ئامادەکردنی: دیاکۆ هاشمی
پێشەکی
لەمێژه مرۆڤ بیری له کۆکردنەوەی وشەکانی زمانی خۆی کردووەتەوه و پاراستنی وشە و زمانی به پاراستنی گەل و نەتەوه زانیوه. هەر گەلێکیش زمانی فەوتابێ بێگومان خۆشی فەوتاوه.
نەتەوه پێشکەوتووەکان هەرکامەیان بۆ خۆیان سەدان فەرهەنگی جۆربەجۆریان له بواره جیاکاندا داناوه، وەکوو بواری زانستی، گشتی، پزیشکی، ئەستێرەوانی، فیزیا، کیمیا، گیانەوەرزانی، ئابووری، ڕووەکزانی، ڕامیاری، فەلسەفه، وێژه، بیرکاری، کشتوکاڵ، زەویزانی، زمان، ڕێگاوبان، پیشەسازی، ئەلەکترۆنیک، ناو، ئاژەڵ، پەلەور، ماف و دەیان لقی تر.
سەرەڕای ئەوه گەلێک بابەت و وتار و نووسین و نامیلکه و پەڕتووک و گۆڤار و هتد بڵاو دەکەنەوه. هەروەها زۆر کۆڕ و کۆبوونەوەش له و بوارە دەگرن و کۆڕ و کۆمەڵی زانیاری و ئەکادیمی و وشەسازییان هەیه که پێک هاتوون له زمانزانان و زمانەوانانی پسپۆڕ و شارەزا و لێهاتوو.
هەرساڵ لەگەڵ پێشکەوتنی زانست و زانیاری و پێکهاتنی زاراوەی نوێ، فەرهەنگی نوێش دەکەوێته ئاراوه.
کاروانی فەرهەنگنووسیش له ناو کورددا لەمێژه کەوتووەته ڕێ، هەرچەند ڕێگایەکی زۆر دوورودرێژ و پڕ هەوراز و نشێوی له پێشدایه. لەم ساڵانەی دواییدا گەلێک فەرهەنگی نوێ و جۆربەجۆری کوردی کەوتۆته ئاراوه که بێگومان مایەی دڵخۆشییه.
فەرهەنگنووسانی کورد زۆرجار به تاقوتەنیا ئەرکی گرووپێکیان به ئەستۆ گرتووه و هیلاکی و شەونخوونییان کێشاوه و شار به شار و دێ به دێ گەڕاون و وشەیان کۆ کردووەتەوه.
ئێمه لێره هەوڵ دەدەین لیستەیەک له هەموو ئەو فەرهەنگانه کۆ بکەینەوه که تا ئێسته نووسراون، بێگومان بۆ ئەو کاره پێویستمان به زانیاریی ئێوەی خۆشەویسته، بۆیه داواکارین ئەگەر زانیارییەکتان سەبارەت به ناو و ناوی نووسەر و ساڵی دەرچوون و ژمارەی لاپەڕەکانی فەرهەنگێکی کوردی هەیه که لەم لیستەیەی ئێمەدا نییه، ئاگادارمان بکەنەوه.
لە کۆنەوە تاکوو ئێستە
1. یەکەم فەرهەنگی کوردی له سەدەی 16 له ساڵی 1683/1682ی زایینی لەلایەن هۆنەر (شاعیر)ی مەزنی کورد ئەحمەدی خانی لەژێر ناونیشانی (فەرهەنگی نەوبەهار)دا نووسرا. ئەم فەرهەنگه لەبەرگرەوەی نزیکەی 6 هەزار وشە و بەشێوەی (قەسیده) و هەر قەسیدەیەکیشی لەسەر کێشێکه. فەرهەنگی نەوبەهار فەرهەنگێکی کوردی عەرەبی بوو:
(رجل) پێ و (رکبة) ئەژنۆ (بطن) سک
(صدر) سنگ و (جید) ئەستۆ (عین) چاڤ
ئەم فەرهەنگه چەند جارێک بڵاو کرایەوه، بۆ یەکەمجار له لایەن (یوسف ضیاءالدین پاشا الخالدی المقدسی) له پاشکۆی وشەنامەکەی (الهدیة الحمیدیة فی الغة الکردیة)دا بڵاو کرایەوه.
2. فەرهەنگی ئیتالیایی کوردی، لەلایەن قەشەی ئیتالی (ماوریزۆ گارزۆنی Maurizio Garzoni)، ساڵی 1787، له ڕۆما. فەرهەنگێکی زۆر بەکەڵک و سەرکەوتوو بوو.
3. سێهەم فەرهەنگ له ساڵی 1895ی زایینی لەژێر ناونیشانی (فەرهەنگی ئەحمەدی) لەلایەن شێخ مارفی نۆدێ به شێوەی هۆنراوه که فەرهەنگێکی عەرەبی کوردی بوو بڵاو کرایەوه.
4. فەرهەنگێکی کوردی ڕووسی، پیۆتر لرخ، ساڵی 1858ی زایینی.
5. فەرهەنگێکی کوردی فەرەنسی، لەلایەن زانای گەوره ئا. ژابا، 1879، 463 لاپەڕه، 15 هەزار وشه.
ئا. ژابا دوو فەرهەنگی (فەرەنسی ڕووسی کوردی) و (کوردی فەرەنسی ڕووسی)یشی داناوه که هێشتا هەر به شێوەی دەستنووسه و له ئەرشیڤی ئەکایمیی سۆڤێت له لینینگراد هەڵگیراون.
6. فەرهەنگۆکێکی بیست لاپەڕەیی، قەشەی ئەمریکی (سی. ڕی)، ساڵی 1870.
7. فەرهەنگۆکێکی کوردی ئەڵمانی، ڕۆژهەڵاتناس (ئا. سۆتسین)، کۆتاییی سەدەی نۆزده.
8. فەرهەنگۆکێکی کوردی ڕووسی، سێ هەزار وشه، هەروەها فەرهەنگۆکێکی ڕووسی کوردی، چوار هەزار وشه، لەلایەن زانای ڕووسی (س. ئا. یەگیزارۆڤ).
9. فەرهەنگێکی کوردی عەرەبی، (یوسف ضیاءالدین پاشا الخالدی المقدسی)، 319 لاپەڕە، ئەستەمبووڵ، ساڵی 1893.
10. فەرهەنگۆکێکی کوردی ئینگلیزی، ساڵی 1913، هەروەها فەرهەنگۆکێکی ئینگلیزی کوردی، ساڵی 1919، حەفتا لاپەڕه لەلایەن میجەرسۆن.
11. فەرهەنگۆکێکی ڕووسی کوردی، (ش. ف. نیکوتین)، ساڵی 1916، ورمێ.
12. فەرهەنگۆکێکی شازده لاپەڕەیی، میسیۆنەری ئەمریکی (ل. و. فۆسۆم)، ساڵی 1919.
له ساڵانی 30ی سەدەی بیستەمدا قۆناغێکی نوێ له فەرهەنگنووسی لەنێوان ڕووناکبیرانی کورددا دەستی پێکرد، ئەویش له ئاکامی هەستی نەتەوایەتیی پێنووسبەدەستانی کورد.
13. فەرهەنگۆکێکی زاراوەی کۆمەڵایەتی و سیاسی له گۆڤاری (هیوا)، جەلادەت عالی بەدرخان، ساڵانی 30.
14. فەرهەنگۆکێک له گۆڤاری (نزار)، مامۆستا عەلائەدین سەجادی.
15. فەرهەنگۆکێک له لایەن مامۆستا شاکر فەتاح، ساڵی 1934.
16. فەرهەنگی عەرەبی کوردی، مامۆستا عەبدوڵڵا زێوەر، ساڵی 1941.
17. ڕابەر، فەرهەنگێکی قوتابخانەییی عەرەبی و کوردییه، ساڵی 1950، 15 هەزار وشه، زانای گەورەی کورد مامۆستا گیوی موکریانی که هەندێ جار به باوکی فەرهەنگی کوردیش ناو دەبرێ.
18. فەرهەنگی کۆلکەزێڕینه، کوردی عەرەبی فارسی فەرەنسی ئینگلیزی، ساڵی 1955، مامۆستا گیوی موکریانی.
19. فەرهەنگی مەهاباد، کوردی عەرەبی، نزیکەی 30 هەزار وشه، 1961، مامۆستا گیوی موکریانی.
20. فەرهەنگی نۆبەره، عەرەبی کوردی، بەرگی یەکەم 1986، بەرگی دووەم 1990، مامۆستا گیوی موکریانی.
21. فەرهەنگی کوردستان، کوردی کوردی، 940 لاپەڕەی قەباره گەوره، ساڵی 1999، مامۆستا گیوی موکریانی. بەداخەوه ئەم فەرهەنگه پاش کۆچی مامۆستا گیوی موکریانی له چاپ درا و بڵاو کرایەوه و خۆی که زۆربەی تەمەنی لاوی و پیریی تەرخانی فەرهەنگنووسی کردبوو و پێنج فەرهەنگی پێشکەش به کورد کرد نەیتوانی ئەو فەرهەنگه به چاپکراوی ببینێ.
22. فەرهەنگۆک بۆ قوتابیانی کورد، 1955، مامۆستا عیززەددین مەلا مستەفا.
23. فەرهەنگی کوردی فارسی عەرەبی، زانای پایەبەرزی کورد مامۆستا شێخ موحەمەدی مەردۆخ، دوو بەرگ سەرجەم 1942 لاپەڕه، ساڵی 1956، چاپی تاران.
24. فەرهەنگی خاڵ، یەکەم فەرهەنگی کوردی به کوردی، سێ بەرگ، یەکەم بەرگی له ساڵی 1960 بڵاو کرایەوه و دوایی ئەوانی تریش لەچاپ دران. فەرهەنگی خاڵ یەکێکه له سەرکەوتووترین فەرهەنگه کوردییەکان که له لایەن مامۆستا شێخ موحەمەدی خاڵ دانرا. ئەم فەرهەنگه سەرچاوەیەکی باش بوو بۆ فەرهەنگەکانی دواتر که کەوتنه ئاراوه.
25. فەرهەنگی کوردی عەرەبی فارسی، مامۆستا عەلائەدینی سەجادی، ساڵی 1962.
26. فەرهەنگا کوردی، کوردی کوردی به شێوەی کرمانجیی ژووروو له دوو بەرگدا، مامۆستا جگەرخوێن، ساڵی 1962.
27. فەرهەنگی کوردی تورکی، یەکەم فەرهەنگی کوردی تورکییه. نزیکەی 10 هەزار وشه، مووسا عەنتەر، ساڵی 1967.
28. (فرهنگ کردی)، کوردی فارسی، بەرگی یەکەم تەنها پیتی (ا ب)، م. ئەورەنگ، تاران ساڵی 1968.
29. فەرهەنگی عەرەبی کوردی، مامۆستا مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیس، ساڵی 1970 به شێوەی هۆنراوه.
30. فەرهەنگی زانیاری، مامۆستا عەبدولقادر بەرزنجی، سلێمانی، 1971.
31. فەرهەنگی کشتوکاڵ، مامۆستا مەعرووف قەرەداغی، 1972/1973.
32. فەرهەنگی زانیاری، مامۆستا کەمال جەلال غەریب، عەرەبی کوردی، بەرگی 1 و 2، سلێمانی، 1974.
33. فەرهەنگۆکێکی کوردی فارسی عەرەبی، موحەمەد ئەمینی میسری سەییدیان، مەهاباد.
34. زاراوەی زانستی، له لایەن چەند لێژنەیەکی تایبەتی، گۆڤاری ڕۆژی نوێ، 1960.
35. زاراوەی زانستی، نەقابەی مامۆستایانی سلێمانی، 97 لاپەڕه.
36. هەندێک زاراوەی زانستی، سێسەد زاراوه، مامۆستا جەمال نەبەز، 1960.
37. فەرهەنگۆکی زانستی، سێ هەزار زاراوه، مامۆستا جەمال نەبەز، 1960/1961.
38. فەرهەنگۆکی زاراوەی پارێزگای سلێمانی، عەرەبی کوردی، لێژنەیەکی تایبەتی، 1971، نزیکەی 1400 وشه.
39. فەرهەنگی کوردی عەرەبی، گۆڤاری پەروەرده و زانست، بەڕێوەرێتیی گشتیی خوێندنی کوردی، 196 لاپەڕه، 1972.
40. گۆڤاری کۆڕی زانیاریی کورد، بەرگی یەکەم، بەرگی دووەم.
41. زاراوەی کارگێڕی، کۆڕی زانیاریی کورد، 1983/1984.
42. فەرهەنگێکی ئەرمەنی کوردی به ناوی خەبەرناما ژ زمانێ فەلەیی کورمانجی، ڕەوان له سۆڤیەتی پێشوو، نزیکەی 300 لاپەڕه، 1933.
43. فەرهەنگۆکێکی ئەرمەنی کوردی به ناوی خەبەرناما تیرمینۆلۆجیی فەلەیی کورمانجی، 50 لاپەڕه، 1935.
44. فەرهەنگێکی ئەرمەنی کوردی به ناوی خەبەرناما ئەرمەنی کوردی، سەمەندێ چیابەند، ئارامێ چاچان، 352 لاپەڕه، 23 هەزار وشه، یەریڤان، 1957.
45. فەرهەنگی ڕووسی کوردی، دوکتۆر ئی ڤاریزۆڤ، 782 لاپەڕه، نزیکەی 30 هەزار وشه، 1957.
46. فەرهەنگی کوردی ڕووسی، چەرکەزی بەمۆ، 618 لاپەڕه، 14 هەزار وشه، 1957.
47. فەرهەنگی کوردی ڕووسی، مامۆستا قەناتی کوردۆ، نزیکەی 34 هەزار وشه، 1960، یەکێک له فەرهەنگه هەره باشەکان.
48. فەرهەنگێکی کوردی (کرمانجیی خواروو) ڕووسی، لێژنەیەک به سەرۆکایەتیی قەناتی کوردۆ پاش دە ساڵ کار تیاکردن ئامادەی کردبوو بۆ چاپ نازانم ئێسته له چاپ دراوه یان نا. ئەم فەرهەنگه نزیکەی 30 هەزار وشەی تیا بوو.
49. فەرهەنگێکی فرێزیۆلۆژیی کوردی ڕووسی، مەکسیمی خەمۆ بەرپرسی کارگێڕیی بەشی کوردیی یەریڤان ئامادەی کردبوو بۆ چاپ، نازانم له چاپ دراوه یان نا.
50. کتێبێک به ناوی (ڕێزمانی ئاسووری و کوردی و یەزیدی) که بەشێکی هەره زۆری فەرهەنگه ئاغا بوترس ئەڵۆ، بەغدا 1920.
51. کتێبێکی ڕێزمانی کوردی که لاپەڕەی 55 تا 114ی فەرهەنگێکی ئینگلیزی کوردییه، ڕ. ف. جاردین، بەغدا 1922.
52. فەرهەنگی کوردی فەرەنسی ئینگلیزی، جویس بلۆ، 263 لاپەڕه، پاریس 1965.
53. فەرهەنگی کوردی ئینگلیزی، مامۆستا تۆفیق وەهبی و س. ئەدمۆنس، لەندەن 1966. یەکێک له فەرهەنگه هەره باشەکان.
54. فەرهەنگۆکێکی 30 لاپەڕەیی بۆ گەشتیارەکان، ئینگلیزی کوردی، (The World Publishing Company)، ئەمریکا 1965.
55. فەرهەنگی کوردی ئینگلیزی، (Ernest N. MacCarus)، ساڵی 1965.
56. (فەرهەنگچه)، سەیید موحەمەدی سەمەدی، 1979، تاران، 83 لاپەڕه.
57. فەرهەنگی کوردی پارسی (ئاری)، سدیق بۆرەکەیی، بەرگی یەکەم، 1968، لەسەر ئەرکی موراد ئاورەنگ، تاران، چیهر 348 لاپەڕه.
58. بەرگی دووەم 1969، تاران، چیهر 413 لاپەڕه.
59. فەرهەنگی پەهلەوی کوردی، سدیق بۆرەکەیی، 1971، تاران، چیهر 92 لاپەڕه.
60. فەرهەنگی فارسی کوردی، شوکروڵڵا بابان، 1981، تاران، 872 لاپەڕه.
61. فەرهەنگی فارسی کوردی، م. س. کارا، 1982، سنه، 348 لاپەڕه.
62. فەرهەنگی قوتابی، د. ئیحسان فوئاد، جەمال عەبدول، عەبدوڵڵا شاڵی، موحەمەد ئەمین غەفوور هەورامانی، 1985، وەزارەتی پەروەرده، بەغداد، 272 لاپەڕه.
63. فەرهەنگی لەک و لوڕ، حەمید ئیزەد پەنا و مەحموود زامدار، 1978، کۆڕی زانیاریی کورد، 230 لاپەڕه.
64. فەرهەنگی ناوی دەنگ له زمانی کوردیدا، د. نەسرین فەخری، بەغدا، 1974، 122 لاپەڕه.
65. قامووس ئاری کوردی، سابر گرد عازەبانی، 1985، بەغداد، 222 لاپەڕه.
66. قامووسی دەروونناسی، د ڕ، عەبدولستار تاهیر شەریف، 1985، چ علا، 252 لاپەره.
67. قامووسی زمانی کوردی، عەبدولڕەحمان زەبیحی، 1977، چاپی کۆڕی زانیاریی کورد، 246 لاپەڕه.
68. بەرگی دووەم، 1979، کۆڕی زانیاریی کورد، 230 لاپەڕه.
69. قامووسی زبانی کوردی، و و ب، 472 لاپەڕه، عەبدولڕەحمان زەبیحی، نوێکردنەوەی چاپ، ئینتشاراتی سەلاحەدینی ئەیووبی، 1988، ورمێ.
70. (فرهنگ ماد) = فەرهەنگی ماد، کوردی فارسی، بەرگی یەکەم، ء، سدیق بۆرەکەیی، تاران 1361ی هەتاوی. 215 لاپەڕە.
71. (فرهنگ ماد) = فەرهەنگی ماد، کوردی فارسی، بەرگی دووەم، ب، سدیق بۆرەکەیی، تاران 1369ی هەتاوی، 208 لاپەڕه.
72. (فرهنگ اصیل)، کوردی فارسی، فتاح عزیزی اقدم.
73. قاموسا سەلاحەدین، سەلاح سەعدلا، چاپا یەکەم 1998، چاپی دووەم 1999، کتێبفرۆشیی هەرزان سوید، به پیتی سۆرانی 1183 لاپەڕه، چاپی سێهەم به پیتی لاتین ساڵی 2000، ئەنستیتۆی کورد له پاریس، 72000 وشە.
74. (فرهنگ سه زبانه ئاسۆ) = فەرهەنگی سێ زمانەی ئاسۆ، کوردی فارسی ئینگلیزی، ئەمیر ئەمینی، 572 لاپەڕه، ساڵی 2002/2003.
75. (فرهنگ گیاهان داروئی) = فەرهەنگی گیا دەرمانییەکان، ئەمیر ئەمینی، کوردی ئینگلیزی فارسی، چاپی چوارەم 1381ی هەتاوی.
76. فەرهەنگا گولی، فارسی کوردی، مسعود خالد گولی، 400 لاپەڕه، دهۆک 2002.
77. ئینسایکلۆپێدیای پزیشکایەتیی خێزانی، د. عەبدولڕەحمان عەبدوڵڵا، 442 لاپەڕه، سلێمانی 2002.
78. (فرهنگ کردی کرمانشاهی) = فەرهەنگی کوردیی کرماشانی، کوردی فارسی، عەلی ئەشرەفی دەرویشیان، 432 لاپەڕه.
79. فەرهەنگی کوردی تورکی، تورکی کوردی، Torî، 1992، ئەستەمبووڵ، 496 لاپەڕه.
80. فەرهەنگی مزگین Mizgîn، وێنەدار، بۆ مناڵان، به کرمانجیی ژووروو، محەمەد دەهسوار، 1995.
81. فەرهەنگی تاهیر سادق، فەرهەنگی هاوواتاکانی زمانی کوردی، کوردی کوردی عەرەبی، سلێمانی 1998، 440 لاپەڕه
82. القاموس الکردی الحدیث، الستاذ علی سیدو گورانی، 670 لاپەڕه، 1985، به پیتی لاتین.
83. فەرهەنگی کوردی فارسی، (علی اکبر وقایع نگار)، 223 لاپەڕه، 1369ی هەتاوی، 1990ی زایینی.
84. الدلیل الغوی الثلاثی، عزیز ڕشید عقراوی، 1980، 380 لاپەڕه.
85. فەرهەنگا ژین، کوردی (کرمانجیی ژووروو، لاتین) عەرەبی، موحەمەد جەمیل سەیدا، 424 لاپەڕه.
86. فەرهەنگی کوردی تورکی، تورکی کوردی، D. izoli، ساڵی 1992، 913 لاپەڕه.
87. فەرهەنگی کوردی (زازاکی) تورکی، مونزر جەم، 1994، 589 لاپەڕه.
88. فەرهەنگی دملکی تورکی، Malmisanij، ساڵی 1987، 431 لاپەڕه.
89. فەرهەنگی زازایی تورکی، هارون تورگوت، 336 لاپەڕه، ساڵی 2001.
90. فەرهەنگی زازاکی تورکی، تورکی زازاکی، توران ئەردەم، 1997، ئەستەمبووڵ، 222 لاپەڕه.
91. فەرهەنگی زازایی تورکی، مەسوت ئوزجان، 1997، 234 لاپەڕه.
92. فەرهەنگا کوردی ئەڵمانی کورمانجی، 721 لاپەڕه، 1992، بەرلین.
93. فەرهەنگۆکی کوردی پەهلەوی کورمانجی 1997، 38 لاپەڕه.
94. فەرهەنگی کوردی (کرمانجیی ژووروو) ئەڵمانی، 1992، ئەڵمانیا، 543 لاپەڕه.
95. فەرهەنگی کوردی فەرانسەیی، هەڵکەوت حاکم، پاریس 1993، هەم به پیتی سۆرانی و هەم به پیتی لایتن، 318 لاپەڕه.
96. فەرهەنگی کوردی (کرمانجیی ژووروو) فەرانسەیی ئینگلیزی، ساڵی 1965، Joyce Blaue، نزیکەی 263 لاپەڕه.
97. فەرهەنگی کوردی (کرمانجیی ژووروو) دانیمارکی، مەسوت زیلان، 1994، 263 لاپەڕه.
98. فەرهەنگی زیوار، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، 1995، جەمال عەبدول، 335 لاپەڕه.
99. فەرهەنگی شەوکار، تایبەت به کیمیا، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، 15000 زاراوه، 1998، جەمال عەبدول.
100. فەرهەنگی کیمیا، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، 1750 زاراوه، 1999، جەمال عەبدول.
101. قامووسی دەروونزانی، ئینگلیزی عەرەبی کوردی. 1985، عەبدولستار تاهیر شەریف، 252 لاپەڕه.
102. کوردی ئینگلیزی، ئینگلیزی کوردی، به کرمانجیی ژووروو، Aziz Amindarov، نیویۆرک، 1994، 313 لاپەڕه.
103. (واژه نامه کردی فارسی)، (د. محەمەد تقی ابراهیم پور)، تاران 1373ی هەتاوی، 1994ی زایینی، 795 لاپەڕه.
104. (واژه نامه فارسی کردی)، (د. محەمەد تقی ابراهیم پور)، تاران 1373ی هەتاوی، 1994ی زایینی، 429 لاپەڕه.
105. حەوتەوانه، فەرهەنگی ئینگلیزی کوردی فارسی، فەتاحی کاویان، سلێمانی 2000.
106. ئەستێره گەشه، کوردی عەرەبی، فازیل نیزامەدین، چاپی یەکەم، چاپی دووەم 565 لاپەڕه ساڵی 1989.
107. فەرهەنگی دانیمارکی کوردی، ئاواره گەرمیانی، 1126 لاپەڕه، دانیمارک 1999.
108. هەنبانه بۆرینه، فەرهەنگی کوردی کوردی فارسی، مامۆستا هەژار، چاپی یەکەم: بەرگی یەکەم پیتەکانی ئ تا س، ساڵی 1368ی هەتاوی، تاران، 459 لاپەڕه، بەرگی دووەم پیتەکانی ش تا ی، ساڵی 1369ی هەتاوی، تاران، 1035 لاپەڕه. یەکێک له فەرهەنگه هەرە باشه کوردییەکان.
109. فەرهەنگی شارەزوور، کوردی ئینگلیزی، شەفیق قەزاز، 601 لاپەڕەی قەباره گەوره، کوردستان 2000. بەشە کوردییەکەی هەم به پیتی عەرەبی نووسراوه و هەم به پیتی لاتین.
110. فەرهەنگی زانیاریی، عەرەبی کوردی، کەمال جەلال غەریب، بەرگی یەکەم ساڵی 1974، چاپخانەی کامەرانی له سلێمانی، 438 لاپەڕه.
111. فەرهەنگی زانیاری، عەرەبی ئینگلیزی کوردی، کەمال جەلال غەریب، بەرگی دووەم ساڵی 1979، له بڵاوکراوەکانی کۆڕی زانیاریی کورد، 400 لاپەڕه.
112. فەرهەنگی زانیاری، عەرەبی ئینگلیزی کوردی، کەمال جەلال غەریب، بەرگی سێیەم ساڵی 1983، بەغداد، 381 لاپەڕه.
113. فەرهەنگی زانیاریی وێنەدار، عەرەبی ئینگلیزی کوردی، کەمال جەلال غەریب، 102 لاپەڕەی قەباره گەوره. هەم له باشوور و هەم له ڕۆژهەڵاتی کوردستان چەندی جار له چاپ دراوەتەوه.
114. فەرهەنگی وێنەداری گیاندارەکان، کوردی عەرەبی ئینگلیزی، کەمال جەلال غەریب، 110 لاپەڕەی قەباره گەوره، چاپی کتێبی هەرزان له سوید، ساڵی 2001.
115. کەڵەفەرهەنگی ڕووەکه ئابووریییەکان، کوردی عەرەبی ئینگلیزی، کەمال جەلال غەریب، چاپی کتێبی هەرزان له سوید، ساڵی 2002، وێنەدار، 416 لاپەڕەی قەباره گەوره.
116. پڕۆژەی زاراوەی زانستیی کوردی، کەمال جەلال غەریب، ساڵی 1991 سوید، 148 لاپەڕه.
117. فەرهەنگی زەویزانیی وێنەدار، کەمال جەلال غەریب، کوردی عەرەبی ئینگلیزی، سلێمانی.
118. کەمالنامه، فەرهەنگی زانیاریی عەرەبی ئینگلیزی کوردی، کەمال جەلال غەریب، سلێمانی 2003. ئەم فەرهەنگه گەورەترین، مەزنترین و بێوێنەترین فەرهەنگێکی زانیارییه که تا ئێسته لەچاپ درابێ و لە هەموو بوارە جۆربەجۆره زانستییەکاندا وشەی له خۆی گرتووه. نزیکەی 1700 لاپەڕەی قەباره گەورەیه.
مامۆستا کەمال جەلال غەریب که مامۆستای قوتابخانه، ئەندامی یەکێتیی نووسەرانی کورد، ئەندامی یاریدەدەری کۆڕی زانیاریی کورد، سەرپەرشتیاری پسپۆڕی و ئەندامی پەرلەمانی کوردستان بووه، سەرەڕای ئەوه که کۆمەڵێ کتێبی زانستیی داناوه یان وەرگێڕاوه، له بواری دانانی فەرهەنگی زانیاریدا شۆڕەسوار و تاکانه و بێوێنەیه و دەکرێ به باوکی فەرهەنگی زانیاریی کوردی ناو ببرێ و به و کارانەی ڕاژەیەکی (خزمەتێکی) بێوێنەی پێشکەش به نەتەوەی کورد کردووه و بێگومان ناوی له ئاسمانی فەرهەنگی زانستی کوردیدا هەمیشه گەشاوەیه.
119. فەرهەنگی ڤێترینەری، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، عەرەبی کوردی ئینگلیزی. دوکتۆر فەرەیدوون عەبدولستار، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.
120. فەرهەنگی فیزیا، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، نەوزاد عومەر محێدین، 340 لاپەڕه، سلێمانی 2002.
121. فەرهەنگی سویدی کوردی بۆ وەرگێڕان، دڵشاد عەبدولڕەحمان، ستۆکهۆڵم 1998، 252 لاپەڕەی قەباره بچووک.
122. فەرهەنگی زاراوەی زانستی، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، کوردی عەرەبی ئینگلیزی، موستەفا سلێمان، بەشی ئینگلیزی کوردییەکەی 220 لاپەڕه، بەشی کوردی ئینگلیزییەکەی 180 لاپەڕەیه. چاپخانەی ڕەنج، باشووری کوردستان.
123. فەرهەنگی ئارام، ئینگلیزی کوردی فارسی، ئەمیری ئەمینی، 377 لاپەڕه، ساڵی 2002/2001.
124. فەرهەنگی وێنەداری میر، ئامانج میرداوەلی، 61 لاپەڕەی قەباره گەوره، هەولێر ساڵی 2003.
125. فەرهەنگی گیرفانیی جاف، ئینگلیزی کوردی، ئیحسان عەلی، زیاتر له 8500 وشه، چاپی یەکەم 2002، چاپی دووەم و سێیەم 2003، سلێمانی.
126. فەرهەنگی باڵنده، ئەحمەد بەحری، 344 لاپەڕه، هەولێر 2001، وێنەدار.
127. گەوهەری گەرمەسێر، کوردی عەرەبی به زاری کەلهوڕی، نعمەت عەلی سایه، سێ بەرگ، بەغداد 1988.
128. گوڵشەن، کوردی عەرەبی فارسی، عبدالسلام محەمەد نبی، 176 لاپەڕه، بەغداد 1986.
129. فەرهەنگی نما، ئینگلیزی عەرەبی کوردی، نزیکەی 3000 زاراوه، د. ڕێباز جەمال عەبدول، ساڵی 2001.
130. فەرهەنگی پزیشکی سویدی کوردی، حەسیب ڕۆژبەیانی و عەلی لەبریز، 98 لاپەڕه، سوید 1999.
131. بێستوون، فەرهەنگی سۆرانی هەورامی، حامید دروودی و حاتەم مەنبەری، 222 لاپەڕه، ستۆکهۆڵم 1998.
132. فەرهەنگی هەرمان، کوردی کوردی، عەلی نانەوازاده، بەرگی یەکەم پیتی ئا & ب، 495 لاپەڕه، تاران 1380ی هەتاوی.
133. فەرهەنگی کوردی ئینگلیزی، مژده خەلیل ڕەشید، 136 لاپەڕه، سوید 1995.
134. فەرهەنگی کوردی سویدی، مژده خەلیل ڕەشید، 326 لاپەڕه، سوید 1994.
135. فەرهەنگی سویدی کوردی، مژده خەلیل ڕەشید، 414 لاپەڕه، چاپی کتێبی ئەرزان، سوید 2001.
136. فەرهەنگی پزیشکی، سویدی کوردی، مژده خەلیل ڕەشید، 253 لاپەڕه، ستۆکهۆڵم 1997.
137. زاراوەی نوێ یان فەرهەنگی نوێ، فەرهەنگێکی زاراوه سیاییەکانه، برهان قانع، 200 لاپەڕەیه، بەغداد 1985.
138. فەرهەنگی کوردی ئینگلیزی، شەوکەت ئیسماعیل حەسەن، بەشی یەکەم (ئ)، 374 لاپەڕه، بەغداد 1989.
139. فەرهەنگی وشە دووانەکانی زمانی کوردی، تەها فەیزی زاده، 223 لاپەڕه، ورمێ 1367ی هەتاوی.
140. ئینسکلۆپیدیای ئابووری، عەرەبی ئینگلیزی کوردی، فەیسەل دەباغ، زیاتر له 2000 زاراوەی ئابووری، هەولێر 2001.
141. نێو له کۆمەڵی کوردەواریدا، کوردی کوردی، ناسری ڕەزازی، 344 لاپەڕه، ستۆکهۆڵم 1991.
142. فەرهەنگی ناوی کوردی، سیروان کاروانی، بەرگی یەکەم، چاپی سوید.
143. فەرهەنگی زاراوەی ئەدەبی، کوردی ئینگلیزی، ئینگلیزی کوردی، بەختیار سەجادی و محەمەد مەحموودی، بەشی ئینگلیزی کوردییەکەی 98 لاپەڕەیه، بەشی کوردی ئینگلیزییەکەی 120 لاپەڕەیه، سلێمانی 2002.
144. فەرهەنگی زاراوەکانی قوتابخانه، عەرەبی کوردی، لێژنەیەک دایناوه له گۆڤاری پەروەرده و زانست، 117 لاپەڕه، بەغداد 1978.
145. ئینگلیزی له سەفەردا، حسن اشرف الکتابی، چاپی یەکەم 2000، چاپی دووەم 363 لاپەڕه، ساڵی 2002.
146. قامووسی زبانی کوردی، کوردی کوردی، (ئ و ب)، عەبدولڕەحمانی زەبیحی، چەندین جار له چاپ دراوەتەوه، 472 لاپەڕه.
147. فەرهەنگی ئۆکسفۆرد، ئینگلیزی کوردی، سەلام ناوخۆش، 407 لاپەڕه، هەولێر 2002.
148. کۆمەڵێک فەرهەنگۆک که له پاشکۆی کتێبه جۆربەجۆرەکانی قوتابخانەکان و هۆنراوەکان و کتێبی شاعیران و نووسەران دانراون.
149. فەرهەنگی سوێدی کوردی، حەسەن قازی و هیوا کاردۆیی، 1992 سوید، 309 لاپەڕه.
150. فەرهەنگەکانی سەر ئینتەرنت
لەسەر ئینتەرنێتیش گەلێک فەرهەنگی جۆربەجۆری کوردی هەیه که بێگومان هەر دەم له زۆربووندان.
بێگومان بابەتێکی وەها هەرگیز ناتوانێ تەواو ببێ چونکوو هەردەم فەرهەنگی نوێ دێته ئاراوه.