ناتق ی شاعیر و بەسەرهاتی ژیانی
نووسینی: ئاسۆس کەمال کەریم (کوڕەزای شاعیر)
گەلی کورد وەک هەموو گەلانی جیهان خاوەنی مێژویەکی ئەدەبی دەوڵەمەندە لە شاعیرو نووسەرو زانای بەناوبانگ کە مایەی شانازیە بۆ مێژووی ئەدەب و فۆلکلۆری دێرین، نیشانەی زیندویەتی ئەم گەلەیە وە ئەوە دەسەلمێنێت کە گەلی کورد خاوەنی کەسایەتیەکی شکۆداری تایبەتی خۆیەتی، ئەم شاعیرو نوسەرانە هەردەم پێشەنگ بوون بۆ هاندانی ئەم گەلە بۆ دەرچون لە نەزانی و ڕاپەڕین دژی هەژاری و ستەم.
لێرەدا ئاماژە بۆ یەکێک لەو شاعیرە ناودارانە دەکەین و تیشک دەخەینە سەر ژیانی پڕ مەینەتی تا نەچێتە ڕیزی بیرچوانەوە، ئەو شاعیرە پایەبەرزەش (مەلا کەریمی کوڕی مەعروف ئاغای وەسمان ئاغایە) لە ساڵی 1867ی زاینی هاتۆتە دنیاوە، وەک شاعیرانی ئەو سەردەمە بۆ خوێندن پەنای بردۆتە بەر مزگەوتەکان، هەر بەو نیازەوە زۆر شوێنی کوردستان گەڕاوە، وەک دەگێڕنەوە هاوڕێیەتی لەگەڵ شێخ مەحمودی نەمردا هەبووە، پێکەوە لە مزگەوتی گەورەی شاری سلێمانی دەرسی قورئانی پیرۆزیان خوێندوەو بەهۆی خۆێندنی لە مزگەوتدا خەڵکی پێیان گوتوە مەلا کەریم.
زۆر ڕووخۆش و قسەزان بووە. نازناوی ناتق ی بۆخۆی هەڵبژاردووە، بەفەرمانبەری چۆتە تەوێڵە وە چەندین جار دەربەدەری و چەرمەسەری دیوە، ئاوارەی زۆروڵات بووە، ژیانی نامۆیی لە وڵاتی شام لە حەلەب و حمس و حەما بردۆتەسەر، لەفەرمانڕەوایی عوسمانیەکاندا بەرشەڕی سەفەربەلەک کەوتووە، وەک لەم دوو بەیتەی خوارەوە ئاماژەی بۆ کردووە:
سەرگوزشتەی چەرخی فەلەکی بێ سەرو پا خۆم
ئاوارەی شام و حەلەب و حمس و حەما خۆم
پاماڵی هەموو میحنەت و هیجرانی زەمانە
موستەغرەقی دەریای غەم و جەوروجەفا خۆم
کە غەم و خەفەتی دووروڵات و خۆشەویستی نیشتیمانی تیا دەردەکەوێت، چ نامۆیی و ئاوارەیی چەشتووە بەدەست تورکەکانەوە، بەڵێ دەریای وێژەی کوردی دەریایەکی بێ بنە، هەزاران پسپۆڕو زاناو شاعیرمان هەیە لە شێوەی دوڕوو گەوهەردا کە هەر یەکەیان بەدەست و خامەی ڕەنگینیان لاپەڕەی مێژووی کوردیان ڕازاندۆتەوە (ناتق)یش یەکێکە لەو شاعیرە هەرەبەرزانە وەک شاعیرانی سەردەمی خۆی و بەهۆی دەوڵەمەندی کەرەستەو دەستەڵات و توانای شیعریەوە ڕێبازێکی کلاسیلی هەڵبژاردووەو پەیڕەوی کردووە، لە دوای زۆربەی شاعیرانی وەک نالی و مەحوی و سالم لە ڕی ڕوخسارەوە ئەم ڕێبازە لەم شاعیرە وەشاوەتەوە، زمانی عەرەبی و فارسی باش زانیوە، وەک شاعیرە کلاسیکیەکان ووشەی عەرەبی بەزەقی لە شیعرەکانیدا دەردەکەوێت، بەڵام بەداخەوە دنیا وەفای بۆ کەس نییە، ئەوەی ناتق چاوەڕێی نەدەکرد ڕوویدا، لەکارەساتێکدا دیوانەکەی سوتا، وەک مێژوو نووسان دەگێڕنەوە دەشتی شارەزوور جێی چاوی تەماعی دوژمنان بووە، هەڵەبجەش وەک بەشێک لە شارەزوور (1) چەندین جار سوتێنراوە بۆردومان و کاول کراوەو خەڵکەکەیشی ئاوارە کراوە، هەتا پەلاماەرکەی (زەعیم سدیق) لەساڵی 1963 بۆ ئەمشاورە (جەنگیز خان و هۆلاکۆ)ئاسا شاری هەڵەبجەیان کاولکردووە، یەکێ لەو تاوانە سوتاندنی بازاڕ بووە، بە هۆی ئەم سوتانەوە دوکانە شڕۆڵەکەی ناتقی شاعیر بەردەکەوێت و دیوانەکەی کەلەناو دەلیلێکی قورئانی پیرۆزدا بووە دەسوتێت(2)، تەنها پوشێکیشی بۆ دەرناچێت، بەڵێ سوتانی دوکانی مەلاکەریم سوتانی دنیا نەبوو سوتانی هۆکاری بەڕێوەبردنی ژیان نەبوو، بەڵکو سوتانی بەشێک لەبەرهەمی ژیانی بوو، ئەم شاعیرە هەر بەو خەم و خەفەتەوە داخی دیوانی سوتاوی سەری نایەوە، هیواو ئاواتی چەند ساڵەی بەخۆڵەمێش بوو، بۆیە وەک شیوەنێکی تەنهایی کەکەس داخی نازانێ خۆی نەبێت، بەتەنیایی فرمێسکی نهێنی بۆ ڕشتووەو حەسرەتی سوتاندنی دیوانەکەی و بەخۆڵەمێش بوونی بەری ڕەنجی چەند ساڵەی دەردەخات و دەڵێ:
بەسەر سیروانی دێوانا عەجەب پردێکم بەست
کەچی گەردوونی دوون بەئاگر دای بە ئاوا عەنعەنەی پردم
گەلێکم سەعی و کۆشش کرد لە وادی هیمەتتا ئاخر
نەگەیمە مەقسەد بەزایەع چوو دەست و بردم
بەڵێ گەردوونی دوون حەقیە بەجارێ ماڵ و منداڵم
بسوتێنێ و بڕوخێنێ کە چونکە شاعیری کوردم
جێگای ڕێزو سوپاس و پێزانینە کەهەندێ لە شیعرەکانی دیوانی ناتق بە هەوڵی کۆمەڵێ شاعیری خەمخۆری کوردپەروەر کۆکراوەتەوەو بەچاپ گەیەنراوە، بۆ نمونە بەڕێز مامۆستا ساڵەح هەژار دوای هەوڵێکی زۆر کۆمەڵێک شیعری کۆیکردەوە 1970 بەچاپی گەیاندووە، هەروەها بەرێز کاکەی فەلاح دیوانێکی بەچاپ گەیاندووە، وەک هەوڵدانێک بۆ نەفەوتاندنی ناوی ئەم کەڵە شاعیرە، هەرچۆنێک بێت ڕوخسارو شێوەو ناوەرۆک و وەزن و قافیەی شێعرەکان و ڕەسەنایەتی ڕیبازەکەی بەڵگەی ئەوە دەدات بەدەستەوە کە شاعیرێکی بەتوانا بووە وەک پێشینان گوتویانە(مشتێک نمونەی خەرمانێکە) هەر بەوپێیە تەمەنی درێژی ئەدەبی بەڵگەیە بۆ بونی دیوانێکی گەورە، کەوەک دەگێڕنەوە ژمارەی پەڕەکانی زۆر بوون(2) فەوتانی دیوانەکەی خەمێکی کاریگەری کرد بە هاوڕێی ژیانی ئەم شاعیرە بۆیە چاوەکانی کز ئەبێت و بە هۆی پەک کەوتویی گۆچان بەدەستەوە ئەگرێت ئەڵێت:
ئاخری چەرخی فەلەک داربەلەکی دایە دەستم
لێی نەبوو شەرم و حەیا لە قەوم و خۆیش و کەسم
دواجار لە ساڵی 1967 زاینی چاوی لێک دەنێت بەوخەمەوە کۆچ دەکات لە گۆڕستانی گوڵان دەنێژرێت.
نمونەیەک لە شیعرەکانی:
وەک دەگێڕنەوە ناتق دۆستی موختار جاف بووە کە شاعیرێکی بەناو بانگی کوردە پێکەوە دانیشتوون شیعریان خوێندۆتەوەو شەڕەشیعریان کردووە، سەر ئەنێتە سەری و(گردە) کەیەکێک لە پیاوەکانی ئەحمەد بەگە ئەنێرێتە سەر ناتق بۆ تفەنگێ کەبۆی بکڕێت ئەویش بەم هەڵبەستەی خوارەوە وەڵامی ئەداتەوە:
فەرمووتە تفەنگ ئاری بەگ ئەم ئەمرە ڕەوایە
سەرپێچی نییە کەس لەمە فەرمایشی شایە
لاکین نیە ئەم ئەمرە بە من نیسبەتێ قوربان
چونکی کە لەمن شەنگ و تفەنگ تورفە بەڵایە
ئەویش لێی خۆش دەبێت.
نەیبیستووە کەس حوشتر و سەنعاتی قەزازی
نەیدیوە کەسێ حافزو هامرازی چرایە
من چیمە لە شەنگ چیمە لە جەنگ چیم لە تفەنگ
مەشهورە کە کوێر ڕەبتی بە گۆچان و عەسایە
چەند وەختە ئەمن مونتەزیری فەیزو خەڵاتم
نەمزانی کە ئیجرایی خەڵاتم بە جەزایە
گەر بێو بە کەرەم قەبزەی تەبریئە نەنووسێ
(ناتق) بەدەستی (گردە)وە ئەحواڵی فەنایە
ئەم دوو پارچە وەڵامی نامەکەیە، (کەبەشێکی کەم لەدەقی نامەکەیە) ناردویەتی بۆ کەمالی شاعیر
کەلە کەرکووکەوە هەواڵی هەڵەبجەی لە ناتق پرسیوە ئەویش بەم شێوەیەی خوارەوە وەڵامی داوەتەوەو وەسفی هەڵەبجەی کردوەو دەڵێ:
لە شێخ و مێزەرەکەی فەرقی شاخی هەورامان
تەنافە بۆ ملی سالارەکانی شێرانی...
هەرمایە شەوقە ئەگەر چی کەڕەش بووە جێ جێی
لە پێی تەوژمی باڕەشی بەفری زستانی
لە جەلبی ڕاوکەدانا هەمیشە شنروێ
سەدای تفەنگی لەلا خۆشترە لە گۆرانی
کە چونکە لانەی سەیادی شێر بەچەی کوردە
دەماغی بەرزە نەزاکەت ئەکا بە جێ و لانی
ئەبینی هەرکەسێ ئەگری بەحاڵی کانی شێخ
کە دارەکانی ئەلەرزێ لە دەردی عوریانی
یان لە پارجەیەکی تریدا دەڵێت:
لە دوری جولەکەکان بەدترە تەماشاکەی
ترازوی کەچ و گەزی کوڵی سەنگ و بەردی نوقسانی
مەڵێ نەماوە کە مەیخانەکان لە ناو شار
گەڵێ زیاترە بەزمی عەرەق لە جارانی
خەمت نەبێ بە خوا نەوعە دەردێ ڕویداوە
هەتاکو مابێ لە بروز دایە فیعلی شەیتانی
ئێوارە سەیری دەکەی دار بەردی سەرخوشە
ئەگاتە گومبەدی گەردوون خرۆشی مەستانی
سەرنج:
(1) ناوچەی شارەزوری کۆن (دەشتی هەولێر و هەمەدان و سلێمانی) گرتۆتەوە.
(2) هۆی شاردنەوەی دیوانەکەی دەگەڕێتەوە متمانە نەبوونی بەکەس تەنانەت لە ترسی کوڕەکانی نەوەک شیعری لێ بفەوتێنن لەو سەردەمەشدا چاپەمەنی ئاسان نەبووە تا بەچاپی بگەیەنێ، کەسێکی دڵسۆزی خوێندەواری نەبووە هانی بدات هەتا دەسنوسێکی تری هەبێ هەرکامیان فەوتا ئەویان بمێنێ.
سەرچاوەکان:
دیوانی ناتق ساڵح هەژار 1970
نامەی ژیان ساجد ئاوارە 1985
گۆڤاری سروە ژمارە 55 ساڵی 1990
لەڕێی وەرەسەی ناتقی شاعیر هەندێک لێکۆڵینەوەم کردوە کە کوڕێکیان باوکی خۆمە.