زاخو کو ب زاخوکا بەهدینا یا بەرنیاسە ئێک ژقەزایێن هەرێما کوردستانکوردستانێیە ودەرگەهەکێ سەرەکى یە بو دەرڤە، چەند بووچەنەک لسەر ناڤێ زاخوزاخو هەنە ‌ هندەک چاڤکانی دبێژن کو ناڤێ وێ ژ (زاخوتا) هاتیە وەرگرتن کو دیتنا وێ (سەرکەفتنە) کو ب وى شەرى هاتیە نافکرن ئەوێ ناڤبەرا ڕومێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیک زاخو یا نوکە کو ڕومانی دڤی شەڕەیدا سەرکەفتن. بوچونەکا دى هەیە بو ناڤێ زاخو کو ژ پەیڤا (زێ خوین) ئانکو ڕوبارێ خوینێ کو ڕویدانەکا گرنگ ل وى جهى چێبویە ئەوژى خوینەکا زور لێ هاتبو ڕشتن کو ئاماژە ب وى شەرى بیت یێ دناڤبەرا ڕومێ وفڕەنسییادا هاتیەکرن.
زاخو سەنتەرێ قەزایە کو دکەڤیتە لایێ خارڤە یا ڕوژئاڤا یا دەشتا سندى‌ , زاخو دەڤەرەکە جوان و خودان سەقایەکێ باشە دکەڤیتە سەر ڕوبارێ خابور کو دناڤ باژێرى دا دەرباز دبیت ودبیتە دوو ڕوبار وباژیرى دکەتە دوو پارچه. پرەکە کەڤنار لسە ڤی ڕیباری هەیە کو دبێژنێ پرا دەلال و (سلوقس)ى فەرمانا ئاڤاکرنا وێ دایە کو ئێک ژ سەرکردێن ئەسکەنەدرێ مەقدونى بوویە.
پرا دەلال هندەک شوینوار ناسێن ڕێڤەبەریا شوینوارێن عیراقى هزردکەن کو دبیت ئێک ژ سولتانێن بادینان ئاڤاکربیت و ئێک ژمیرێن بادینان ئەف پرە نوژەن کربیت، درێژیا وێ (114) م وپانییا وێ (4,70)م و (15,50) م ژ ئاڤا ڕوبارى یا بلندە هەمى ب بەرێ نەخشەکرى هاتیە دروستکرن.
جهەکێ دن یێ کەڤنارێ زاخو کەلها وێیو کو دکەڤیتە نیڤەکا باژێرى ل سەر ڕەخێ ڕوژ ئاڤایێ خابورى وهەتا نوکە ژى یا دیار وبەرچاڤە وئێک ژ خانیێن میرگەها بادینان بو.
کەلهەکە دن کەکها قوباد پاشایە کو دکەڤیتە ناف گورستانا زاخو و شەش پەنجەر هەنە دگەل دەرگەهەکى و هندەک نەخشەل سەر هەنە وهەتا نوکە ژى ددیارن.
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێتە زانین لێ بەلێ میر جەلادەت بەدرخان دیارکریە کو باژێرەکێ گرنگ بو ل سەر دەمێ (کوتیان)، لێ یا دروست سەرکردێ یونانى زەینەفون (401) پ.ز دەمێ دگەل لەشکرێ خو ڤەگەریایە وەلاتێ خو دوێ دەڤەرێ دا دەرباز بویە وگوتیە خەلکێ وى جهەى کوردن. مێژو نڤیسێ کورد شەرەفخانێ بدلیسىشەرەفخانێ بدلیسى د (1005) کوچى دبێژیت زاخو سەر ب میرنشینا بادینان ڤە بویەهەر ژ سەر دەمێ سلتان (حەسەن بەگ کورێ میر سەیفەدین) و ل سالا (892) کوچى ئێکەم میر ژلایێ وان بو زاخو هاتیە دانان , هەر وەسا ل سەردەمێ وان کنیشتەک بو یەهودییان لێ ئاڤاکر وهەتا ڤی دەمەی شوینوارێن وێ ماینه.
زاخو ل ئه و جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیە ئاڤاکرن یا بەرفرە بی وهەتا نوکە تاخەکێ باژێرێ زاخو بناڤێ حوسەینیێ یە، ژیانا خەلکێ زاخو ل سەر چاندنێ یە و‌ چاندنا تری و ناروک و گویز و باجان و برنج و تیتن و گەنم و جەه ونیسک ونوک کو ل دەشتا سندى یا وهندەک جهێن دى کو مفا ژێ دهێتە وەرگرتن ، قەزا زاخو ب چاندنا سپیندارا یا بناڤ ودەنگە وژبەر ئاخا وئاڤا باش بەرهەمەکێ باش ژێ دهێتە چنین.
کارێ دەستی ژی ل زاخو یا بەرفرەهە و شەل وشەبکێت زاخو ل هەمی کوردستانێ و دەڤەرێ یێن بەرنیاسن ‌ و د ڤی دەمەیدا ئەف کاره بەرەڤ‌ کێم بونێ دچێت‌ ژبەر نەبونا کەرەستێ دەست پێکى یێ بەرهەم ئینانێ وەکو (مەرەزى) وباراپتر ژخەلکى بەرێ خو دایە وان جلکا یێن ژ هندەک کەرەستێن دى دهێتە چێکرن.
کارێ بازگانی ژی ل زاخو چاڤکانییەکێ دن یێ ئابووری یە ژبەر کو زاخو دەرگەهێ سەرەکى یە بو ژ دەرڤە لەورا یا بویە بنگەهەکێ گرنگ وپتریا خەلکێ وێ بوینە بازرگان وب دەهان کومپانیێن بازرگانى لێ هاتینە ڤەکرن.
3 ناحیە سەر ب زاخوڤەنە کو ناحیێن ڕزگارى و دەرکارو باتیفانە. لدیڤ سەرژمێرییا سالا 2018 یا وەزاەرەتا پلان دانانا هەرێما کوردستانێ ژمارا ڕونشتڤانێن زێدەتری 303هزار کەسانە.[1]