کوردستان هەم بەپێی پاشماوە شوێنەوارییەکان و هەم بەپێی نوسراوی نێو کتێبە پیرۆزەکان، جێگایەکی دیاری لەمێژووی دنیادا هەیە، ئەویش بەپلەی یەکەم لەو ڕاستییەوە سەرچاوە دەگرێت کەپاش ڕوداوی لافاوە گەورەکەی کەشتی نوح لەسەر چیای جودی لەکوردستان لەنگەری گرتووەو جارێکی تر لەم دەڤەرە مرۆڤایەتی هەنگاوی بوژانەوەی خۆی ناوەو لەوێدا بەدنیادا بڵاوبۆتەوە.
لەسۆنگەی ئەم ڕاستییەوە جێی سەرسوڕمان نییە کەیادگاری هەوەلینی مرۆڤ لەکوردستان بوونی هەبێ، وەکو ئەشکەوتی شانەدەر لەچیای برادۆست لەناوچەی بارزان، کەشوێنەواری ئیسکە پەیکەری مرۆڤی نیاندرتالی لێدۆزراوەتەوە، تەمەنی لە(45-60) هەزار ساڵ دەبێ، هەروەها بۆ یەکەم جار کشتوکاڵ کردن لەگوندی چەرموی ڕۆژهەڵاتی چەمچەماڵ کەکۆلینکاری ئارکۆلۆژیانەی لێکراوە پاشماوەی شینایی کردن و ماڵات بەخێوکردنی لێ دۆزراوەتەوە. ئەمە وێڕای دەیان شوێنەواری دیکە کەقوڵایی شارستانیی کوردستان دەردەخەن.
لەکوردستانی کۆندا دەوڵەت و ئیمپراتۆری بەناوبانگ هەڵکەوتووە کەلەمێژووی دێریندا زانیاریان لەبارەیەوە تۆمارکراوە، لەوانە سوئیەکان لەناوچەی سورباتۆ لەناوەڕاستی هەزارەی سێیەمی پێش زایین کەدەسەڵاتیان ماوەیەک تا ناوچەی ئور کشاوە. لۆلۆییەکان لەناوچەی میزۆپۆتامیاو بەتایبەتی دەشتەکانی زەهاوو شارەزوور کەلەسەردەمی ئاشوورییەکان بەو ناوچانەیان دەگوت وڵاتی زاموا. لەهەزارەی سێیەمی پێش زایین لۆلۆییەکان خودان دەوڵەتێکی بەهێزبوون پایتەختەکەیان شارێک بوو بەناوی خمازی.
لە ناوچەکانی باکورو ڕۆژهەڵاتی وڵاتی لۆلۆییەکان نێوی دەوڵەتێکی دیکە دێ بەناوی گۆتی یان گۆتیەکان، کەئەوانیش لەهەزارەی سێیەم و هەزارەی دووەمی پێش زایین ناویان دێت کەتوانیویانە بۆ ماوەی سەدساڵ فەرمانڕەوایی ناوچەکانی ناوەڕاستی عیراقیش بکەن.
کاشیەکان لەناوەراستی هەزارەی دووەمی پێش زایین دەوڵەتێکی بەهێزیان دروست کردووە لەکوردستان دەسەڵاتداربوون و لەساڵی 1595 - 1162 پ.ز حوکمی وڵاتی بابلیان کردووە و زۆر شوێنەواری شارستانیان لەپاش بەجێماوە.
میللەتانی دیکەی بەناوبانگ لەکوردستان ناویان هاتووەو دەسەڵاتیان پێکهێناوە وەک میتانییەکان و تۆرانییەکان و ماننایەکان. بەڵام میدیەکان لەمیللەتانی بەناوبانگی کوردستانی کۆنن و توانیویانە لەسەدەی حەوتەمی پێش زایین دا ئیمپراتۆریەتێکی گەورە ئاوا بکەن کەبەهاوکاری کلدانیەکان لەساڵی 612 پ.ز دەوڵەتی ئاشوریان لەناوبردووەو شاری نەینەوای پایتەختیان کۆنترۆڵ کردووە، لەبەرئەوەی بەپێی بۆچوونی هەندێک لەتوێژەران میدیەکان باپیرو بنەچەی کوردانن بۆیە ساڵی دامەزراندنیان لەساڵی 700پ.ز بەسەرەتای ساڵی کوردی دانراوە.
کاردۆخیەکان کەلەناوچەکانی بۆتان بوونیان هەبووە. لەلای بەشێک لەتوێژەران بەباپیرە گەورەی کوردان دادەنرێن، زەینەفۆن نووسەری بەناوبانگی یۆنانی پاش شکستی سوپاکەی لەشەڕێکی ناوخۆی هەخامەنیشەکاندا لەگەڵ (10)هەزار سەربازی دیکەی یۆنانی بەزێدی کاردۆخیەکاندا تێپەڕیوەو لەساڵی 401پ.ز زۆر زانیاری شایستەی لەبارەیانەوە تۆمارکردووە. هەروەها لەساڵانی دواتردا کوردستان ڕووداوو گۆڕانکاری زۆری بەخۆوە دیوە وەکو شەڕی گوگمێر لەنزیک هەولێر لەنێوان سوپای ئەسکەندەری مەکدۆنی و سوپای هەخامەنشیەکان لەساڵی 331پ.ز.
دواتر کوردستان بەزۆری لەژێر کاریگەری دەسەڵاتداریەتیەکانی ئەشکانی و حدیاب و ساسانی و بیزەنتی و (رۆمەکان) دابووە.
لەگەڵ پەیدابوونی ئاینی پیرۆزی ئیسلام و دەستپێکردنی فتوحاتی ئیسلامی بەرەبەرە وڵاتی کوردانیش بووە بەشانۆگەری ڕوداوو گۆرانکاری گەورە، هەر لەساڵی 16ک، سەرزەمینی کوردستان لەکەوشەنەکانی خوارەوە ناوچەکانی جەلەولاو حەلوان و کرمانشاو وڵاتی لوڕستان بەئایینە نوێیەکە ئاشنا بوون، هەتاوەکو ساڵی 35ک، زۆربەی هەرە زۆری کوردستان کەوتە بن دەستی موسڵمانان و کوردیش بەکاوەخۆ بەئایینە نوێیەکە ڕادەهاتن و پێی قایل دەبوون.
لەسەردەمی ئومەوییەکاندا (41- 132ک) دەکرێ بڵێین کورد قۆناغی گواستنەوەی خۆی تێدەپەڕاند، وڵاتیان لەبەر سەختی و هەڵەموتی بوو بوو بەپەناگەی خەواریجیەکان و کوردیش لەهەندێک بزاوتی خەواریجیەکاندا بەشداری کردووەو لەوماوەیەدا وەک موسڵمانانی ناعەرەب (موالی) ڕووبەرووی ستەم و پێشڵکاری بوونەتەوە.
بۆیە کورد هاوکاری و پاڵپشتی بانگەوازی عەبباسیەکانی کردووە لەگەڵ ڕووخانی دەوڵەتی ئەمەوی هاتنە سەرکاری عەبباسیەکان، کورد هەم ڕۆلی بینی هەم لەسەردەمەکانی دوتردا بەشداریکردنێکی کاراتری مێژووییان نیشاندا.
لەسەردەمی دەسەڵاتی خەلافەتی ئیسلامیدا و بەتایبەتی لەماوەی حوکمی عەبباسیەکان (132-656ک) هەلومەرجی دەرکەوتنی دەسەڵاتی سیاسی و باڵادەستبوونی کورد لەناوچەکانی خۆیدا هاتە گۆڕێ و هەر لەسەرەتای سەدەی چوارەمی کۆچی/ دەیەمی زاینی، چەند دەسەڵاتدارییەکی کوردی لەشێوەی میرنیشین و دەوڵەتدا دەرکەوتن و بەم شێوەیەی خوارەوە ڕیزبەندیان دەکەین لەگەڵ دیاریکردنی دیارترین ئەو شوێنانەی کە فەرمانڕەواییان تێدا دەکرد.
میرنشینی عەیشانی 300-350ک/ 912-961ز
لەناوچەکانی ڕۆژئاوای هەرێمی چیاکان لەنەهاوەند و دینەوەر و هەمەدان و سامنان هەتا سنوری ئازربایجان. لەدیارترین میرەکانیان وندادو غانم.
میرنشینی ڕەوادی (دەوروبەری 337-463ک/948-1071ز)
لەشارەکانی مەراغەو تەورێزو ئەردەبیل و ورمێ و خوی و سەلماس...هتد، بەناوبانگترین میرەکانیان محەمەد کوڕی حوسێن ڕەوادی و ئەبو هەیجای ڕەوادی و مەمەلانی ڕەوادی.
میرنشینی شەدادی 340-595ک/951-1198ز
لەهەرێمی ئاران لەشارەکانی بەردەعەو دبیل و گەنجەو باکو چەند شارو ناوچەیەکی دیکە. میرنشینی شەدادی هەرچەندە لەلایەن سەلجوقیەکانەوە لاوازکراوە بەڵام هەتاوەکو ساڵی 595-1198ز لە شاری ئانی هەر مابوو.
لەدیارترین میرەکانیان محمەد کوڕی شەدادو فەزلون و ئەبولئەسوارو چەندانی دیکە. کەسەربەخۆبون و دراوی تایبەتی میرنشینەتیان لێداوە.
میرنشینی حەسەنوەیهی 348-406ک/ 959-1015ز
لەناوچەکانی شارەزوورو شاپورخواست واتا لوڕستان و دینەوەرو هەمەدان و شوێن وشاری دیکە فەرمانڕەواییان کردووە.
لەمیرە بەناوبانگەکانیان، حەسەنوەیهی کوڕی حوسێنی کوردی و میر بەدر کوڕی حەسەنوەیهی کەیەکێکە لەهەرە میرە بەناوبانگەکانی کوردان، لەسەدەکانی ناوەراستدا کاری زۆر دیاری لەماوەی فەرمانڕەوایەتیەکەیدا کردووەو دراوی تایبەتی لێداوە.
میرنشینی مەروانی 373-489ک/983-1096ز
لەکوردستانی ناوەڕاست و باکور لەدیاربەکر شارەکانی میاخارتین و ماردین وئامەدو خەڵات و بەدلیس و ناوچەی دیکە فەرمانڕەواییان کردووە.
دامەزرێنەری میرنشینەکە میر باد کوڕی دۆستەکی کوردیە هەروەها میر مومەهەد ئەلدەولەو میر نەسرولدەولەو ئەحمەد کوڕی مەروانی کوردی کەبەناوبانگترین میری کوردیە، زیاتر لەپەنجا ساڵ میرایەتی کردووەو دەسەڵاتەکەی وەک دەوڵەت ناسراوە لەلایەن دەوڵەتانی عەباسی و بوەیهی وفاتمی و بیزێنتی و سەلجوقیەکان دانی پێدانراوە. زۆر کاری گرینگ لەئاوەدانی و بوژانەوەی ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابووری لەو ناوچەیەی کوردستاندا ئەنجامدراوە. لەزۆربەی شارەکاندا دراوی میرنشینیەکە لێدراوە.
میرنشینی عەننازی 381-511 ک/991 - 1117 ز
ئەم میرنشینیە لەناوچەی حەلوان لەلایەن کوردەکانی شازەنجانییەوە دامەزراوە دواتر دەسەڵاتی فراوان بووەو لەشارەکانی ئەسەد ئابادو داقوق و ئاوەدانی دیکە دەسەڵاتەکەی پەرەی سەندووە. لەمیرە بەناوبانگەکانیان، میر ئەبولفەتح محەمەد کوڕی عەنناز و میر حسام ئەلدەولە و ئەبو شوک و میرسورخاب کوڕی بەدر.
میرنشینی هەزبانی 347 – 534/1046 – 1139 ز
لەشاری هەولێر دەرکەوتووە، سەرجەم ناوچەکانی دەوروبەری هەولێری فەرمانڕەوایەتی کردووە، لەبەناوبانگترین میرەکانیان عیسا کوڕی موسای هەزبانی و میر ئەبولحەسەنی کوڕی موسکی هەزبانی.
لە دوای هاتنی سەلجوقییەکان زۆربەی میرنشینیە کوردییەکان پوکانەوەو بەرەو نەمان چوون، بەڵام ڕۆڵی کورد هەر لەبرەودابوو لەشەڕی بەناوبانگی ملازگرددا کورد هاوکاری سەلجوقیەکانی کردووە کەسەرکەوتن بەسەر ڕۆمەکاندا.
لەسەروبەندی هاتنی مەغۆلەکاندا کوردستان ڕووبەرووی وێرانکاری و زیانی زۆر بۆوە، چونکە هەم هەرێمە کوردییەکان بۆ مەغۆلییەکان گرنگ بوون، هەم دەکەوتە سەر ڕێیان بۆ بەغداو شام، بۆیە کوردستان لەسەدەی 7ک/ 13ز زۆرترین زەرەرو زیانی بەرکەوت.
لەماوەی دەسەڵاتداریەتی هێزە داگیرکەرەکانی کوردستاندا وێڕای زەبرو زەنگی زۆر بەڵام دەسەڵاتی سیاسی لەکوردستاندا بەتەواوەتی لەناونەچوو، چەندان میرنشین و دەسەڵاتداریەتی
کوردی لەناوچە جیاجیاکانی کوردستاندا فەرمانڕەواییان دەکردو هێزەکانی جەلائیری وتەیموری و قەرەئۆینلو....هتد. کوردستانیان کردبووە مەیدانی شەڕو ململانێ، تادەرکەوتنی عوسمانیەکان و شەڕی چالدێران 1514ز، کەمیر شەرفخانی بەدلیسی لەکتێبی شەرەفنامەدا زانیاری گرینگی لەسەر ئەو دەسەڵاتداریەتیەی کوردان تۆمارکردووە.
جوگرافیای کوردستان
شوێنی جوگرافی هەرێمی کوردستان
هەرێمی کوردستانی عیراق بریتییە لەو بەشە کوردستانەی کەدەکەوێتە نێو سنوری دەوڵەتی عیراقەوە کەدوابەدوای شەڕی یەکەمی جیهان دروست بوو، بەپلەی یەکەم هەرێمێکی مرۆییە سەرەڕای ئەوەی نیشتیمان یان خاکی کوردانەو زۆربەی هەرە زۆری دانیشتوانی کوردن، بەڵام لەرووی فرەنەتەوەیی و فرەئاینییەوە لەهەرێمەکانی دیکەی عیراق جیایە. لەتەک کورددا عەرەب و تورکمان و ئاشوریش هەن. ئەمە لەلایەک، لەلایەکی دیکەوە لەپاڵ ئەوەی زۆربەی دانیشتیوانی هەرێم موسڵمانن، کەچی مەسیحی تێدایە.
هەموو لێکۆڵەرەوان لەسەر ئەوە یەک دەنگن کەبەرزاییەکانی حەمرین سنوری باشوری کوردستان پێکدێنێت، سنوری هەرێم لەناوقەدی عیراقەوە لەباشووری ڕۆژهەڵاتی شارۆچکەی بەدرە لەپارێزگای واست دەست پێدەکات بەرەو باکوور تا پردی نەوت لەرۆژئاوای شارۆچکەی مەندەلی هەڵدەکشێ لەتەنیشت بەرزاییەکانی حەمرین تا فەتحە دەڕوات شان بەشانی ڕووباری دیجلە سەردەکەوێ و لەباکوری شاری موسڵ بەرەو باشوری ڕۆژئاوا بادەداتەوە بەئاراستەی شارۆچکەی حەزەر پاشان بەرەو ڕۆژئاوا بەئاراستەی سنووری عیراق سووریا لەباکووری شارۆچکەی بەعاج.
روبەری هەرێم 78736 کم2 کە دەکاتە زیاتر لە 18% سەرجەمی ڕووپێوی عیراق، کەئەم ناوچانە دەگرێتەوە:
1/پارێزگاکانی (هەولێر سلێمانی و دهۆک و کەرکووک).
2/هەموو ناحیە و قەزاکانی پارێزگای نەینەوا جگە لەقەزاکانی موسڵ و بەعاج و حەزەر.
3/قەزاکانی خانەقین ومەندەلی و کفری جگە لەناحیەی بەلەدروز لەپارێزگای دیالە.
5/ناوەندی قەزای بەدرە لەپارێزگای واست، کوت.
کەش و هەوای هەريمی کوردستان
ئاوو هەوای هەرێمی کوردستان
تێکرای گەرمی مانگی کانوونی دووەم کەساردترین مانگی ساڵە لەهەرێمدا لەنێوان (3.1) پلەی سەدی دایە لەوێستگەی سەڵاحەدین (9.9) سەدیە لەخانەقین، بەگشتی چەند بەرەو باکورو باکوری ڕۆژهەڵاتی هەرێم بڕۆین پلەی گەرمی دادەبەزێت لەبەرئەوەی چەند بەرەوە باکورو باکوری ڕۆژهەڵات بچین زەوییەکە بەرزو بڵند دەبێت، وە لایەکانی باکووری هەرێم دەکەونە ئەو ناوچانەی کەلەکەمەرەی زەوییەوە دورترن کەدەبێتە هۆی کورتی ڕۆژ لەنیوەی زستانی ساڵداو کەمبوونەوەی گۆشەی تیشکی هەتاو کەوتن.
کەمی لاربوونەوەی گۆشەی کەوتنی تیشکی هەتاو هەروەها ڕۆژ درێژی و ساماڵ و تۆپەڵی هەوایی کیشوەری وشک کەلەهاویناندا هەرێم دەگرێتەوە، یاریدەی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما دەدەن لەو وەرزەدا. تێکڕاکانی گەرمای مانگی تەمووز کەگەرمترین مانگی ساڵە لەهەرێمدا لە 30 پلەی سەدی پترە.
جیاوازییەکی زۆر لەبڕی باران بارین لەهەرێمدا هەیە ناوەندی بارانی ساڵانە لەهەرێمدا لەنێوان 328 ملم دایە لەخانەقین و زیاتر لە 702ملم لە زاخۆ و لەرواندز 969ملم و لەئاکرێ 1008 ملم و لەپێنجوێن 1263 ملم، بەگشتی لەبارەی بڕی بارانی داباریو لەهەرێمدا دەتوانین بڵێین کەبارانی هەرێم تابەرەو باکورو باکوری ڕۆژهەڵات بڕۆین پتر دەبێت، ئەمەش لەبەر هۆکاری بەرزی و نزمی لەلایەک گوزەرکردنی ژمارەیەکی زۆرتر لە نەوراییەکانی کەش وهەوا بە هەرێمدا جگە لەوەی کە جۆری نەوراییەکانیش تا بەرەو باکوور بڕۆین قوڵتر دەبن، لەروی بارنەوە دەتوانین هەرێم بۆ دوو هەرێمی لاوەکی دابەش بکەین کەبریتیە لە:
هەرێمی بارانی مسۆگەر
ئەم هەرێمە بەشەکانی باکورو باکوری ڕۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستانی عیراق دەگرێتەوەو سنوورەکانی باشوری لەگەڵ سنوری باشوری ناوچەی شاخاوی لەهەرێمدا دەڕۆن ئەم هەرێمە بەزۆری ڕێژەی بارانەکەی جیادەکرێتەوە کەناوەندی ساڵانەی باران 500ملم کەمتر نییە، بۆیە کشتوکاڵی زستانە لەم هەرێمەدا ساڵانە ئەم هەرێمە دەتوانێت بەتەواوی پشت بەباران ببەستێت.
هەرێمی بارانی نامسۆگەر
ئەم هەرێمە ناوچە نیمچە شاخاوییەکان دەگرێتەوە کەبەرێژە بارانی کەمە(ساڵانە لە 500ملم) کەمترە، ئەم هەرێمە لاوەکییە دیسان بەوە ناسراوە کەبڕی بارانی مانگانەو ساڵانەو وەرزانە هەڵبەزو دابەزێکی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەبەراورد کردن لەگەڵ هەرێمی پێشوودا، بۆیە کشتوکاڵی زستانەی بەتایبەتی لەبەشەکانی باشورو باشوری ڕۆژئاوادا ڕەنگە ڕوبەڕوی هەڕەشەی وشکی ببێتەوە.
لە ڕوی ئاووهەواوە هەرێمی کوردستان بۆ دوو هەرێم پۆلێن دەکرێت کەئەمانەن:
1. هەرێمی ئاوو هەوای دەریای ناوەراست:
ئەم جۆرە ئاووهەواییە بەشەکانی باکورو باکوری ڕۆژهەڵاتی هەرێم دەگرێتەوەو سنووری باشوری لەگەڵ سنوری باشوری ناوچەی شاخاوی لە هەرێمدا دەڕوات، ئەم هەرێمە پتر لە 50 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەی داگرتووە لە ڕووی گەرمییەوە بەزستانی زۆر سارد و بە هاوینی فێنک ناسراوە، لەرووی دابارینەوە لەنیوەی زستانە پەرە دەستێنێ هاوینی وشکە، هەروەها ئەو هەرێمە لە هەموو ناوچەکانی تری عیراق بەبارانترە، تێکڕای بارانی ساڵانەی لە 500ملم دانابەزێت تا بەرەو ڕۆژهەڵات و باکوورو باکووری ڕۆژهەڵات برۆین باران زیاتر دەبێت بۆ ماوەی چەند ڕۆژێک دەبێتە هۆی پچرانی ڕێگای گواستنەوە لەنێوان شارە جیاجیاکاندا.
2. هەرێمی ئاوو هەوای نیمچە وشک گەرمەسێری:
ئەو هەرێمە بەشەکەی دیکەی ڕووبەری هەرێم دەگرێتەوە لەرووی سیستمی باران بارینەوە لەهەرێمی پێشوو دەچێ (هاوینی ووشک و برینگ، زستانی بە باران) بەڵام لێی جیاوازە لەرووی کەم بارانییەوە (ساڵانە کەمتر لە 500ملم و بەرزی پلەکانی گەرمی لەهاویندا زستانی کەمتر ساردە کەم جاری وا هەیە بەفری لێ بکەوێ).
• ئامادەکردنی ژمارەیەک لەمامۆستایانی بەشی مێژووی کۆلیژی ئاداب لەزانکۆی سەلاحەددین.