#خالد گڕاوی#
ئەمڕۆ موسڵ یەکێکە لەسێ شارە گەورەکانی عێراق، کەوتۆتە باکوری ڕۆژهەڵاتی وڵات و سنورێکی فرەوانی هەیە لەگەل شارەکانی هەولێر، دهۆک، تکریت، کەرکوکوک و ڕومادی لەگەڵ وڵاتی سوریاش لەڕۆژئاوا هاوسنورە، لەکۆنەوە پێگەی بەیەک بەستانەوەی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا وباکور و باشور بووە، بوچونێک هەیە لەسەر ئەسلی ناوەکەی (موسڵ) لەم بەیکبەستانەوە هاتبێت. لە مێژوی کۆندا، کوردستانی ئەمڕۆ بەشێکی سەرەکی بوە لە ولایەتی موسڵ، موسڵیش بەشێکی دانەبڕاو بوە لە کوردستان، ئەم شارە لە ساڵی 1789 ولایەتێکی دەولەتی عوسمانی بوە کە سێ ناوچە ی دەگرتەوە، موسڵ، سلێمانی، شارەزور، شاری موسڵیش لەم شارۆچکانە پێک هاتبو (دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، شەنگار) تادورست بونی دەوڵەتی عێراقی وەک خۆی مابوەوە، بەڵام بەرژەوەندییە ئابوری و سیاسیەکانی هەرێمەکە وای لە ئینگلیزەکان کرد، کە ئەم ناوچەیە بخرێتە سەر دەوڵەتی عێراق، لێکولینەوە مێژویەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە کورد لەسەردەمی زوەوە لەم ناوچەیە نیشتەجی بوونە، وە لە (المختص) ی (ابن الفقهی) هاتوە کە عەرەب لە سەردەمی خەلافەتی عومەری کوری خەتاب هاتونەتە ناوچەکە.
ئەمە نەخشەی ناوچەی جەزیرەیە کە پایتەختەکەی موسڵ بوە لە سەردەمی مەروانی بن حەکەمی ئەمەوی
کۆچی بەردەوامی عەرەبەکان بەتایبەتی هۆزەکانی (الشمر، الحدیدی، ....) لەخاکی حیجازەوە بۆ ناوچەکە، لەسەدەی حەڤدەمەوە تا ڕوخانی ڕژێم بەردەوام بوە، هەموو حکوماتەکانی عێراقی بەگشتی ڕژێمی لە ناوچوو بەتایبەتی، سیاسەتی تەعریب کردنی موسڵ کاری لە پێشینەیان بووە، کە بەڵگەنامە جێماوەکانی دوای ڕوخانی ڕِژێم ئەوەمان بۆ پشت ڕاست دەکەنەوە.
ئەمڕۆ ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارە نزیکەی (2.800000) دوو ملیون و هەشت سەد هەزار کەسە، لە تایبەتمەندیەکانی ئەم شارە نمونەی عێراقێکی بچکۆلەیە، لە کۆمەڵێک نەتەوە و ئاینی جیاجیا پێک هاتوە، نەتەوەکانی کورد، عەرەب، تورکمان و ئاشوری، ئاینەکانی موسڵمان، مەسیحی، ئێزدی، کاکەیی، وە لەمەزهەبی جیاجیا، شەبەکەکان سونی و شیعین لە پێکهاتەی کوردی ڕەسەنن، تائیستاش زمانی ڕەسمی قسە کردنیان بەشێوە زاراوەی ماچۆیە کە بەشێکی شێوەزاری (هەورامی) یە.
کوردەکان نزیکەی 800000 کەسن، لەناوچەکانی دەوروبەری شارەکە زۆرینەن، زۆربەیان لەناو شاری موسڵ، لەبەری ڕۆژهەڵاتی دیجلە لە گەڕەکەکانی (نبی یونس، حی الجزائر، دەرگەزلی، کەرامە، حی القدس، حی القاهرە، حی البکر، ناوچەی ڕەشیدیە و حی الزهراء) نیشتەجێن.
بەڵام لە ناوچەکانی تر ی وەک (زهور، مصاریف، فیصلیە، حی الوحدە، حی التحریر، حی التامیم، حی السکر و حی السومر) ڕێژەیان کەمترە، لەبەری ڕۆژئاوای موسڵیش بەشێکی زۆریان لە گەڕەکەکانی (منطقە ڕاس الکور، المیدان، سوق السفارین، وە ناوچە کۆنەکانی موسڵ نیشتەجێن)، دەتوانین بڵێین کە بە سەدان خێزانی کورد لە گەڕەکەکانی تری شارەکە لەناو بۆتەی عەرەبەکان تواونەتەوە.
کوردەکانی موسڵ لەچەندین هۆزی جیاوازن، لە دیارەکانیان هۆزی هەرکی، سورچی، زێباری، گۆران، مزوری، شەبەک، دۆسکی، بەرواری، کاکەیی، بۆتانی، ئۆمەری، گویان، هەسەنی، گەرگەری سلیفانی، جگە لە ئێزدیەکان کە بە ڕێژەیەکی زیاتر ئەژمار کراون.
بەشێکی زۆری دانیشتوانەکەی کاسبارو خەڵکی پیشەوەرن، لەناو پیشە بەرزەکانی شارەکەش، کوردەکان بە ڕێژەیەکی باش بەرچاو دەکەون.
دوای پرۆسەی ئازادی عێراق، بە بەرنامەی داڕێژراو بۆ دورست کردنی دوبەرەکی لەنێوان کوردو عەرەب، شیعە و سونە، بەدەیان هاوڵاتی بونەتە قوربانی ئەم سیاسەتە چەپەڵە، هەر ئەم شارە لە 11/11/2005 بەدواوە جگە لەبارەگای مەڵبەند و کومیتەکانی (ی. ن. ک.) چەند بارەگایەکی تری حیزبە کوردیەکان بۆ ماوەیەک سەرجەم دام و دەزگاکانی کەوتە دەست تیرۆرستان، دەسەڵات و سەروەری حکومەتی تیا نەما، کە تیرۆرستان بەشمشێر حوکمی شارەکەیان دەکرد، هۆکاری بەشێکی گەشەی تیرۆر لەم ناوچەیە دەکرێ بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە بگێڕینەوە :
1- زۆربەی کاربەدەستە حیزبی و حکومیەکانی ڕژێم خەڵکی ئەم شارە بوون، لەبەر ئەوەی دانیشتوانەکەی عەرەبی سونینە و لە عیراقی کۆنیش کەمایەتی سونە حوکمی کردوە وخەڵکی موسڵیش لە دوای تکریت، بە بڕبڕەی پشتی بەعس هەژمار دەکران.
2- لە کاتی پرۆسەی ئازادی عێراق و دوای پڕۆسەکەش هیچ کارێکی کوشتن و تۆقاندن گرتن بەرامبەر پیاوانی ڕژێم نەکراوە، هیچ کاولکاریەکیش بەرامبەر شارەکە ئەنجام نەدراوە.
3- بونی چەندان گروپی سەلەفی لەم شارە، کەلەسەردەمی ڕژێم دورست کرابوون وە هەڵکەوتنی چەندان ئیمام و خەلیفە نمونەی (ابو شجاع لەتەلەعفەر) و (ابو یمامە و ابو حمزەی شافعی لە موسڵ)، کۆبونەوەی چەندان گروپی ئاژاوە گیرَِی وەک (انسار الاسلام) کەپێشتر لە سەردەمی ڕژێم چەکدارەکانیان لە هەڵەبجە و بیارە بوون و خیزانەکانیان لەو سنورە داڵدە دەدران لەلایەن ڕژێم بۆ ئاژاوە نانەوە لە ناوەوەی هەرێم ئاراستە دەکران، دوای پرۆسەی ئازادی عێراق خەڵکی بێکار و داخ لەدڵی دژ بەکورد لە دەورەیان کۆبونەوە و جارێکی تر لەلایەن بەرپرسە هەڵاتوەکانی ڕژیم سەرکردایەتی کران.
4- کاریگەری ئەو بڕیارانەی کەدژی پیاوانی ڕژێم دەرچوو لە بێبەش کردنیان لە لێپسراویەتی و موچە وە کۆشش و هەولدانیان بۆ گەڕاندنەوەی خەونەکانی پێشویان، بە دەستیان خستە ناودەستی گروپە ئیسلامیەکان هەڵسان بە دورست کردنی مەفرەزەی بەناو (بەرەنگاری) دەست درێژ کردن بۆ هەموو کون کەلەبەرەکان، بۆگەیشتن بەسەرچاوەکانی هاوکاری لەپێناو جێبەجێ کردنی بەرنامەکانیان.
5- نەبونی پلانێکی هاوبەش لە نێوان حیزبە کوردیەکان، لەسەر شێوازی بەرەنگاربونەوەی سیاسەتی قڕکردن و کوشتی بەردەوامی هاوڵاتیان تەنها لەسەر بنەمای کوردبونیان، بۆ ئەوەی کورد شارەکە جێ بهێلن و ببێتە هۆکاری لاواز بوونی بڕیاری سیاسی لەو شارە کە ئەمەش تەواوکەرو درێژە پێدەری سیاسەتی تەعریبە.
بەڕون و ئاشکرایی درێژە پێدەرانی سیاسەتی تەعریبی دوێنێ، ئەمڕۆ لەپشت ئەو کارانە وەستاون کە بۆ تە هۆی پشێوی و نائارامی لە سنوری ناوچە تازە ئازاد کراوەکان بۆ تەواو کردنی پاشماوەی سیاسەتی تەعریب لەسنورەکە، هەمو هەوڵەکانیان خستۆتە گەڕ بە بێ بونی هیچ لەمپەرێکی بەرچاو و بەهێز لەبەر دەمیان، ئەگەر ڕژیمی بەعس تاڕوخانی دەستەلاتەکەی کردبیتە هۆکاریکی تەعریب کردن، ئەمرۆ دەستەلاتی کوردی لەسەر ئاستی عیراق بەپلەی یەکەم دیت. بەبەرچاوی کورد سەرکردایەتیەکەی ڕۆژانە کاری کوشتن و دەرکردنی بە لێشاوی کوردان ئاوارە بونی بەردەوامیان بەرەو ناوچەکانی سنوری هەرێم بۆتە دیاردەیەکی بەرچاو، ئەوەندە بایەخ بەم کێشەیە نەدراوە و لەبەرامبەریشدا، بە بەرنامە کۆچی عەرەب لە ناوچەکانی باشورو ناوەراست ڕووەو شارەکە ئاراستە دەکرێت.
بەئاشکرا هەولی گۆڕینی دیموگرافیای شارەکە دەدرێت، دەستەلاتی کوردی دەبی بزانی کەکار وا بڕوا، فریای چارەسەرێکی گونجاو نەکەون سبەی لەجێ بەجێ کردنی بڕیاری 140 ئیمە کەمینەین و دەنگەکانمان لە ڕیفراندۆم بێ سود دەبێ و بەهەدەر دەڕوا..
ئەم شارە شاری برایەتی و پێکەوە ژیان بوە، ئەمڕۆش بایەخ دان بەم شارە و بە خەڵکەکەی، پاراستنیان لەو کابوسەی کەبەتیرۆر ناسراوە، لەگەڵ مانەوەی هەویەی کوردی شارەکە، ڕزگار کردنی لە فشاری توندی شۆفینی عەرەبی، بە بەربەست دانان و بەرگری کردن لە هەڕەشەی سڕینەوەی هەویەی کوردی ناوچە کوردنیشینەکان پێویستی بە هێزی زیاتری کوردی وهەماهەنگی زیاتری کوردو ئەمریکەکان هەیە، تا بتوانین کار بۆ گەڕاندنەوەی ناوچە تەعریب کراوەکان بکەین وخەڵکە ڕەسەنەکە بپارێزین، هەوڵ بدەین بۆ کارا کردنی مادەی 140 و فرەوان کردنی لێژنەکانی کە ئەندامانی شاری موسڵ و دەوروبەری بگریتەوە، تابتوانین هەوڵی بنبِرکردنی یەکجارەکی کێشەی سەرەکیمان بدەین کە دیاری کردنی سنوری هەرێمە.
ئەرکی یەکەمی حیزبە کوردستانیەکان و حکومەتی هەرێمی کوردستان و سەرکردایەتی کوردە لەبەغدا ئەوەیە ئەم ناوچەیە پەراوێز نەکەن، بە شێوەیەکی کاراترو زانستیانە مامەڵە لە گەڵ ڕوداوە نەخشە بۆ کێشراوەکانی ناوچەکە بکەن.[1]
کوردستان نیت _25-3-2007