گوندی کەڵکەسماق سەربە شارۆچکەی #دوکان# ەو دەکەوێتە نێوان بەرزاییەکانی شاخی زەرد و شاخی کۆسرەت و شاخی ساراو هاوکات دەکەوێتە نێوان گوندی قەڵات و سارتکە و قامیشە و کانی سوورەکە و ئیلەڵاوە، شوێنی جوگرافی ئەم گوندە وایکردووە کەشوهەواکەی ساردو بەفراویی بێت بەوپێیەی کەدەکەوێتە بناری چیاکەوە. سەبارەت بەناوی کەڵکەسماق دەڵێن ئەم گوندە سماقێکی زۆری هەبووە و لەگەڵ ئەوەشدا ئەم شوێنە شوێنی کەڵەکو بەرزاییە هەر بۆیە بەکەڵەکی سماق ناونراوەو پاشان دەماودەم بووەتە کەڵکەسماق.
نەبوونی خزمەتگوزاریی پێویست
دانیشتووانەکەی پێکهاتووە لە بنەماڵەی مەلا عەباس کە بە بەگەکانیش ناودەبرێنو لەبنەچەدا لە گوندی دارەشمانەی پشت قەڵادزێ-وە هاتوونو لەو گوندەدا نیشتەجێبوونو دوو بنەماڵەی تر کە لەگوندەکانی شیوکو گەڵاڵەی لای شارۆچکەی ماوەت لەبەر کێشەی کۆمەڵایەتی هاتوونەتە کەڵکەسماق لەکۆنداو لێرە نیشتەجێبوون، هەروەها دانیشتووانی گوندی قەرەقۆشەنو گوندی قۆچ بەگ کەسەرکردە بووە، گوندەکە بەناوی ئەوەوە ناونراوە بەهەرهۆیەک بووبێت گوندەکانیان جێهێشتووە و چوونەتە گوندی کەڵکەسماقە کۆن، سەرکردەکەیان قەرەقۆشەن لەوێ بووە، کەئایینی ئیسلام هاتووە ئەوان جێیانهێشتووە و هەندێکیشیان لەبەربەرەکانیدا لەناوچوون، کەبەمدواییانەش شوێنەواری گۆڕەکانیان دیاربوو لەگەڵ گۆڕستانی کیژان کەگۆڕستانی کریستیانیەکان بوو کەدەکەوێتە نێوان گوندی قەڵاتو گوندی کەڵکەسماقە کۆن. کەڵکەسماق لە ساڵی 1986 چۆڵکراوە و لە ساڵی 1988 خاپورکراوە، ئەو کاتە ژمارەی دانیشتووانەکەی دەگەیشتە زیاتر لە150ماڵ کە بەداخەوە لە ئێستادا ئەو ژمارە زۆرە نەیانتوانیوە بگەڕێنەوەناو گوند لە ئێستا زیاتر لە110 ماڵی تێدایە، هەرچەندە دانیشتووانی ئەم گوندە پێیانوایە نەبوونی خزمەتگوزاریی پێویست وایکردووە ئەم ڕێژە کەمە بگەڕێتەوەناو گوند، بەبەراورد بەزیادبوونی ژمارەی دانیشتووانەکەی.
کانیو کارێزەکان
سەرچاوەی ئاوی گوندەکە بریتیبوون لە (کانی کەسکەو کانی وەنەوش) کە بۆ خواردنەوەو پێداویستیی ڕۆژانە بەکاردەهاتنو کشتوکاڵی وەک تەماتەو بامێو سەوزەواتی لەبەردەکرا، (کانی کورگە) کە لەگەڵ کانی کەسکە تێکەڵ دەبوو، ئاوی ئەم کانی توتنێکی زۆری لەبەردا دەکرا، لەگەڵ باخە هەنارو هەنجیرو ڕەزو هەروەها تەماتەو بامێ، (کانی پاش قەبران) کە بەکاردەهات زیاتر بۆ ئیش و کاری ژنانو کەمێکیش کشتوکاڵی لەبەردا دەکرا، (کانی بەرزی سپی) کەتووتنو چەند باخە هەنارو هەنجیری لەبەردا بووە جگە لەسەوزەوات، (کانی چکە چکە) لەشاخ دەهاتە خوارەوە کەمکەم جۆگەلەی بۆ کراوە، ئاوەکەی سازگاربووە بۆ خواردنەوە. هەروەها چەندین کارێزیش هەبوون کە ئەوانیش کارێزەکانی: (فەقێ سڵێمان، بەردە سپی، کانی قازی، قەرەقۆشەن، پەینکەی بڕەی، مەلا هەباس، گورجێ، قۆچ بەگ، پەڕکان، کانی مێویلە، تۆپزاواو کارێزی هەنجیری کەتان، کەئەم کارێزانە کشتوکاڵی زۆری لەبەرداکراوە، بەڵام بەهۆی وشکە ساڵییەوە زۆربەیان وشکیانکردووە و ئەوەندە ئاوی پێدانایەت کەسوێسکەیەک تێر ئاو بکات.
لەپێش ڕاگواستندا ڕووبەرێکی زۆر توتن کراوە بەشێکی زۆری بژێویی ژیانی ئەم گوندە لەسەر تووتن بووە، هەروەها ڕەزو باخە هەنارو هەنجیری زۆر بووە، ئەوکات خەڵک دیارنەبووە لەبەر باخو باخات، خەڵکی ئەم گوندە هاوینان چوونەتەسەر باخو ڕەزەکانیانو لەوێ ماونەتەوە، تاساردی کردووە ئەوسا گەڕاونەتەوە ماڵەکانی خۆیان کە لەناو گوند بوو، بەڵام ئێستا زۆرێک لەو کشتوکاڵانە ناکرێت لەبەر کەمئاوی، بەروبوومی سەرەکی ئەم گوندە لە ئێستادا ڕەزە. چەندین ڕەزیشیان هەیە کە لەلای خاوەنەکانیانەوە پشتگوێخراون لەبەر ئەوەی ئەو بڕە پارەیەی لەبەرهەمی کشتوکاڵ دەستیاندەکەوێت بژێویی خێزان بەڕێوەنابات.
ساڵی 1968 قوتابخانە لە گوندی کەڵکەسماق کراوەتەوە کەیەکەم مامۆستا ئەیوبە فەندی بووە و یەکەم خوێندکار کەمال خدر حەمەد بووە کەتۆمارکراوە و ئێستا خوێندنگەی بنەڕەتی تێدایە واتە تا سێی ناوەندی خوێندکارەکانیان بۆ خوێندنی دواناوەندیی ڕوودەکەنە شارۆچکەی دوکان.
خوالێخۆشبووانی گوند
خوالێخۆشبوو شێخ مامە ڕەزا کەدرووستکەری خانەقای کەڵکەسماقە لە ساڵی 1919-1920 کەدرێژەپێدەری تەریقەتەکەی شێخ ئەحمەد سەردار کە ئەویش لەمەولانە خالیدی وەرگرتووە، پاشان پشتاوپشت بۆیان ماوەتەوە، کەهەر لەسەرەتاوە هەوڵیداوە کارەبا بۆ گوندەکە ڕابکێشێت، سەرەتا مامە ڕەزا کەدێتە ئێرە هیچ تەکییەو خانەقایەکی نەبووە بۆیە دەستیکردووە بەدرووستکردنی مزگەوت چەندین فەقێی لە مزگەوت پێگەیاندووە کە ئێستا بوونەتە مەلا دواتر بە هاوکاریی گوندەکە دەستیکردووە بەدرووستکردنی خانەقا هەر لەبیستەکاندا لەو کاتەدا ئەو خانەقایە کەدرووستکرا زیاتر لە100 موریدو سۆفی تێدا ژیاوە بەژنو پیاوەوە، دواتر مزگەوتو خانەقاکە پەرەدەستێنێتو بەدرێژایی شۆڕشەکانی کورد بەشداریانکردووە، لەوانە مامەڕەزا 40 کەسی بەسەرکردایەتیی شێخ محەمەد ئەمین مەڵحە دەنێرێت بۆ کۆماری مەهاباد بۆ بەشداریی شۆڕش، ساڵانی 1961و 1975 بەشداریی شۆڕشی ئەیلولیان کردووە و لقێکیان هەبووە بەناوی مامەڕەزاییەکان کەکاک عەبدولحەمیدی مامەڕەزا لێپرسراوی لق بووە لقەکەش پێکهاتبوو لەبرایانی حەقەو مامە ڕەزاییەکان پاش ساڵی 1986 دەربەدەری دەستپێدەکاتو مامە ڕەزا تیپێک درووستدەکات لەبرایانی حەقەو مامە ڕەزاییەکان بەناوی تیپی 29ی کەڵکەسماق کەشێخ هاوڕێی کاکە حەمەی کوڕی دەکاتە سەرتیپو بەشداریی شۆڕشی نوێ دەکەن، پاشان بەهۆی بارودۆخی سیاسیی کوردستانەوە چەندین شوێن دەگۆڕنو دەچنە ئێرانو دوای ڕاپەڕین دەگەڕێنەوە. کەڵکەسماق لە ساڵی 1997دا شێخ مامە ڕەزا بە نەخۆشیی کۆچی دوایی کردووە، ئێستاش مەرقەدەکەی لە تەنیشت خانەقای کەڵکەسماقە پاش ئەویش شێخ هاوڕێ بەکۆی دەنگ دەکرێتە ڕابەری بزووتنەوەی حەقەو درێژەپێدەری هەم تەریقەتەکەو هەم خانەقاکە تەریقەی نەقشبەندی. ئەم بنەماڵەیە هەمیشە هاودەمو هاوکاری گوند بوون، هەمیشە هەوڵیانداوە کێشەکانیان بۆ چارەسەربکەن، ئەگەر هەبووبێت هەردەم لە هەوڵی ئەوەدابوون کەخزمەتگوزاریو ڕۆشنبیریی بهێننە گوندەکەو بەرەوپێشی بەرن.
کەسە دیارەکانی گوند
لەکەسە دیارەکانی ناو گوند: خوالێخۆشبوو مام قادری حەمانی کەجەراحی گوند بووە دەستو قاچی لەجێچوو و شکاوی چاککردووەتەوە لەساڵەکانی چلەکانداو هەروەها دەرمانی کوردەواریی درووستکردووە بۆ سووتان برینو دەرمانی چاو ئێشەو (دەردە مانگا) ئەو کاتە منداڵ تووشی سکچوونێکی زۆرو ڕشانەو دەبوو منداڵ وشکدەبووەوەو هەندێکجار لەهۆشخۆی دەچوو، ئەو نەخۆشییە باوانەی ئەو سەردەمە هەروەها بەبۆن کەوتنی چارەسەرکردووە. خوالێخۆشبوو گوڵەی ئەوڕەحمان کەمامانی گوند بووە و منداڵێکی زۆری ئەم گوندە لەسەردەستی ئەودا هاتۆتە دنیاوەو دەرمانی بۆ منداڵان درووستکردووە و ئێستاش خورشیدی حەمەی حاجی حەمەدئەمین دەستگرتنەوە قاچگردنەوەی کردووە.
مام ساڵح ڕەسوڵ مەلا ئەوڵا ڕیشسپی گوندبووە کێشەی نێو گوندی چارەسەرکردووە، حەمەی مەحمود خدر ڕیشسپی گوند بووە، کاتی خۆی جووتیارو دەستڕۆیشتوو بووە لە کاتی خۆیدا شێخ مامە ڕەزا تاڕای ئەوی وەرنەگرتبێت هیچ کارێکی نەکردووە.
هیچ سوودێکی وەرنەگرتووە
لەڕووی گەشتوگوزاریەوەو لەگەڵ هەڵکەوتنی گوندەکە وەک شوێنێکی گەشتیاریو بوونی گوندی گەشتیاری لە ناوچەکەو بوونی گەشتیار بۆ ناوچەکە کەڵکەسماق هیچ سوودێکی ئەوتۆی وەرنەگرتووە لەجووڵەی گەشتوگوزار لە ناوچەکەدا تاوەک خۆیان دەڵێن بۆ درووستکردنی ئەو کابینەو بینا گەشتیاریانەش دەستی کاریان لە دەرەوەی ناوچەکە هێناوە، ئەمان هیچ سوودمەندنەبوون، ئەو کاتەی گوند چۆڵکراوە و ئەو خێزانانەی پێشمەرگەیان هەبووە چوونەتە دەشتی کۆیە لەوێ بەر چەکی کیمیایی کەوتوون، پێنج خێزانیان کەخەڵکی ئەم گوندە بەرکەوتوون کە ئەوانیش خێزانی عەبدوڵڵا شەریف پێنج کەسو خێزانی کاکەمەمو مەولود دوو کەسو خێزانی حەمە ئیبراهیم حەوت کەسو خێزانی سەعیدی مام فەتاح دوو کەسو غەریبی مەلا دوو کەس بوون، ئەمە جگە لەدوو شەهیدی سەنگەر و چەندین شەهیدی تر کە بەر تۆپباران کەوتوون، هەروەها ئەم گوندە قوربانی مینیان هەیە کەڕژێمی فاشی ئەوسا لەو ناوچەیە چاندبووی.
ئەم گوندە پڕۆژەی ئاوی لەسەر بیرێکی ئیرتیوازی بۆ کراوە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بەڵام بەداخەوە ئەو بڕە ئاوە لەگەڵ ژمارەی دانیشتووانو پێداویستی ئەمڕۆی خەڵکەکەدا ناگونجێت بەتایبەت لە وەرزی هاویندا تەنانەت ئاوەکە ئەوەندە نییە کەبۆ ئامێری فێنککەرەوەکان بەکاربهێنرێت. لەلایەکی ترەوە خەڵکی ئەم گوندە داواکاربوون کەدیواری ڕاگر بۆ ئەو شاخەی پشتی گوند بکرێت، کەساڵانە لە وەرزی زستانداو بەهۆی بارینی بەفر و بارانێکی زۆرەوە دادەڕمێ، هەر بۆیە ترسی ئەوەش هەیە کەئەم تلە بەردانە بەرببێتەوە بۆ ناو گوند و ببێتەهۆی داڕمان یاخود گەیاندنی زەرەری گیانی یاخود ماڵی.
خۆشبەختانە خێزانێکی زۆر سوودیان لەپێشینەی خانووبەرە وەرگرتووە، تا ئێستا 60 ماڵێک بەپشتبەستن بەم پێشینەیە خانووەکانیان بەشێوەکی مۆدێرن درووستکردووە، ئەم گوندە خزمەتگوزاریی کارەبای پێگەیشتووە، کارەبایان وەک شارەکان هەیە و بنکەی تەندرووستی تێدایە و بۆ نەخۆشیی قوورس ڕوو لە دوکان دەکەن.
دوکانەکەی کەڵکەسماق
شایەنی باسە، لەم گوندەدا دوکانێک هەیە کەخاوەنەکەی وەستا عوسمانە، شەوو ڕۆژ کراوەیە بەڕووی خەڵکی گوند و ڕێبواراندا بەبێ ئەوەی کەس لە دوکانەکەدا بێت، تەنیا بەنووسراوێک کەهەڵیواسیوە بەڕووی دوکانەکەیدا بڕوای تەواوی خۆی بۆ ئەو کەسانە دەربڕیوە، کەسەردانی دوکانەکەی دەکەن، هەروەها نرخی شتومەکەکانیشی هەڵواسیوە، هەر کەسێکیش پێداویستییەک لە دوکانەکەی دەکڕێت، خۆی پارەکەی دادەنێتو باقیش ئەگەر هەبێت هەڵدەگرێتەوە.