گردەسێن گەورەترین شارەدێی شارۆچکەی #ئاکرێ#
ئەیاز محەمەد سەلیم هەرکی
شارەدێی گردەسێن لە ڕووی جوگرافی و کارگێڕییەوە سەربە شارۆچکەی ئاکرێ یەوکەوتوتە شوێنێکی ستراتیژو دەشتایەکی فڕەوان، هەرچوارشارۆچکەکانی ئاکرێ وبەردەرەش وشێخان وخەبات پێکەوە گرێدراوە و لە ڕووی جیوپۆلەتیکییەوە دەکەوێتە سێ گوشەی پارێزگاکانی موسل ودهوک و#هەولێر# هاوکات بەناوەندی دانیشتووانی هۆزی هەرکی دادەنرێت لە سووران وبادینان. شارەدێی گردەسێن بەقەرەباڵغترین شارەدێکانی ئاکرێ دادەنرێت، ژمارەی دانیشتووانی نێو سەنتەری شارەدێی گردەسێن 6هەزار کەس دەبێت وسەدا 98 لەهۆزی هەرکینە و 900 ماڵ لەخۆ دەگرێت وشەش گەرەکان پێکهاتووە وڕووبەری گشتی ئەم شارەدێ 3380 کلم، دووجا پێکهاتووە، بەپێی سەرژمێری ساڵی 2010ڕێژەی دانیشتووانی گشتی 49807 کەس بووە، و104 گوندا لەخۆدەگرێت هاوکات بەپێی ئاماڕی ئیدارەی ناوچەکە سەدا 65دانیشتووانی سنووری گردەسێن لەهۆزی هەرکی پێکهاتووە، پاشی هۆزەکانی سوورچی وزێباری وگوران ومیراو میسارەشان دێن.
=KTML_Bold=گلەیی و ڕەخنە=KTML_End=
شارەدێی گردەسێن لە ڕۆژهەڵاتەوە هاوسنوورە لەگەڵ زێی گەورە و لەبەری ڕۆژاوا تا دەگاتە سەر ڕووباری خازر هاوسنوورە لەگەڵ شارەدێکانی قەسروک و ئەتروش. لە ساڵی 1972 بە بڕیاری حکومەتی ئەوکاتی ئێراق دەکرێتە شارەدێ و لە ساڵی 1961 بەرەسمی قۆتابخانە لەو گوندە دەست بەکاردەبێت، هاوکات لە ناوەڕاستی پێنجەکانی سەدەی پێشوو قۆتابخانەی گەڕۆک لەناو هۆزی هەرکی هەبوون لەگەڵیان هاتۆچۆی بۆکوێستان و #گەرمیان#ەکان دەکرد. شارەدێی گردەسێن چەندین زەوی وزاری بەپیت لەخۆ دەگرێت هەروەها دەوڵەمەندە بە کشتۆکاڵی وئاژەڵداری هاوکات بە دووەم دەڤەردێت لەسەر ئاستی بادینان لە دوایی شارۆچکەی سێمێل بۆ بەرهەمهێنانی گەنم وجوو بەخێوکردنی مەڕوماڵات وئاژەڵداری بەناوبانگە. چالاکڤانەکانی بواری مەدەنی لە شارەدێی گردەسێن لەپەیج وڕاگەیاندنەکانی گلهیی وڕەخنە لە حکومەتی ناوچەکە دەگرن، بەوتەی ئەوان وەک پێویست لە ڕووی ئاوەدانی ورێگاوبانەوە خزمەت نەکراوە هاوکات دەڵێن جیاوازی دەکرێت بەراورد بە شارەدێکانی تر.ئاماژە بەوە دەکەن تا ئێستا بنکەیەکی تەندرۆستی سەردەمیانە لە گردەسێن نییە وبنکەیەکی ڕۆشنبیری وپەرتووکخانەیەک یاخود شوێنێک بۆ پشودان وحەوانەوەی گەنجان تیانییە، هەروەها داوای خزمەتگۆزاری و پڕۆژەی نوێ بۆ سنوورەکە دەکەن.
=KTML_Bold=ناوی گردەسێن=KTML_End=
لەئێستادا شارەدێی گردەسێن ژمارەیەکی بەرچاو لە خوێندەواران وخاوەن بڕوانامە وچالاکڤان وڕۆژنامەنووسان لە خۆدەگرێت.سەبارەت بە ناوی گردەسێن دەگێرنەوە لە سەردەمی کۆندا کەسێک هەبوو بەناوی مام سینۆ ئاکنجی ئەو دێیە بووە و خۆشەویستی لەگەڵ کچێک هەبوە ودواتربەیەکتر نەگەیشتون.مام سینۆ لە دڵێکی پڕلە حەسرەت وچاوەروانیدا ڕۆژانە دەچێتە سەرگردێک کە لەناو سەنتەری شارەدێ هەلکەوتووە وبەچەندین ئاوازی جیاوازەوە بڵیڵی دەژەنێت، بویە ناونرا بەگرێ سینۆ، لە دوایی جێگیرکردنی سیستەمی کۆماری لە ئێراق بەرەسمی کراوە بە گردەسێن.لە ئەنجامی بەردەوام بوونی شۆڕشەکانی کوردی لەسەدەی پێشوو گردەسێن هەردەم پاڵپشت وماڵی کوردان بووە و لەبەر زۆلم وزۆری وکارە چەوتەکانی ڕژێمەکانی ئێراق دژبە خەڵکی کوردستان بەسەدان پێشمەرگە و کەسانی هارب و ناکۆک لە دەسەڵاتدارانی بەغدا خۆیان لەو سنوورە پەناداوە و خەڵکەکەش وەک نەریتێکی هەمیشەیی ونەتەوەپارێزی ومرۆڤدۆستی بەوپەری ئەمانەتەوە پارێزگاریان لێکراوە و خزمەتیان کردون لە ڕۆژانی تەنگانەدا، هاوکات محی الدین ئاغا هەرکی هەردەم چەترێک بووە بۆ میللەتی کورد بەدەیان کورد لە زیندانی #بەعس# وپەتی سێدارە ڕزگار کراون، لەراپەڕینی ساڵی 1991 وهاتنەخۆارەوەی پارتە سیاسییەکان لەشاخەوە بۆ شارەکان خەڵکی شارەدێی گردەسێن بەتایبەت ڕۆڵەکانی هۆزی هەرکی لەتەک هۆزەکانی ترچەکیان لە دژی سوپای داگیرکەری بەعس هەلگرت و بنکە و سەربازگەکانی ڕژێم لە ئاکرێ ودەوروبەری دەرپەراندن.هاوکات لە دەستپێکی نەوە تەکان هۆزی هەرکی بۆ درێژەدان بەکاری سیاسی وخەباتی پێشمەرگایەتی و بنیاتنانەوەی کوردستان وپاراستنی سنوورەکان بەژداریانکرد، هاوکات بەگڕۆتینێکی وڵاتپارێزیەوە تەڤلی ڕێزەکانی پارتە سیاسییەکانی باشووری کوردستان دەبن لەهەڵبژاردنەکانی ساڵی 1992ڕۆڵی بەرچاوی لەو ڕۆژگارە هەبووە و یەکێتی لە سەنتەری شارەدێی گردەسێن 3 هەزار دەنگ بەسەرەوە هێنا لەسەر ئاستی پارێزگای دهوک 16هەزار دەنگ، بەتایبەت ڕۆڵەکانی هۆزی هەرکی بەژداریەکی فڕەوان لەنێو ڕێزەکانی (ی.ن.ک) لەو کاتە دەکەن، لەپێناو پارێزگاری کرن لەپێگە و بەرژەوەندییەکانی یەکێتی لە سنووری هەولێر و بادینان زیاترلە 56 شەهیدی سەنگەریان لە ڕێزی #یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان# هەن، هەروەها لەشەری دژی گڕۆپی تیڕۆرستی #داعش# هۆزی هەرکی بەرەیەکی سەرەکی شەربۆن لە #شنگال#ەوە تا #کەرکووک#ی قودسی کوردستان لە پێشەوەی سەنگەرەکانی پاڕاستنی خاکی کوردستان بوون ونزیکەی چوارسەد شەهید ودەیان بریندارلەپێناو پاراستنی خەڵکی کوردستان بەخشیوە.
=KTML_Bold=ڕەچەڵەکی هۆزی هەرکی=KTML_End=
بەپێی سەرچاوە مێژووەکان ڕەچەڵەکی هۆزی هەرکی دەچێتەوە سەریەک بنەماڵە دەگێرنەوە دەڵێن، چوار برا بوون، بەناوەکانی مەندۆ، سیدۆ، سەرحەد، موشیر، هاوکات باسیل نێکێتین مێژوونووسی ڕووسی وشارەزا لە مێژووی کورد جەخت لەوە کردوتەوە، هۆزی هەرکی زیاتر لە 33 تیرە لەخۆ دەگڕێت ودابەشی سێ لەتیرەی سەرەکی بوونە بەناوەکانی مەندا وسیدا وسەرهاتی.ئاغا و خانەدانەکانی ئەم هۆزە نێزیکی دوو سەدەیە ڕدین سپی وبرا گەورەی هۆزی هەرکیین ئەوانە لەکۆنەوە دەسەڵاتدار بوونە بەسەرئاکرێ وموسلەوە، هەروەها ڕێز لەیەکتر دەگرن لەمێژە کەڵتورو دابۆنەریتی تایبەت بەخۆیان پاراستووە. لە کۆتایی سەدەکانی نۆزدەیەم لەگەڵ پێشکەوتنی ژین وژیار وئاوەدانی و خێرایی سەرهەڵدانی پیشەسازیی لە جیهان، ئەندامانی ئەو هۆزە لەدەڤەری چارچەلان کەشوێنی دێڕینی ئاکنجی هۆزی هەرکییە لە زنجیرە شاخەکانی زاگڕۆس کە ناوچەیەکی شاخاوی سەخت و دورە دەست ودوورلە شار، هاوکات سەپاندنی پەیمانی سایکس بیکۆ بەسەر کوردستان و ئاستەنگکردنی کاڕۆانی هاتوو چۆیی ڕەوەند وکۆچەرەکانی کوردستان لەلایەن ڕژێمەکانی هەرێمی، ژیان وگۆزەرانی خێزانەکانی هۆزی هەرکی بەرێگایەکی تاڵ و پڕلە غەم دەروات ولەیەکتر دادەبرێن و پەرش و بەلاوی بەشەکانی کوردستان دەبن تا ساڵی 1969 لە وەرزی هاوینان ڕەوەندەکانیان بۆ کوێستانەکانی سەرەوەی دەوروبەری دالانپەرو فەراشینێ بەردەوامی هەبوە و خاوەن بێرو پاوان ولەوەرگایی تایبەت بەخۆیان بۆن لە وەرزی زستانانیش لە گوند وگەرمیانەکانی ئاکرێ و#ڕواندز# ڕەشماڵیان هەڵدەدا و خەریکی بەخێو کردنی ئاژەڵ وئاژەڵداری بۆن.وەک لەسەرچاوە مێژووەکاندا هاتووە ئەم هۆزە لە سەردەمی عەباسییەکانەوە لەبەر ناکۆکی ودۆژمنداری لەگەڵ میر زینەددین، کە میرێکی ستەمکاری سەردەمی خۆی بووە لەشوێنی نیشتەجێی خۆیان لە باکووری کوردستان کۆچڕەوی دەڤەرەکانی چیا سەختەکانی کوردستان بەرەو چیای زاگڕۆس قەڵایی کۆنی ئاشب نزیک لە #ئامێدی# دەستی پێ کردووە ولەوێ نیشتەجێ دەبن، سەبارەت بەمێژووی هۆزی هەرکی ئەستەخەری و ئیبن حەوقەل بە یەکێک لە33 هۆزە ڕەسەنەکانی کورد دادەنرێن لە وڵاتی #لوڕستان#، بەشی دابراوی خاکی کوردستان.
=KTML_Bold=شکستی هەرکییەکان=KTML_End=
بەپێی گێڕانەوەی پیاوە بەتەمەنەکانی هەرکی، هۆزەکەیان لە مێژووی سەرهەڵدانیدا بەچەندین قۆناغی دژوارتێپەر بووە و دەڵێن گەورەترین شکست کە ئەو هۆزە بەخۆیەوە بینیوە لەدەوروبەری جەنگی یەکەمی جیهانی بووە و بە ساڵانی کەوتنی هۆزی هەرکی دادەنرێ لە مێژوودا هاوکات لەچۆارچێوەی ئەو بارودۆخە سەخت وکارەسات ئامێزەی بەسەر مرۆڤایەتیدا لە ساڵانی جەنگی یەکەم بەسەر جیهاندا هات ودەستپێکردنی شەرەکانی ئیمپریالیزمی وهەرێمی بۆ سەر کوردستان، میللەتی کورد بەگشتی دۆچاری نەهامەتی زۆردەبێتەوەولە و کاتەدا ڕەۆشێکی ئالۆز و نالەبارباڵی بەسەر هۆزی هەرکیدا دەکێشێت، دەگێرنەوە سەلیم ئاغای هەرکی لەزێدی دێڕینی لە خێلافت کەدەکەوێتە ڕۆژاڤای شارۆچکەی ئاکرێ بەشێکی زۆرلەئەندامانی هۆزەکەی لەوێ کۆدەکاتەوە و لە ساڵانی قات وقری وگرانیدا خاوەندارێتی کردون و لەپەرتەوازەیی دەپارێزیت، تایبەت بەو ڕووداوە لە ساڵی 1936ڕاپۆرتێکی قۆنسۆڵی یەکێتی سۆفیەت لە ئۆرمیە بڵاوکراوەتەوە و ئاماژە بەو ڕاستییە کردووە کە لەجەنگی یەکەمی جیهانی سەدا 40 خەڵکی هۆزی هەرکی لەناوچون، دەڵێت تیرەی سەرهاتی لەهەزار ڕەشماڵەوە بوو 250 ڕەشماڵ کەمی کرد.
=KTML_Bold=دووەم گەورەترین هۆزی کورد=KTML_End=
هۆزی هەرکی بەگەورەترین هۆز دادەنرێت لەسەر ئاستی ئاکرێ لەسەر ئاستی کوردستان بەدووەم گەورە هۆزی کورد دادەنرێت لە دوایی هۆزی جاف. بەگشتی خەباتی ئەم هۆزە لە شۆڕشەکانی شێخ عوبەیدولای نەهری و سمکوی شکاک و شێخ سەعیدی پیران وکۆماری #مەهاباد# دەستپێدەکات وهۆکارو بزوێنەری زورێک لە شۆڕش وسەرهەڵدانەکانی کوردی بوون لەدوو سەدەی ڕابردوو، بەوتەی ئەملیس کلایتون جێگری کۆنسوڵی ئینگلیز لە (وان) بڵێسەی ڕاپەڕینی شۆڕشی شێخ عوبەیدولای نەهری لە ڕەوەندەکانی هۆزی هەرکییەوە دەستی پێ کرد لە تەمۆزی ساڵی 1879 لە دەڤەری #هەکاری# لە دوای ئەوەی سوپای عوسمانی بەوپەڕی وەحشیگەڕانەوە پەلاماری هۆزی هەرکی دراو کوژرانی ژمارەیەک لە خێزانەکانی هەرکی لێکەوتەوە، ئەمە هۆکاری تەقینەوەی شۆڕش بوو، هاوکات لەپایزی هەمان ساڵ شێخ عوبەیدولای نەهری بە ئامادەبوونی شێخ و سەروک هۆزەکانی کورد لە نەهریێ لە دوایی کوبوونەوەیەک جاڕی شەڕ دژبە خەلافەتی عوسمانی ڕاگەیاند و لاچون بەرێگای ئیسلامدا لە قەلەم دران، لە ساڵی 1880 تا ساڵی 1883شۆڕشێکی گشتی و میللی لەژێرچاودێری شێخی نەهری لە باکوور و ڕۆژهەڵاتی کوردستان گرتەوە هاوکات خۆرشید ئاغای سەرداری خێلی هەرکی وسمکوخانی شکاک لەکاتی چوونی بۆ گفتوگو دانووستاندن لەسەر کێشەی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە فەرمانی ڕەزا شا لە پشتەوە خەنجەری ناپاکیان لێدەوەشێنرێت ولەگەڵ ژمارەیەک لە شۆڕشگێرەکانی هەرکی و شکاک لە ڕۆژی 21 / 6 / 1930لە #شنۆ# شەهید دەکرێن.
=KTML_Bold=ڕۆڵی هەرکییەکان لە کۆماری مەهاباد=KTML_End=
هەروەها ڕۆڵی هۆزی هەرکی لە کۆماری مەهاباد کوردستان، بەپێی بەڵگە نامەکانی مێژووی یەکێتی سۆفیەت لەکۆماری مەهاباد هۆزی هەرکی بە3هەزار پێشمەرگەوە بەسەر پەرشتی زێڕۆبەگ هەرکی ڕۆڵێکی کاراو بەرچاوی گێراوە لە دامەزراندنی یەکەم کۆماری کوردستان هەروەها پلەی جەنەراڵی بە زێڕۆ بەگی هەرکی دراوە و و هێزەکانی هەرکی تا کە هێزی کوردی بوون تا بەهاری ساڵی 1947.سەنگەری بەرگری لەکۆماری مەهاباد چوڵنەکرد، هەروەها لەیاداشتەکانی ئارچی ڕۆزڤێلد گەریدەی ئەمریکی گەشتێک بەنێو کۆماربە وردەکاری زورەوە باسلەوەکردووە.شێوەی جوگرافیاو مێژووی شارۆچکەی ئاکرێ وەک دەڤەرێکی عەشائێری بەهێز ئەم خواستەی هەڵبژاردوە لەشێواز و گورانکاریەکانی ناوچەکە پشکی هەبێت هاوکات لە شەستەکانەوە تا نوەتەکانی سەدەی ڕابردوو بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ هۆزەکانی ئاکرێ سێبەری بەسەر گەل و حوکمڕانی لە ئێراق بەتایبەت لە کوردستان هەبوە و کلیلی گورانکاریەکانی بادینان بەگشتی و دەشتی نەینەوا بەتایبەت بووە و پێگە و بڕیاری مێژوویی لەوبارەوە دیارە هاوکات ناکۆکی سەد ساڵەی هۆزەکانی ئەو دەڤەرە ولایەنەکانی ترهەروەها مڵملانێی دەسەڵاتخۆازی لەبادینان وکوێخایەتی بەسەر پڕسی کوردەوە، هۆکارێک بۆ شارۆچکەی ئاکرێ بکەوێتە دەرەوەیی سنوورەکانی ئۆتۆنۆمی.[1]