فەیلییەکان، بەشێکی کورد و یەکێک لە پێکهاتە پەراوێزخراوەکانی عێراق-ن، کە لە ڕابردوودا سەدان هەزار کەسیان لێ کوژراو و بێسەروشوێن کراوە و دەست بەسەر ماڵ و موڵکیاندا گیراوە، هەروەها لە وڵات دەرکراون و ڕەگەزنامەی عێراقییان لێوەرگیراوەتەوە، لە ئێستاشدا کەمترین گرنگییان پێ دەدرێت.
فەیلی بەو کۆمەڵە هۆزە کوردانە وتراوە، کە لە چیاکانی زاگرۆس، پشتکۆ و پشکۆدا نیشتەجێ بوون، لە دامێنی چیا و کێوەکاندا ژیاون، بنەڕەتی وشەکە پەیلی-یە، کە بەواتای (ڕەسەن) دێت، بەڵآم لە زمانی عەرەبیدا ناوەکە گۆڕاوە و بووە بە فەیلی.
بە گشتیی فەیلییەکان لە ئێران و ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە #لوڕستان#، تاران، #کرماشان# و #ئیلام# دەژین، هەروەها بەشێکیش لە عێراق و باشوری کوردستان لە ناوچەکانی (مەندەلی، زڕباتییە، بەدرە، جەسان، #خانەقین#، #کەرکووک#، بەغدا،کوت،عەمارە و بەسرە) دەژین.
فەیلییەکان، بە شێوەزاری کوردیی کەلهوڕیی، دەدوێن و هەندێک لە ئاماژەکان باس لەوە دەکەن کە مێژووییان دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 5000هەزار ساڵ بەر لە ئێستا، هەرجەندە هیچ سەرژمێرییەک بۆ کوردی فەیلی نەکراوە و ئامارێکی فەرمیی نییە، کە باس لە ڕێژەی کوردانی فەیلی بکات، بەڵام دوترێت بە گشتیی زیاتر لە سێ ملیۆن کەس مەزندە دەکرێن.
دۆزی کوردە فەیلیەکان لە عێراقدا
بە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق دوای جەنگی جیهانیی یەکەم، لە یەکەمین بڕیاری یاساییدا بۆ هاوڵاتیانی عێراقی یاسای ژمارە 42 ی ساڵی 1924، بەوەی کە عێراقیەکانی سەر بە تەبەعیەی عوسمانی هاوڵاتی پلە یەک و تەبەعیەی ئێرانیی بە هاوڵاتیانی پلە دوو و سێ سەپاند، بەهۆی ئەوەی فەیلییەکان شیعە مەزهەب بوون، دەسەڵاتدارانی ئەوکاتەی عێراق کوردی فەیلیی خستە خانەی تەبەعیەی ئێ#ڕانیە#وە، واتا سەر بە ئێرانن.
بەهۆی ئەو جیاکارییەوە، کەرتی گشتیی بەڕووی فەیلییەکاندا داخرا، لە بەرامبەردا کوردانی فەیلی توانیان سەرکەوتنی گەورە لە بواری بازرگانییدا بەدەست بێنن، هەروەها لەناو حزبە عێراقیی و کوردییەکاندا جێگایان گرت و بەرپرسیارێتییان وەرگرت.
ڕژێمی بەعس دەیویست پشتگیریی فەیلییەکان بەدەست بهێنێت، بەڵام لەو هەوڵەدا سەرکەتوو نەبوو، بۆیە فەیلیەکان بوونە ئامانجی زەبر و لێدانی سەرەکی لەلایەن دەسەڵاتی بەعس، هەر بۆیە دەوڵەت دەستی کرد بە زۆرەملێ ڕاگواستنی 50 هەزار کوردی فەیلی لەنێوان ساڵانی 1969 1972 بۆ وڵاتی ئێران.
هەر سەبارەت بە فەیلییەکان، ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆڕش، کە گەورەترین دەسەڵاتی ئەو سەردەمەی عێراق بوو، بڕیارێکی دەرکرد بە ژمارەی 666 ی ڕێکەوتی 7ی ئایاری 1980 و لە ڕۆژنامەی ڕوداوەکانی عێراق (الوقائع العراقیە) ی ژمارە 2776 ی ڕۆژی 26ی ئایاری1980 دا بڵاوکرایەوە.
کورتەی بڕیارەکە
هەر هاوڵاتیەکی عێراقی بە ڕەسەن بێگانە بێت، ڕەگەزنامەی عێراقی لێدەسەنرێتەوە.
لەسەر وەزیری ناوەخۆیە، کە فەرمان بدات ئەوانەی ڕەگەزنامەی عێراقیان لێدەسەندێتەوە بەپێی فەقەرەی 1 دوور بخرێنەوە... هتد
بەپێی بڕیارە، فەیلییەکان بە ڕەسەن بێگانەن و خەڵکی ئێرانن، بۆیە هێرشی بە زۆرەملێ گواستنەوەی کوردانی فەیلی لە 4 ی نیسانی 1980 دەستیپێکرد و تا ساڵی 1990 بەردەوامی کرد، دوای ئەوەی کە ڕەگەزنامەی عێراقیان لێسەندرایەوە دەستیان بە سەر هەرچی ماڵ و موڵکی ڕاگوێزراو ڕانەگوێزراوەکانیشدا گرت و گشت سەنەد و دەکۆمینت و بەڵگەنامە فەرمی و نافەرمیەکانیشیان لێ بردن و دوترێت 22 هەزار کوردی فەیلییان لە تەمەنی نێوان 11 تا 30 ساڵیەوە دەستبەسەرکرد و بێ سەروشوێنیان کردن.
ئاماری فەرمیی سەبارەت بە قوربانیانی فەیلییەکان لە بەردەستدا نین، هەندێک دەڵێن، نزیکەی 100 هەزار، خاچی سور و مانگی سوری نێودەڵەوتی ئاماژە بە 400 هەزار قوربانیی و هەندێک سەرچاوەش دەڵێن، کە بەگشتیی ملیۆنێک و 500 هەزار کوردی فەیلیی لەسەر دەستی ڕژێمی بەعسی عێراق، بوونەتە قوربانیی بە کوژران و ڕاگواستنەوە.
بە هاتنە سەرکاری سەدام حسێن، لە ساڵی 1979 بڕیارێکی نوێ هاتە کایەوە، کە بڕیار درا ئەو پیاوەی عێراقییە و هاوسەرەکەی فەیلییە دەبێت لێی جیا ببێتەوە، بەرامبەر بە چوار هەزار دینار ئەگەر سەرباز بێت، دوو هەزار و پێنج سەد دینار (بەپێی دراوی پێشوی عێڕاق) ئەگەر سڤیل بێت.
دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە عێراق لە ساڵی 2003، کوردانی فەیلی تەنها ژمارەیەکی کەم نەبێت، نەیانتوانی بگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵ و مولک و ناوچەکانیان، بۆ ئەوەی ماف و بەڵگەنامەو ماڵ و موڵکیان بۆ بگەڕێتەوە، تا ئێستایش حکومەتی فیدڕاڵی عێراق هیچ زانیاری و ڕوونکردنەوەیەکی لە بارەی چارەنووسی ونبوو و دەستبەسەرەکانی پێشکەش نەکردووە کە بە چ شێوەیەک ڕژێمی بەعس لەناوی بردوون و ئێسک و پروسکیان کەوتۆتە کوێ.
لەدوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق، لە ساڵی 2006 یاسای ڕەگەزنامەی عێراقی، بڕیاری (666)ی ساڵی 1980ی پوچەڵ کردەوە و جارێکی دیکە ڕەگەزنامەی عێراقیی درایەوە بە کوردانی فەیلیی.
کوردانی فەیلی لە پارێزگای #هەولێر# 3 ڕێکخراو و لە #سلێمانی# ڕێکخراوی کوردی فەیلی-یان لە 20/3/2014لە ژێر ناونیشانی یەکگرتوویی کورد، بەدەستخستنی زمان و کەلتوری کوردی و پیکەوە ژیانی ئاشتیخوازانە، دامەزراندووە کە ڕێکخراوێکی ناحکومی و ناسیاسییە و گرنگی دەدات بە کێشەی کۆمەڵایەتیی و کاروباری پەروەردەیی ئەو خێزانە کوردە فەیلیانەی کە لە پارێزگای سلێمانی نیشتەجێ بوون..
نەزیرە ئیسماعیل، سەرپەرشتیاری ئەو ڕێکخراوە سەبارەت بە فەیلییەکان و کێشەکانیان بە ڕۆژنیوزی وت: ئێمە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کورسییەکمان پێدراوە بە کۆتا، بەڵام نەک لەسەر ناوی کوردی فەیلی، هەروەها کاتێک بمانەوێت لە هەرێمی کوردستان بژین ئەوا هاوکاریمان ناکەن کە فایلەکەمان بۆ ئێرە بگوازینەوە، دەچینە لای کورد بە شیعەمان دادەنێن و لای شیعەش بە کورد، کێشەی موڵکەکانمان هەیە، کە تا ئێستا وەرمان نەگرتووەتەوە، سەرەکییترین کێشەشمان دیارنەبوونی شوێنی تەرمی شەهیدەکانمانە.[1]
#24-08-2018#