سقز شهری واقع در استان کردستان، مرکز شهرستان سقز و یکی از مناطق باستانی خاورمیانه است که گنجینه‌ها، آثار و اشیاء تاریخی فراوانی در آن کشف شده‌است که هم‌اکنون در موزه‌های مختلف ایران و جهان نگهداری می‌شوند.
شهر سقز همان‌طور که از نامش پیداست، باقیمانده شهر ساکز از شهرهای روزگاران باستان بوده و از زمان حکومت‌های قبل و بعد از مادها و سکاها محل سکونت مردم و تمدن‌های مختلف بوده و فراز و فرودهای زیادی را پشت سر نهاده‌است و در سده‌های قبل از میلاد پایتخت حکومت سکاها در فلات ایران و قبلتر مرکز حکومت مانایی‌ها بوده‌است.
این شهر بر روی دشت‌ها و تپه‌های طویلی بنا شده‌است که سر شاخه اصلی رودخانه‌هایی همچون قزل‌اوزن، زرینه‌رود و سیمینه‌رود از کنار آن می‌گذرد. پستی و بلندی‌های داخل شهر و چشم‌انداز رودخانهٔ چم سقز که از وسط این شهر می‌گذرد، از ویژگی‌های خاص آن است. سقز در ناحیه‌ای کوهستانی و مرتفع بین ارتفاعات نامنظم رشته‌کوه‌های زاگرس واقع شده و این خصوصیت ژئومورفولوژیکی خاص، منجر به ایجاد آب و هوایی نسبتاً سرد و زمستان‌های طولانی و گاهی یخبندان شده‌است.
در این شهر، زبان کردی سقزی به‌عنوان زبان مادری و همچنین یکی از زبان های آموزش , و زبان فارسی به‌عنوان زبان آموزش و مکاتبات رسمی، توسط اهالی شهر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در طول سده‌های اخیر و در مقاطع مختلف تاریخی، سقز کانون بسیاری از تحولات و تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همانند دیدار نادرشاه با شیخ حسن مولان‌آباد بوده و اثرات عمیقی بر جامعه و تاریخ منطقه گذاشته و در بسیاری از حرکت‌های سیاسی و اجتماعی مانند انقلاب مشروطه، انقلاب 57 ایران، تحولات مخصوص منطقه کردستان و خیزش 2022 ایران که بزرگ‌ترین قیام مردمی ایران بعد از انقلاب 57 است، مرکز تحول و تغییر بوده‌است.
=KTML_Bold=نام=KTML_End=
نام سقز به تاریخ بنای آن مرتبط است که پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. عده‌ای از مورخان با استناد به آثار باستانی متعدد موجود در منطقه معتقدند که این شهر در نخستین اتحاد قوم ماد «ایزیرتا» نامیده شده و پایتخت مادها بوده‌است و توسط آنها استحکاماتی برایش بنا شده که زیویه و آرامائیت در روستای قپلانتوی کنونی از آن جمله است. دسته دیگری از مورخان معتقدند که بعد از هجوم سارگن دوم پادشاه آشور به سرزمین ماد که منجر به گریز مادها به سوی همدان شده، سکاها به سقز آمدند و آن را به‌عنوان پایتخت خود برگزیدند و نام آن را اسکیت و سپس ساکز نهادند و بدین ترتیب نام امروز این شهر از قوم سکاها به یادگار مانده‌است. در روایتی دیگر رومن گیرشمن در فصل دوم کتاب خود «ایران از آغاز تا اسلام» به این مسئله اشاره کرده‌است که پس از اتحاد سکاها و مادها برای مبارزه با آشوری‌ها، به فرمان هوخشتره سکاها در غرب امپراطوری ماد سکنی گزیده و آن را ساکز نامیدند.
=KTML_Bold=القاب و عناوین=KTML_End=
سقز به عنوان شهر باستانی شرق کردستان و ایران، شهر زن، زندگی، آزادی، شهر گل‌ها (به کردی: گولان)، شهر کوه‌های مرتفع و رودخانه‌ها، شهر عرفان و ادب، شهر ورزش و کشتی، قطب تجارت پارچه کردستان و ایران، قدیمی‌ترین شهر کردنشین شرق کردستان، سردترین شهر کشور ایران و پایتخت تئاتر کردی شناخته می‌شود.
=KTML_Bold=زبان=KTML_End=
زبان مردمان شهر، کردی با لهجه سقزی است. طبقه‌بندی‌های مختلفی برای زبان کردی انجام گرفته‌است. در یکی از آنها زبان کردی دارای سه گویش عمده شمالی، مرکزی و جنوبی بوده که هر کدام از این گویش‌ها دارای لهجه‌های مختلفی در زیرمجموعه خود می‌باشند. لهجه سقزی یکی از لهجه‌های گویش مرکزی در زبان کردی می‌باشد. در عمل به دلیل دامنه بالای لغات و واژه‌های مورد استفاده در لهجه سقزی، این لهجه انعطاف پذیرتر از لهجه‌های دیگر گویش مرکزی بوده و برقرار نمودن ارتباط کلامی مردم سقز با شهرهای مجاور بیشتر از لهجه‌های دیگر می‌باشد.
=KTML_Bold=مذهب=KTML_End=
مردم سقز پیرو دین اسلام و اهل سنت و جماعت در فروع دین شافعی و در اصول دین اشعری مذهب هستند. همچنین در گذشته عده ای یهودی ساکن این شهر بوده اما آنان یا مهاجرت کرده یا مسلمان شده و ماندگار شده‌اند.
=KTML_Bold=فرهنگ
تئاتر=KTML_End=
در سقز از زمان‌های بسیار دور هنر نمایش و تئاتر از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده‌است و برگزاری سالیانه جشنواره تئاتر کردی در این شهر مؤید این موضوع می‌باشد. جشنواره تئاتر کردی سقز مهم‌ترین جشنوارهٔ تئاتر مناطق کردنشین ایران بوده که از سال 2000 تاکنون، در آذر ماه هر سال و در این شهر به‌طور مستمر برگزار می‌گردد. از سال 2000 تا 2018 16 دوره از این جشنواره برگزار شده‌است. این جشنواره توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود و هر ساله گروه‌های مختلف تئاتر از ایران، اقلیم کردستان عراق و ترکیه در آن شرکت می‌نمایند.
=KTML_Bold=خوشنویسی=KTML_End=
از صدها سال قبل هنر خوشنویسی در بین مردم سقز نهادینه بوده و آثار ذیقیمتی از هنرمندان خوشنویس در این شهر به جای مانده‌است که قرآن شیخ حسن مولان آباد مشهور به ام القرآن، با خط استاد ملا رسول در قرن یازدهم هجری قمری نمونه بارز آن است. از هنرمندان سرشناس دوران قاجار و پهلوی این رشته هنری در این شهر می‌توان ملک الکلام مجدی و پسرش عبدالحمید ملک الکلامی مشهور به امیرالکتاب، اشاره نمود که آثار ذیقیمتی همانند کتیبه‌های آرامگاه حافظ در شیراز و کتیبه‌های حجاری شده موزه ایران باستان به خط ثلث را از خود بر جای گذاشته‌اند. هم اینک نیز در لیست اساتید مسلم خوشنویسی ایران در انجمن خوشنویسان ایران نام اساتید مسلم اهل سقز به چشم می‌خورد.
=KTML_Bold=نقاشی=KTML_End=
در سقز دوستداران هنر نقاشی بسیار بوده و بیش از ده‌ها هنرمند همانند ناصر فیض الله بیگی ایرج آقائی و کمال طاطایی، به‌طور حرفه ای در زمینه نقاشی فعال بوده و نمایشگاه‌های متعددی را برگزار نموده‌اند.
=KTML_Bold=مجسمه‌سازی=KTML_End=
شهرداری از قدیم‌الایام از پیکره‌ها و مجسمه‌های مختلفی مانند مجسمه‌های نوستالژیک دیو و پری در پارک شهر و مجسمه عقاب در میدان عقاب استفاده می‌کرده‌است و امروزه نیز از مجسمه‌های مختلف که کار اساتید برجسته مجسمه‌سازی سقز مانند مسعود رحیمی هستند استفاده نموده‌است. مجسمه «سواره هه لپه رکی» به معنای «مرد اسب سوار» که در میدان مادر نصب شده‌است از آثار ماندگار و فاخراین مجسمه‌ساز می‌باشد.
=KTML_Bold=موسیقی=KTML_End=
موسیقی از جمله مولفه‌های مهم فرهنگی مردم کرد می‌باشد. موسیقی زبان گویای دردها و شادی‌های این مردمان در فراز و فرودهای زندگی آنهاست. در شهر سقز گروه‌ها و اساتید متعدد موسیقی در حال فعالیت بوده و آثار ماندگاری را به‌خصوص در زمینه موسیقی کردی خلق و منتشر نموده‌اند. هنرمندانی مانند رشید فیض نژاد، عطا خان سعید منصور، حسین شوخ کمان (برادران زی زی) و محمد ناهید و ده‌ها خواننده و نوازنده دیگر از جمله هنرمندان این شهر می‌باشند.[1]