بابەت: زمانەوانی-هزر
نووسین: #سابیر ژاکاو#
زوان مکانیزمێکی سروشتی و ئاکۆسیستمی و ڕەوتێکی بەهێزی ئۆنتۆلۆجیە کە لە دو ڕەوتی تایبەت بۆ گیانداری گەشەکردو، دەورێکی بەهێزی جیاوازی و دورخستنەوەی لە ژینگە و ژیاری هاوبەشی ئۆڕگانیکی ئەم گیاندارانە دابڕاندوە و هەیە.
دو جەمسەر و دو بازنەی گرنگ کە وەکو بەشێکی ئاناتۆمی و پێکهاتەیی بەدەن، بەشێکی زیندو و چالاکە (زبان زمان) وەکو پێکهاتەیەکی ماتریالیزیتی بەرەو ڕەوتێکی مێتافیزیکی و ڕەهەندێکی بەهێزتر (زوان) کە پێکهاتە و بابەتێکی هاڵۆزی ئۆنتۆلۆجی و بنەمای هەستی مرۆڤانە.
ئەم پێکهاتەیە بەڕادەیەک بەربڵاو و هاڵۆزە کە ئەگەر بە یەک ڕستە و مەبەست بمانهەوێت پێناسەی بکەین، نافامی و کاڵفامیمان لە بەرانبەر تێگەیشتن لەم پێکهاتە هاڵۆزە نیشانداوە.
ئەم مکانیزمە تەنیا لە چەند بەش کە بە فۆرمێکی تایبەت و مێتۆدێکی شاراوە و نهێنی بۆ ژێرهەژمون و ژێرڕکێف و ژێرچەپۆکگرتنی چینی مامناوەند و کۆیلەی سیستماتیکی سیستمێکی هیرارشیکی بۆ دەستبەسەرداگرتنی هزر و ئەندێشە و بیرکردنەوەی چوارچێوەی مێتائۆنتۆلۆجی و ئۆنتۆلۆجی بیرکردنەوەی مرۆڤان مسۆگەرکردوە.
زوان وەکو بەهێزترین بازنە و کۆڵەکەیەکی بەڕکۆڵ و ستونێکی بەهێزی ئۆنتۆلۆجی مەترسی بۆ دەستهەڵاتداران و کۆیلەدارانی هزر و ڕوانگەی مرۆڤان کە پێکهێنەری بەهێز و کاریگەر لە سوێگەی بوونایەتی جیهانی هەستی ئۆنتۆلۆجی وەکو جەمسەرێکی بەهێز و کارکتەرێکی بەهێزی بکەر و کارا لەسەر ئەردن، هەبوە و پەیویستە پاش تێپەڕبونی 30 هەزار ساڵەی شۆڕشی زوانی مرۆڤ بەوێنەی کارایی و هێزی یەکەمی خۆزای خۆی کە (زوانی جەستەیی) و (زوانی وێنەیی ئینفۆگرافیک) بەوێنەی پاڕادایم و کەرەستەیەکی تایبەت بۆ ئاڵوگۆڕی و پەیوەندیسازی کەڵکی لێوەرگرتوە. کە بۆ سیستمی دەستهەڵاتداری و دیکتاتۆریەت ئەم هێزە مەترسی هەبوە و بەر لە تێگەیشتنی مرۆڤ لە نێوەڕۆک و هێزی ئەفسوناوی ڕاستی زوان وەکو بنەمایەکی هەستی، بوون ئۆنتۆلۆجی بەشێوەیەکی بەهێز و تایبەت پێشی لەم بابەتە گرتوە ئەم مکانیزمەی بەسەر 7 هەزار زوان دابەشکردوە و پاش دەرکەوتنی پۆستمۆدێرنیزم و بەرەی ناسیۆنالیزمی زوانی، ئەم دابەشکردنە بەهێزتر و زەقتر بوە و بنەماکانی (فاشیزم، ڕاسیزم، شۆنیزم، ترۆریزم، ئیمپێریالیزم) ئاواکردوە و ڕێخۆشکەر بوە، پاش ئەم بابەتە ئێمە بەشێوەیەکی مەترسیدار و زۆر لەگەڵ هێزێکی بەهێزی ئیمپێریالیزمی زوانی (Linguistic imperialism) ڕوبەڕو دەبینەوە کە لەم بەشە هێز و بنەما و نێوەڕۆکی ئۆنتۆلۆجی زوانی بەناو پڕۆسە و پڕۆژەیەکی هەڵقوڵاو لە هزری ناسیۆنالیزم و ئیمپێریالیزتی زوانی بەناو زوانی ستاندارد سەرهەڵدەدات و پێش لە گەشەی خۆزا و سروشتی زوان وەکو بنەما و ماکەیەکی سروشتی و بەهێزی ئاکۆسیستم و ئاکۆلۆجیکیەوە دەگیرێت و ژێرچەپۆک دەکرێت.
دەستبەسەرداگرتنی هێزی بوون و هەستی زوانی لە مرۆڤێک کە لە ژینگە و چوارچێوەی ژینگەیی ئەم زوانە دەردەکەوێت لە چوارچێوەی زمانناسی ژینگەیی (Linguistic Ecology) بەرەو بازنەیەکی بەهێزتر زارناسی (Dialectology) دەست بەسەر هێزی سروشتی و خۆزایی زوان و گرنگتر واتاناسی (Semantics) کە بنەمای و گرێدەری ئەم بوونەیە وەکو (بیرکردنەوە و دەربڕین، بیرکردنەوە و داواکردن، بیرکردنەوە و ئاگادارکردنەوە) دەگیرێت کە دەکەوێتە چوارچێوەی (Ecnoding) کە پەیوەندی بیرکردنەوە و داتای بیرکردنەوە وداڕژتنی کۆدی ئەم بیرکردنەوە و مێشکە، پەرژیندار و پاوانخواز دەکرێت و لاواز و کز لە بیرکردنەوە و دەربڕین، چون لەم سیستمەیە کە داگیرکاری زوانی و هزریە، تاک وەکو مکانیزمی بیرکردنەوە و خۆزا و ئیگۆ دەبێت لە چوارچێوەیەکی بەگشتیکردن (Generalization) ناخواستە لەم بابلیسکەی زۆرەملی و مڵهوریەوە بسووڕێت و نەتوانیت بیر بکاتەوە و بەپێی ڕێسای نوسین و فەرهەنگی وشەیی ئەم زوانە بسووڕێتەوە.
زوانی (ئینگلیزی، تورکی، فارسی، عەرەبی) وەکو زەقترین ئەم زوانانە کە بوون و بنەمای بیرکردنەوە ویشک دەکەن لە کەسانێک کە لە چوارچێوەی ژینگەی ئەم زوانانە دەژین، پێشنەگی ئەم باسەن بۆ نمونەیەکی بەهێز و بەهێز لەوانێش زوانی (کوردی) بەوێنەی زوانێکی ساوا لەم سیستماتیکە کە وا خەریکە بەرەو ئەم بابەتە دەچێت و هەر وشەیەک لە چوارچێوەی (زمانناسی ژینگەیی، تێرمۆلۆجی، زانستی...) بەدڵی هێزی باڵادەست ئیمپێریالیزم کە خەریکی وشەداڕژتن و ڕێساداڕشتنە نەبێت، دانیشتویانی ژینگەیی ئەم زوانە، تاوانبار بە بەکارهێنانی وشانی لێکسیمی دیاریکراو لە چوارچێوەیەکی لێکسیکۆلۆجی ئەم دەستهەڵاتەیە کە ئەگەر بەدور لە ڕێسای ئەو بێت، تاکی بەکارهێنەری زوانی ژینگەیی خۆی وەکو: (هەورام، مەنگۆڕ، مەمەسنی، کورمانج، شکاک، لەک، کەڵهوڕ، زازا، بادین، گەرمیان، لوڕ...) وەبەر پەلامار و هێرشی ئیمپێریالیزم دەکەوێت...
واتە دەبێت بەپێی بڕیاری ئیمپێریالیزم لە (ڕێنوس، ڕێزمان، وشەنامەی) دیاریکراوی زوانی باڵادەست پەیڕەوی بکەیت کە زوانی خۆزا و بیرکردنەوە هیچ ڕێسا و قانونێکی نیە.
هیچ قانونێک نیە کە بیرکەر لە بیرکردنەوە بە زوانی ژینگەیی خۆی ڕابگرێت و هیچ هێزێک نیە و هیچ ڕێسایەکی سروشتی بۆ زوان نیە کە ببێتە ڕێسا و قانون.
ڕێزمان لە چوارچێوە و لە هزری ئیمپێریالیزم، ڕێسایەکی ڕەمەکی و قەتیسدار بۆ ڕاگرتنی تاکی ئەم زوانە دیاری دەکات کە نەتوانێت لە سیستمی ئەکنۆدینگی و سیمەنتیکیەوە داخوازی و خواستی خۆی دەرببرێت و باس بکات، لێرەیە کە (بیرکردنەوە دەمرێت و ویشک دەبێت).
داڕشتنی ڕێزمان بۆ زوان لەگەڵ داتاکانی سروشتی و خۆزای ژینگەیی مرۆڤ ناتوانن بگونجێن و مسۆگەر بن، واتە پێکهێنەری ژینگەیی زوان لە چوارچێوەی تایپۆلۆجی سینتەکسی دەکرێت تاکێکی ژینگەیی ئەم زوانە لە فۆرمۆلۆجی زوانی کوردی کە پەیڕەوی SVO دەکات، وەکو:
سابیر S
ئاوی V
خوارد O
وەکو ستاندارد بەکار بهێنێت، کەچی ناکرێت بیرکردنەوە لە تاکی زوانی ژینگەیی ئەم زوانە بگیرێت و بەپێی ڕێسا بجوڵێتەوە لە کاتێک کە هێزی سروشتی و ژینگەیی زوانی دەتوانێت VOS بێت،
ئاوی V
خوارد O
سابیر S
(بەردەنگ بەجوانی تێدەگات کە سابیر ئاوی خواردوە و خوارد و دەخوات!)
یا بە مێتاتێزی نوسەکی جێناوی (ی) بابەتەکە بکرێت بە OSV:
خواردی O
سابیر S
ئاو V
کە بەپێی داتاسازی مێشکی زوانی و زوانی ژینگەیی پێکهێنەری ئەم زوانە، جەمسەر و بازنەی دوەم و سەرەکی پەیوەندیساز و تەواوکەر کە بیسەر و گوێگرە بەڕونی دەزانێت کە کەسێک بەناو سابیر ئاوی خواردوتەوە...!
ئەمانە بەپێی سروشت و ژینگەی زوانی دەوری هێز و ڕێسای ڕێزمان و سینتەکس لاواز دەکەنەوە و شکەست بە خەونی ئیمپێریالیزمی زوانی دەهێنن وەکو هەمو شکەستەکان...
[1]