=KTML_Bold=Kevneşopeke ku deng jê nayê birîn: Çapemeniya kurdî 123 salî ye - 2=KTML_End=
Çapemenıya kurdî li mişextiyê dest pê kir û li gel hemû zextên Osmaniyan jî rêya xwe domand. Piştî ku Kurdistan kirin çar parçe, her çend çapemeniya kurdî hinekî ji hêla berhemdariyê ve kêmasiyên xwe çêbûbûn jî, ji xwe re qadên nû peyda kirin. Ronakbîr û rojnamevanên Kurd di nava zextên çar dewletên dagirker de jî bûn pêdaberên çapemeniya kurdî.
=KTML_Bold=LI ÇAR PARÇEYÊN KURDISTANÊ ÇAPEMENIYA KURDÎ=KTML_End=
Çapmeniya kurdî pêngava xwe ya pêşîn bi rojnameya Kurdistan a Mîqdat Mîdhat Bedirxan li mişextiyê avêt. Pê re jî li gel zextên Împaratoriya Osmanî jî bi rojname û kovarên cihêreng jiyana xwe berdewam kir. Heta serdema piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn ku Împaratoriya Osmanî pê re ji hev belav bû, çapemeniya kurdî bi kovar û rojnameyên Jîn, Bangî Kurd û Kurduistan rêya xwe domand lê piştî şer, Kurdistan kirin çar parçe û pê re jî zextên giran li ser çapemeniya kurdî dest pê kirin. Mistefa Kemal Ataturk di 28’ê Nîsana 1920’an de telgrafekê ji Erziromê re dişîne, tê de ferman dide ku kovara Jîn nexin bajêr. Ev yek jî nîşan dide bê ka dewletên dagirker helwesteke çawa nîşanî çapemeniya kurdî daye.
=KTML_Bold=ARMANCA SEREKE YA DAGIRKERAN ÇAPEMENÎ BÛ=KTML_End=
Di salên pêşîn ên Komara Tirkiyê de her çend qala tifaqa Kurd û Tirkan hatibe kirin jî, destûr nedan çapemeniya kurdî. Bi îmzekirina Peymana Lozanê re êdî tu kesî heta navê gelê Kurd jî bi lêv nekir û kar û xebatên çapemeniya kurdî bi tevahî hatin astengkirin. Piştî sala 1924’an êdî li çar parçeyên Kurdistanê dewletên dagirker Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriyê hebûna gelê Kurd jî înkar dikir.
=KTML_Bold=ÇAPEMENIYA KURDÎ DI ŞERTÊN DAGIRKERIYÊ DE JÎ BÊ DENG NEMA=KTML_End=
Girêdayî dagirkerî û mêtingeriya li Kurdistanê çapemeniya kurdî bandoreke xirab lê bû, lê bi awayekî karî hebûna xwe bidomîne û xwe bigihîne roja îroyîn. Kurdistan kirin çar parçe û li her parçeyekî rejîmeke cuda ya dagirker lê serwer bû, vê yekê jî bandoreke zêde li çapemeniya kurdî kir. Piştî ku Kurdistan bû çar parçe, çapamniya kurdî li Bakur û Başûrê Kurdistanê bi weşanên demkurt be jî, weşana xwe domand. Li Rojhilatê Kurdistanê rejîma Îranê kontroleke hişk li ser çapemeniyê çêkiribû û vê yekê jî astengiya herî mezin li ber çapmaniyê çêdikir. Li Rojaavê Kurdistanê jî bi zextên rejîma Sûriyê re salên bêdeng derbas kirin.
Lê belê çapemeniya kurdî li Bakurê Kurdistanê bi geşbûna têkoşîna azadiyê ya gelê Kurd re kevneşopeke nû ya çapemeniya azad çêkir. Heman kevneşop li Başûrê Kurdistanê jî hate meşandin lê ji ber sazûmankariya feodal her çend girêdayî hêz û partiyên siyasî be jî, bi dehan rojname, televîzyon, malper û radyoyên kurdî bi naverokeke berfireh dest bi weşanê kir. Li Rojavayê Kurdistanê jî çapemeniya kurdî bi serhildanên gel ên sala 2011’an û şoreşa Rojava re dîsa şewqa xwe da ku bi salan hewl dabûn binax bikin.
Di navbera salên 1920 û 1990’î de ku heta peyva ‘kurd’ jî dibû sedema girtin û îşkenceyan, çapemeniya kurdî li xaka xwe têra xwe bê deng mabû lê belê li Iraq, Sûriye û Beyrûdê bi pêşengiya ronakbîrên Kurd gelek kovar û rojname hatin derxistin.
Di nava wan weşanan de her çi qasî ne domdar be jî kovar û rojnameyên Jiyan (1926-1936), Hawar (1932-1943), Jîn (1939), Gelawêj (1941- 1950), Ronahî (1942-1945) û Roja Nû (1943-1946) hatin weşandin. Her wiha Dîcle Kaynağı (1949), Şark Mecmûasi (1950), Îlerî Yurt (1958), Dîcle-Firat (1962), Deng (1963), Roja Newe (1966) yên ku ji aliyê rewşenbîrên wekî Mûsa Anter, Edip Karahan, Yaşar Kaya, Medet Serhat ve hatin derxistin, ji ber zextan zêde demdirêj nebûn lê ji bo berdewamiya çapemeniya kurdî bi roleke girîng rabûn. Her wiha weşanên marksîst-lenînîst ên mîna Ozgurluk Yolu (1975), Xebat (1976), Rizgarî (1976), Roja Welat (1977), Kawa (1978), Ala Rizgarî (1979), Serxwebûn (1980) jî rastî zextên rejîmên desthilatdar hatin. Ew hemû weşanên navborî yan bi tirkî bûn yan jî bi kurdî-tirkî bûn. Weşana ku bi tenê bi kurdî derket jî kovara Tîrêj bû ku di sala 1977’an de li Amedê ji hêla Devrîmcî Demokrat Kultur Dernegî (DDKD) ve hate weşandin. Dîsa ji ber zextan bi tenê 4 hejmarên wê kovarê hatin weşandin.
=KTML_Bold=ROJNAMEYA RIYA TEZE=KTML_End=
Di dîroka çapemeniya kurdî de rojnameya herî demdirêj Riya Teze ye. Di sala 1930’an de li paytexta Ermenistanê Erîvanê bi destê Partiya Komunîst a Sovyetê hate avakirin û 3 kesên Ermen ku baş bi kurdî dizanî, rojname derxist. Piştî 4 salan karê derxistina rojnameyê dewrî rojnamevanên Kurd hate kirin. Di sala 1937’an de ziman, çand û muzîka kurdî hate qedexekirin û pê re rojname jî hate girtin.
Di sala 1955’an de careke din Riya Teze dest bi weşana xwe kir û wek rojnameya tekane ku di dema Yekitiya Sovyetê de bi kurdî hatiye weşandin, di nava rûpelên dîrokê de ji xwe re cih girt. Rojname wek organa weşanê ya Partiya Komunîst bû û ne tenê li Ermenistanê, li tevahiya Yekitiya Sovyetê dihate weşandin. Riya Teze ji 4 rûpelan pêk dihat û heta sala 1994’an hefteyê du caran dihate weşandin. Ji ber sedemên ekonomîk di sala 2003’yan de neçar ma bê girtin. Di destpêkê de bi alfabeya kirîlî dihat weşandin lê piştre derbasî alfabeya latînî bû.
=KTML_Bold=KOVARA JIYAN=KTML_End=
Li bajarê Silêmaniyê di navbera salên 1926-1936’an de derket. Xwediyê îmtiyazê yê kovarê helbestvan Pîremêrd û piştre jî rojnamevan Suleyman Tevfîq bû. Kovar bi qasî 10 salan derket, dûre rêveberiya fermî kovar girt. Piştî girtina kovara Jiyan ji 22’yê Kanûna 1939’an ve Pîremêrd bi navê Jîn kovareke din derxist û heta 15’ê Hezîrana 1950’yan dewam kir.
=KTML_Bold=DI DÎROKA ÇAPEMENIYA KURDÎ DE DESTPÊKEK; HAWAR=KTML_End=
Kovara Hawar di 15’ê Gulana 1932’yan de li paytexta Sûriyê Şamê dest bi weşanê kir. Celadet Alî Bedirxan berpirsyarê Hawarê bû. Cara yekemîn alfabeya latînî di kovara Hawar de hate bikaranîn. Hawar ji 20 rûpelan pêk dihat û 16 rûpelên wê bi kurdî, 4 rûpel jî bi fransî bûn. Heta hejmara xwe ya 23’yan bi alfabeya latînî û erebî derket, lê piştre êdî bi tenê bi alfabeya latînî hate weşandin.
Hawarê bi kêmasî û di bin zextên giran de weşana xwe domand û ji ber sedemên aborî çend caran navber da weşana xwe. Hawar zêdetir bi zaravayê kurmancî derdiket, her wiha kirmanckî û soranî jî tê de cih digirt. Nûreddîn Zaza, Qedrîcan û Cegerxwîn ji çend kesayetên ji ekola Hawarê ne. Di kovarê de li rex helbest, çîrok û goratan, werger jî dihat weşandin û gelek helbestên bi fransî wergerandin kurmancî, her wiha gelek berhem jî wergerandin fransî. Celadet Alî Bedirxan û xebatkarên Hawarê li ser rêzimana kurmancî gelek xebat pêk anîn û nivîsandina bi alfabeya latînî li kurdî zêde kir.
Hemû hejmarên Hawarê di sala 1989’an de ji aliyê Weşanên Nûdem ve wek du cîld dîsa hatin weşandin. Kovara Hawarê heta 15’ê Tebaxa 1943’yan wek 57 hejmar hate weşandin.
=KTML_Bold=KOVARA RONAHÎ=KTML_End=
Kovara Ronahî jî ji hêla Cladet Alî Bedirxan ve di sala 1942’yan de li Şamê hate derxistin. Zimanê Ronahiyê kurdiya kurmancî bû, bi alfabeya latînî dihat weşandin. Di kovarê de fotograf jî bi kar dihatin û ev yek ji bo wê demê tiştekî nû bû. 28 hejmarên kovarê derketin û di 1945’an de hate girtin.
Nivîskarên wekî Celadet Alî Bedîrxan, Osman Sebrî, Hesen Hişyar, Cegerxwîn di kovara Ronahî de dinivîsand ku berê jî nivîskarên Hawarê bûn.
=KTML_Bold=KOVARA STÊR=KTML_End=
Bi destê Dr. Kamîran Bedirxan di sala 1943’yan de li Beyrûdê hate derxistin. Kovara Stêr bi tenê 3 mehan dewam kir. Hejmara pêşîn di Kanûna 1943’yan de, ya duyemîn di Sibata 1944’an de û ya dawîn jî di 1945’an de weşiya.
=KTML_Bold=APÊ MÛSA MEŞALEYEKE NÛ AFIRAND=KTML_End=
Rewşwnbîrê Kurd Mûsa Anter (Apê Mûsa) ji sala 1950’yan ve dest bi jiyana xwe ya çapemeniyê kir û gelê Kurd ku li Tirkiyê tune dihat hesibandin û rastiyên veşartî bînayî dikirin û di çapemeniya kurdî de qonaxeke nû da destpêkirin.
Piştî ku ji Fakulteya Hiqûqê ya Zanîngeha Stenbolê veqetiya, di rojnameyên Şark Postasi û Dîcle Kaynagi de dest di nivîsandinê kir. Ji ber helbesta xwe ya bi navê ‘Qimil’ a di rojnameya Îlerî Yurt de, di sala 1959’an de hate girtin û bi cezayê darvekirinê hate darizandin. Piştî derbeya leşkerî ya sala 1960’î serbest hate berdan û piştî ku ji zindanê derket, di kovarên Deng, Bariş Dunyasî û Yon de nivîsand. Apê Mûsa di demên cuda de di Dîcle-Firat, Yenî Ulke, Ozgur Gundem, Rewşen û Tewloyê de nivîsand.
Apê Mûsa 7 pirtûk û ferhengeke kurdî-tirkî weşandin.
Apê Mûsa li gel rojnamevaniya xwe, her wiha rewşenbîr û siyasetmedar bû û têkoşîneke têrtijî meşand. 11 salan di zindanên dewleta Tirk de ma. Zanayê Kurd Apê Mûsa di 20’ê Îlona 1992’yan de dema ku ji bo mîhrîcaneke çand û hunerê çûbû Amedê, bi destê peyayên JÎTEM’ê (saziyeke îstixbaratê ya delweta Tirk ku di salên 1990’î de li dijî gelê Kurd û muxalîfên rejîmê gelek cinayetên kiryarnediyar (faîlî meçhûl) pêk anîn) li taxa Seyrantepe hate qetilkirin. Di ser kuştina wî re 28 sal derbas bûne lê hê jî kujerên wî tên parastin.
Meşaleya ku Apê Mûsa çêkir, ji salên 1990’î ve veguherî kevneşopa çapmeniya azad. Peyrevên Apê Mûsa li çar parçeyên Kurdistanê li dijî hemû zext û êrişan, wê meşaleyê bi pêş ve dibin.[1]