیروت[1]