کوردستان بەگشتی و هەورامان بەتایبەتی، یەکێک لەو سەرزەمینە کۆنانەیە کە بەشێک لە کولتووری دێرینی مرۆڤایەتییان پاراستووە. یەکێک لەو نەریتە کۆنانە کە فەرهەنگی ڕەنگاوڕەنگی کوردەواریی لە خۆ گرتووە و لە هەورامان بەڕێوە دەچێت زەماوەندی پیرشالیار یان جەژنی پیرە. کاتێک زستان دەگاتە نیوە لە شاری هەورامان خەڵک ژیانی ئاسایی خۆیان تەرک دەکەن و بەخۆشەویستییەکی پیرۆزەوە خۆیان بۆ بەڕێوەبردنی ئەو جەژنە ئامادە دەکەن. ئەم جەژنە جۆرێک فیستیڤاڵی ساڵانەیە کە بۆ زیندوو ڕاگرتنی یاد و ناوی کەسایەتییەکی ئایینییە بەناوی پیرشالیار. ئەم پیرە یەکێکە لە نەوەد و نۆ پیرەی هەورامان و بەرزترین پلەوپایەی لە ناویاندا هەیە و تێکەڵی باوەڕی خەڵکی هەورامان بووە و ئەفسانەی لەسەر درووستکراوە و بە ئۆستوورە بووە. هەرچەند لە سەرچاوەکاندا هێشتا ساغ نەبووەتەوە کە چەند پیرشالیار لە هەوراماندا بوونی هەبووە؟ ئایا ئەم ڕێوڕەسمە بۆ کۆتایینیان واتە مستەفای کوڕی خودادە یان لە سەردەمی پیرشالیارە پێشووەکانیشدا بەڕێوەچووە؟ بەڵام ئەوەی تاکوو ئێستا لەسەری هاوڕان ئەوەیە کە پیر شالیار پلەیەکی بەرزی ئایینیی بووە کە کەسانی خاوەن کەرامات پاش عیبادەتێکی فراوان بەدەستی دێنن. لێرەدا پێویستە ئەوە بوترێت خەڵکی هەورامان خۆیان لەو باوەڕەدان ئەم جەژنی پیرە بۆ مستەفای کوڕی خودادا بەڕێوە دەبەن.
جەژنی پیر زنجیرە ڕێوڕەسمێکی ساڵانەیە کە لەناو خەڵکی هەوراماندا باوە و ئەنجامدانی بە ئەرکێکی پێویست دەزانن و لەو باوەڕەدان هەبوونی پیرشالیار و بەڕێوەبردنی دابوونەریتەکانی جەژنەکەی فەڕ و بەرەکەت دەخاتە ژیانیانەوە و لە هەموو بەڵا و نالەبارییەک دەیانپارێزێت. بۆیە خەڵکی هەورامانی تەخت و چەندین گوندی دەوروپشتی بۆ ئەو جێژنە جموجووڵێکی تایبەت و سەرنجڕاکێش دەکەوێتە ناویان و بەتێکڕا دەکۆشن بۆ باشتر بەڕێوەچوونی نەریت و مەناسکەکانی کە بریتین لە: خەبەر، کۆتە کۆتە، کڵاوڕۆچنێ، قوربانی، چێشتی پیرۆز (هڵۆشینەتشێ یان چاشتەتشێ) ، هۆرپڕای (هەڵپەڕکێی ئایینی) ، شەوی نیشت، جەمی سەر مەزاری پیر (تربێ) .
لەخوارەوە بەکوورتی باسی ئەو نەریتانە دەکەین کە دەبێت بەبێ هیچ کەموکوورتییەک ئەنجام بدرێت.
1-خەبەر
خەڵکی هەورامان هەینییەک پێش ڕۆژی پانزەی ڕێبەندان کە دەکاتە ناوەڕاستی زستان، لە نوێژی هەینیدا خەبەری هاتنی جەژنی پیر بە خەڵک دەدەن. بە دابەشکردنی گوێزی باخەکانی پیرشالیار بەسەر ماڵەکانی هەوراماندا خەبەری هاتنی جەژنی پیر بە خەڵک ڕادەگەیەنن. گوێزەکان یەک ژمارە و بەشێوازی وەک یەک لەنێو زەرفێک دەکرێت و بەسەر ماڵەکاندا دابەش دەکرێت. بنەماڵەکانیش بەشێوەی دڵخوازانە و خۆبەخشانە بە پارە یان بە دابینکردنی شتوومەکی پێویستی جەژنەکە هەرچێکیان لەدەست هات دەیبەخشن بەو کەسەی کە گوێزەکەیان بۆ دێنێت. پێویستە بوترێت بنەماڵەکان پێشتر پێشکەشیی خۆیان وەک نەزری پیر بۆ ئەو جەژنە ئامادە کردووە.
2-کۆتە کۆتە
پاش بەڕێوەچوونی نەریتی خەبەر تاکوو ئێوارەی ڕۆژی سێشەممەی ئەو هەفتەی کە جەژنی پیری تێدا بەڕێوەدەچێت کارێکی تایبەت ناکرێت. بەڵام ئێوارەی ڕۆژی سێشەممە جۆرێک شانۆ بۆ ترساندن و پێکەنین لەلایەن گەنجانەوە بەڕێوەدەچێت کە کۆتە کۆتەی پێی دەوترێت. گەنجان لەگەڵ داهاتنی تاریکیدا دەمامک دەبەستن یان سەروچاوی خۆیان ڕەش دەکەن و دەکەونە کۆڵانان و لە دەرگای ماڵان دەدەن و بۆ گاڵتە و پێکەنین هونەرێک لەخۆیان پیشان دەدەن و خەڵکی دەترسێنن. ئەوان لە دەرگای هەر ماڵێکیان دا، پاش ترساندن و گاڵتە و پێکەنین، خاوەن خانووەکە کە پێشتر دیارییەکی کردووەتە ناو کیسەیەکەوە پێیان دەدات.
3-کڵاوڕۆچنێ
هەر ئەو ئێوارەیەی گەنجان خەریکی کۆتەکۆتەن، منداڵانی گوندیش بە کیسە و توورەکەیەکەوە بە کۆڵانەکاندا دەسووڕێنەوە و دەڕۆنە بەر دەرگا یان پەنجەرەی ماڵان و بانگ دەکەن کڵاوڕۆچنێ، کڵاوڕۆچنێ بە کوڕ و کچێ شادی بیدێ واتە کڵاوڕۆژنە، کڵاوڕۆژنە بە لەدایکبوونی کوڕ و کچ شاد بن. خاوەنماڵەکانیش ئەم منداڵانە لە دیاری بێبەش ناکەن و شتێکیان پێ دەبەخشن. دیاری ماڵەکان زۆرتر بریتین لە: گوێز و مێوژ و بیسکویت و نوقڵ و کێک و پارە. وشەی کڵاوڕۆچنێ هەمان کڵاوڕۆژنەیە و بە کونایەک دەوترێ کە پێشتر و لە کۆندا لەسەر بانی ماڵەکان بۆ ڕووناکی و دەرچوونی دووکەڵی ئەو ئاگرەی کە چێشتیان پێ لێ دەنا یان نانیان لەسەر دەکرد، درووست دەکرا.
4-قوربانی
ڕۆژێک پاش کڵاوڕۆچنێ خەڵکی هەورامان هەر ماڵێک سەرێک ئاژەڵ بۆ قوربانیکردن دێنێت بۆ بەر ماڵی پیر شالیار. پاش سەربڕینی ئاژەڵەکان گۆشتەکە بەش بەش دەکرێت و وەک خواردنێکی مووتفەڕک و پیرۆز بە هەر ماڵێکی هەورامی بەشێک دەدرێت. هەر ماڵێک کە دێت بۆ بەشە گۆشتی خۆی لەگەڵ خۆیدا بڕوێش، ترشی هەنار، لەتکە و نەخۆشەر و گەنم دێنێت تاکوو لە درووستکردنی چێشتی پیرۆز واتە هڵۆشینەتشێ یان چاشتەتشێ بەکار ببرێت.
5-چێشتی پیرۆز یان هڵۆشینەتشێ یان چاشتەتشێ
بۆ خواردنی میوانەکانی یانە و پیری کە شەو لێی کۆ دەبنەوە چێشتێکی تایبەت لێ دەنرێت کە خەڵک لایان پیرۆزە و هەمووان خواردنی بەپێویست دەزانن. هەورامییەکان بەو چێشتە پیرۆزە هڵۆشینە تشێ یان چاشتە تشێ دەڵێن، کە شلەیەکی ترشە و لە بڕوێش، نەخۆشەر، تشەهەنار یان ترشی هەنار، سی و جەرگ و بەز و چەوری ئاژەڵە قوربانی کراوەکان درووست دەکرێت. بەشێک لە چێشتەکە بەو کەس و منداڵانە دەدرێت کە بە کیتەڵەوە لە بەردەم ماڵی پیردا کۆ بوونەتەوە تاکوو بیبەنەوە بۆ ماڵەوەیان. بەشێکی بەو کەسانە دەدرێت کە خەریکی هەڵپەرکێی پیرۆزن و بەشێکیشی لە شەوی نیشتدا بەسەر خەڵکی جەم بەستووی ماڵی پیردا دابەش دەکرێت.
6-هۆرپڕای یان هەڵپەڕکێی ئایینی
خەڵکێک کە نیشتەجێی شاری هەورامانن و ئەو خەڵکانەش کە لە دەوروبەری هەورامانەوە هاتوون هەموویان لە بەر ماڵی پیردا کۆ دەبنەوە و دەستی یەکتر دەگرن و بە شێوەکی نەرم بە نەوای شمشاڵ و تەپڵ و دەفەوە هەڵپەڕکێیەک دەست پێ دەکەن کە زۆرتر لە شێوازی زیکری دەروێشەکان دەچێت. پیاوانی ئایینی و خەلیفەی تەریقەتەکان و ڕیش سپی و گەنجەکان هەموویان بەشداری ئەو هەڵپەڕکێ دەبن.
7-شەوی نیشت
پاش هەڵپەڕکێ و زیکر ئێوارە خەڵک لە ماڵی پیر کۆ دەبنەوە، ئەو شەوەی کە خەڵک دەبن بە میوانی ماڵی پیر و لێی دادەنیشن پێی دەڵێن: شەوی نیشتێک واتە شەوی دانیشتن. هەر لە کۆنەوە خەڵک ئەو شەوە لە ماڵی پیردا کۆ دەبنەوە و پاش خواردنی چێشتی پیرۆز دەست دەکرێت بە زیکر و گۆرانی عیرفانی و شێخانە و وتاری ئایینی. لە کۆتایی دانیشتنی ئەو شەوەدا، یادگارییەکانی پیر لە سندووقی تایبەتدا دەردێنن کە بریتین لە: ژێرەکڵاش، تەسبێح، مۆمگری بەردین. پاش ئەوەی خەڵک ئەم یادگارانەی پیرشالیاریان تەواف کرد، دەگەڕێندرێنەوە بۆ ناو سندووقی تایبەت.
8-تربێ
تربێ ڕێوڕەسمێکە هەفتەیەک دوای زەماوەندی پیرشالیار لە ڕۆژی پێنجشەممە بەڕێوە دەچێت. بەرەبەیانی ئەو ڕۆژە هەورامییەکان بەرەو مەزارگەی پیرەکانی دەوروپشتی هەورامان دەچن و دواتر هەموو بە تێکڕا دەگەڕێنەوە بۆ سەر مەزاری پیرشالیار کە بەپیری پیران بەناوبانگە و دەست دەکەن بە نزا و دووعا و پاڕانەوە. لە کۆتایی ئەم ڕێوڕەسمەدا خواردنێکی پیرۆز لەنێو خەڵکەکەدا دابەش دەکرێت و دەخورێت کە خۆیان پێی دەڵێن گێتە مەژگی کە جۆرێک کولێرە و نانە.[1]