ناونیشان: ئەوەی دوای ڕاپەڕین بەدەستمان نەهێناو ئێستای خوڵقاند
نووسەر: #سەروەت عەبدوڵڵا#

بە گوزەر کرد بە مێژووی ئەو کۆمەڵگانەی شۆڕش یان ڕاپەڕینیان تێدا ئەنجامدراوە، ئاسان ئەوە بەدی دەکەین کە دۆخی کۆمەڵگە لە هەموو ڕوویەکەوە دەستی بە گۆڕانکاری ڕیشەی کردووەو دۆخێکی خوڵقاندووە جیاواز لە دۆخی پێش ڕووداوەکان، جا ئەم دۆخە ئەگەر بەرەوباشە بووبێت یان خراپترکردنی، چوونکە ڕاپەڕین و شۆڕشی بێ ئەجێنداو ستراتیجی هاوبەش دەرئەنجامەکەی پێچەوانەی خواستی کۆمەڵگە دەبێت. لێرەدا بەندە دەمەوێت ڕاپەڕینی باشوری کوردستان بکەمە دەستکەلای قسەو ئەوە بخەمە ڕوو، کۆمەڵگەی کوردی بۆچی دوای ڕاپەڕین نەیتوای بەو خواستانە بگات کە پاڵنەری سەرەکی و دەرئەنجامێکی چاوەڕوانکراوی ڕاپەڕین بوون؟ دەمانەوێت ئاماژە بە چەند فاکتێک بکەین کە ڕاستەوخۆ کاریگەریان هەیە لەسەر ئەو دۆخەی وا ئێستا کۆمەڵگەی کوردی پێدا گوزەردەکات و بە تەواوەتی وێنەی کۆمەڵگەیەکی ناجێگری سیاسی و کۆمەڵایەتی سەراپا لە قەیرای پێبەخشیوە.
دەکرێت تێگەیشتی ئەو سەرکردە (Leader) انەی ئیدارەی ڕاپەڕین و دۆخی کۆمەڵگەیان کرد دوای ڕاپەڕین بە هۆکاری یەکەمی ئەم دەرئەنجامانە بزانین. هەڵەیەکی زۆر گەورە بوو کە ئەو سەرکردانە بە ئێستاشەوە واتێگەیشتوو ڕاپەڕین و شۆڕش لە کۆمەڵگەدا تەنها پێویستی بە گۆڕینی لایەنی ئیداری و سیاسی هەیە، وەک لەوەی لە کوردستان بینیمان. کاتێک دەگەڕیتەوە بۆ سەرەتاکانی ڕاپەڕین بە ڕوونی ئەوە دەبینیت کە لیدەرەکانی کۆمەڵگەو شۆڕش هیچ ئەجێدایەکیان نییە بۆ گۆڕینی جومگەکانی دیکەی کۆمەڵگە. بۆنموونە، ئەو کلتوورەی بەعس کۆمەڵگەی کوردی لەسەر پەروەدەکرد بوو، بە دەماری تاکی کوردیدا بە بێ ئاگایی خۆی چووبوویە خوارەوە و کاریگەری لەسەر ڕەفتاو خەویشی دانابوو، نابینیت هیچ بەرنامەیەک هەبێت بۆ کارکردنەوەو پاشان لە ڕیشەکەنکردنی ئەو کلتوورە. کلتوورێک جگە لە خۆ بەکەم زانین، زەلیلی، تووڕەی، بێ ئیرادە، بێ شوناسی، چاوچنۆکی، جاسوسی، مامە حەمەیی، بە سوک تەماشاکرن، بە خائین بینی هەموو کەسێک، هیچی دیکەی پێشکەش نەکرد... ئەگەر سەیرێکی ئێران بکەین لە ڕۆژانی سەرەتایی ئینقلابەوە بە ڕوونی جێ بەجێکردنی ئەم ئەجێندایە دەبینین، کە کەسێکی وەک کاک ئەحمەدی موفتی زادە ناوی لێدەنێت (گۆڕینی فەرهەنگ)، ئەو دێت لەسەرەتای ئینقلابدا تەنانەت داوادەکات هەموو ئەو ناوە فارسیانەی کە ئاماژەن بە میژووی پرخوێنی فارس و ئێرانی و هیچ نابەخشنە کورد لایبەرن و بیگۆِرن. تەنانەت داوادەکات برۆنە فەرمانگەی ڕەگەزنامەو ناوەکانی خۆیان بگۆڕن. یاخود لەسەر ئاستی دەوڵەت دێن یەک موئەسەسەی گەورە دادەمەزرێنن بۆ چۆنییەتی گۆڕینی فەرهەنگ کە سەرەتا لە گۆڕینی بەرنامەی زانکۆکانەوە دەست پێدەکات و بە هەموو ڕیشەی کۆمەڵگەدا دەیبەنە خوارە، ئەو سیستەمەی لەسەر بوونیاد دەنێن کە ئێستا ئیدارەی ئەو میللەتە ناڕازییە دەکات. کاتێک لە دوای ڕاپەڕین تۆ بەرنامەیەکی لەم جۆرەت نییەو شتێکی نوێت پێنییە، جگە لە گواستنەوەی کلتوری سەقەتی شاخ و سەپاندنی عەقڵییەتی بەپیرۆزکردنی هەمووشتێک و هەموو کەسێک کە بۆ مانەوەت گرنگە، دەبێت چاوەڕێی ئەم دەرئەنجامەش بکەیت. کاتێک تۆ دەبیتە درێژە پێدەری کلتوورێکی وێران، دیارە کە کۆمەڵگەیەکی وێرانت بۆ بەرهەمدێت. ئەو گۆڕانکاریانەی لە کۆمەڵگەی کوردی دوای ڕاپەڕین ڕوویدا بەشی هەرە زۆری گۆڕاکاری خۆڕسک بوو، هیچی بە بەرنامە نەبوو بۆیە دەبینیت زۆرجار تەقەبوول نەدەکرا، زۆر بەخاوی جێگیر دەبێت، هەندێک ناوچە وەری دەرگرن و بەشێکی زۆر ڕەدی دەکەنەوە. کلتوری بەکارهێنانی تەکنەلۆجیا بە بەرنامە دانابەزێتە کۆمەڵگە، بۆیە دەبینیت ئەو ناشیرینیانەی تەکەلۆجیا دەیبەخشێتە کۆمەڵگەی کوردی نایبەخشێتە کۆمەڵگەیەکی دیکە. لەبەرئەمەیە دەبوو لە دوای ڕاپەڕین بەجدی کار بۆ نەهێشتی کلتوری پێش ڕاپەڕین بکرایە.
ئەوەی ڕاپەڕین نەیوانی بیکاتە بەرهەمێک و پێشکەشی کوردی بکات، بریتییە لە کلتوری دیموکراسی بوون. هەموو حیزبەکات بە ڕاست و چەپەوە خۆی بەو پەڕی دیموکراسی دەبینێت، بەڵام دەبینین واقیع شتێکی دیکەمات پیشاندەدات. لە هەر کۆمەڵگەیەکدا دیموکراسی نەبێتە کلتوور ئیمکاتی تەیبیقی دیموکراسی نابێت. واتە ئەگەر تۆ بتەوێت سیستەمی دیموکراسی دابەزێنیتە کۆمەڵگەیەکەوە، یەکەم هەنگاو بریتییە لە دروستکردنی کلتورێکی دیموکراسی لەو کۆمەڵگەیەدا، کارێک بکەیت تاکەکان لە ژیانی ڕۆژانەی خۆیاندا مومارەسەی دیموکراسی بکەن. ئەوە ڕوونبێت لەلایان کە دیموکراسی بوون تەنها بریتیی نییە لە ڕۆشن بۆ سەر سندوقەکانی دەنگداو پڕکردنەوەی فۆڕمێک کە کەسەکەی پێشتۆ بە پارە ئەو فۆڕمەی پڕکردۆتەوە و دەنگی داوە: لێگەڕێن کەمێک ئەمە ڕوون بکەمەوە. لەڕاستیدا هەر کلتورێکی دیموکراسی چەند تایبەتمەندییەکی خۆیی هەیەو بەو تایبەتمەندیانەدا دەناسرێتەوە. بۆنموونە قبوڵکردی جیاوازییەکان ئەگەر زۆریش کەمینەبن. کابرا لەماڵەکەی خۆیدا تەحەموولی بۆچوونی جیاوازی منداڵەکانی خۆی ناکات، کاتێک دەڵێن با نەڕۆین بۆ ئاوێسەر بۆ سەیران، سەرتەکی بەمۆ خۆشە، بەو جیاوازییە شای دەکات بە شیوەن، یان شەڕوو فەرتەنەی بەنامەیەکی تۆمارکراوی تەلەفزیۆنی زۆر بەئاسانی دەگوازێتەوە سەر سفرەی ماڵەکەی خۆی، کاتێک یەکێک لە منداڵەکان بۆچوونی ئەوانی دیکەی لەوبارەیەوە بەدڵ نییە. بۆیە ناکرێت تۆ چاوەڕێی تەبیقی دیموکراسی بیت، ئەگەر نەتوانییوە تاکەکای کۆمەڵگە لەسەر ئەوە پەروەدەبکەیت کە بۆچوونە جیاوازەکانیش بەشێکن لە تێگەیشتنی ئەوانی دیکە، ئەگەر هەڵەشبن ئەوە لای تۆ هەڵەیە. هەروەها تایبەتمەندی (Private) یەکێکی دیکەیە لە تایبەتمەندییەکانی کلتورێکی دیموکراسی، کابرا بە سەردان دەڕواتە میوانی، یەکسەر و بێ پێشەکی داوای پاسۆردی ئینەرێتەکەی دەکات، یان دەڵێتببورە دەکرێت ڕەمزی مۆبایلەکەتم بدەیتێ، ئیتر خۆ ناڵێت، ئەمە شتێکی تایبەتیەو من مافی بەکارهێنانیم نییە، یان ئەگەر کابرا نەیویستایە ئەوا هەر پاسۆردی دانەدەنا. یاخود کابرای خاوەن کلتوری دیموکراسی کاتێک دەڕوات بۆ فەرمانگەیەک لەو سەرەیەدا ناوەستێک کە دیاری کراوە بۆ کەسی خاوەن پێداویستی تایبەت یان ئەوەی پێیدەگوترێت (Disability)، چونکە دەزانێت ئەو شوێنە با چۆڵیشبێت تایبەتە بە کەسێکی دیکەوە. ئەوی دیکە دەڕوات لە نانەواخانە سەرەدەگرێت، وەک دکتۆر خانی دەڵێت شیوازی سەلامکردنی کۆدە و بە سەلامەکەی دەڵێت چەنند نانم دەوێت و دەڕوات، ئیتر بیرلەوناکاتەوە کە ئەوانی دیکەش وەک ئەو ئیشیان هەیەو دەبێت سەربگرێت. ئەم چەند خاڵە کە ڕۆژانە هەموومان ئازار دەدات پێماندەڵێت تۆ ناکرێت چاوەرێی دیموکراسی بکەیت ئەگەر ئەمانەت هێشتا حەل نەکردووە. کێشەکە ئەوەیە ئەمانە زۆر سادەن بەڵام لە زۆررینەماندا هەیە، ئەوەی سەرەی نان دەگرێت، لەوانەیە کە دەڕاتە فەرمانگەیەکەوە بەئاسانی بتواێت شوێنی ئەوانی دیکە بۆخۆی بەکاربهێنێت، سروش دەباغ دەڵێت: لەکلتورێکی دیموکراسیدا تاکەکان ئەوە فێربوون کە سەیارەکانیان لە شوێنی خاوەن پێداویستی تایبەتدا پارکینگ نەکەن.
هەڵبژاردنی میکانیزمە بۆ گەشتنە سیستەمێکی دیموکراسی لەسەر ئاستی کۆمەڵگە، کابرایان واحاڵی کردووە کوردستان سیستەمێکی دیموکراسی هەیە چونکە هەڵبژاردن دەکرێت، وەک ئەوەی سەدام حوسەین هەموو ساڵێک هەڵبژادنی نەکردبێت، حوسنی موبارەک بە شەق خۆیی سەپاند بێت، مەگەر ئەوانیش هەلبژاردنیان نەدەکرد؟ ئەی بۆ دیموکراسی نەبوون، دیارە چوونکە کلتورەکە دیموکراسی نییە. ئەوە دیموکراسییە (یانەیەکی سلێمانی بێ شەق و شەڕ لە دهۆک و زاخۆ یارییەک بکات، ئەوە دیموکراسییە کابرا بەهیچ شێوەیەک بۆچونی سیاسی و ئاینی لەگەڵ تۆدا ناگونجێت، بەڵام لەفەرمانگە بەبێ جیاوازی دەتوانێت دەستی بە خزمەتگوزارییەکان بگات. دیموکراسی کاتێک دەبێتە کلتور، سیستەمێک هەبێت منداڵەکانی بۆ پەروەردەبکات، تاکەکان فێربکات پاراستنی سنوری کەسی ئەوانی دیکە ئەکە لەسەرشانتز
هەڵبژاردنی میکانیزمە بۆ گەشتنە سیستەمێکی دیموکراسی لەسەر ئاستی کۆمەڵگە، کابرایان واحاڵی کردووە کوردستان سیستەمێکی دیموکراسی هەیە چونکە هەڵبژاردن دەکرێت، وەک ئەوەی سەدام حوسەین هەموو ساڵێک هەڵبژادنی نەکردبێت، حوسنی موبارەک بە شەق خۆیی سەپاند بێت، مەگەر ئەوانیش هەلبژاردنیان نەدەکرد؟ ئەی بۆ دیموکراسی نەبوون، دیارە چوونکە کلتورەکە دیموکراسی نییە. ئەوە دیموکراسییە (یانەیەکی سلێمانی بێ شەق و شەڕ لە دهۆک و زاخۆ یارییەک بکات، ئەوە دیموکراسییە کابرا بەهیچ شێوەیەک بۆچونی سیاسی و ئاینی لەگەڵ تۆدا ناگونجێت، بەڵام لەفەرمانگە بەبێ جیاوازی دەتوانێت دەستی بە خزمەتگوزارییەکان بگات. دیموکراسی کاتێک دەبێتە کلتور، سیستەمێک هەبێت منداڵەکانی بۆ پەروەردەبکات، تاکەکان فێربکات پاراستنی سنوری کەسی ئەوانی دیکە ئەکە لەسەرشانتز
ڕاپەڕین نەیتوانی ئیرادە بە تاکی کۆمەڵگە ببەخشێت و دواتر ئەم ئیرادەیە بەونا دامەزراوەو حیزبەکانیشدا شۆڕ ببێتەوە. ئەوی جێگەی سەر سوڕمانە ئەوەیە، تۆ چاوەڕێی ئیرادە لە حیزب و دەستەیەک بکەیت کە تاکەکانی لە ئەساسدا خاوەنی ئیرادە نین. ئەوە چی بێ ئیرادەییەکە، کابرا ئەندام پەرلەمانە دەڵێت داوا لە سەرۆکی ئەمەریکا دەکەم بە بریارەکەیدا بچێتەوە چونکە بۆتەڕێگر لەمن سەفەربکەم بۆ ئەمەریکا (جا بۆ هەر مەبەستێک بێت)، ئەو پەرلەمانتارە ئەگەر ئیرادەی هەبووایە دەیگووت فیزام وەرگرتووە، بەلام داوای کانسڵکردنەوەم کردووە، چونکە ئەمەریکا ڕێگەنادات هاوڵاتی ئاسایی ئێمە سەفەربکەن بۆ ئەوێ. بۆیە ناکرێت ئێمە چاوەڕێی پەرلەمانێک بکەین گۆڕان بخوڵقێنێت ئەگەر لەسەرئاستی تاک و لە ژیانی ئاسایی خۆیاندا خاوەنی ئەو هێزە نەبن. تاکی عێراقی بە گشتی بییەوێت و نەیەوێت ئەوە ئەوپەڕی بێ ئیرادەییە چەپڵەو گوڵبارانی هێزێکی چەکداربکەیت کە هاتووە خاکەکەتی داگیرکردووە! ئەمەریکا بۆ هەرچی هاتبێت دەیتوانی هاوڵاتیانی عێراقی خۆیان بکاتە سەربازی ئازادکردنی وڵاتی خۆیان. ئەمەش بۆ کورد هەر ڕاستە، لەوەتەی کورد شۆڕش دەکات خاڵی سەرەکی شکستی کورد ئەوەبووە کە ئەوانی دیکە یارمەتیانداوەو بە بڕینی یارمەتییەکە شۆرشەکە کەوتووە! ئەمە خاڵی شکستە کە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە ئیرادەوە هەیە بۆ بەرەنگار بوونەوە. ڕاپەڕین نەیتوانی تاک بۆ ئەمە پەروەدەبکات. خەواڵوییە، چاوەڕێ بکەیت میللەت لەبەرامبەر قەیرانەکانەوە خۆ ڕاگربێت لەکاتێکدا تۆ لەسەردەمی ئارامیدا نەتوانیووە دروستیان بکەیت، بۆیە حوکمەتی هەرێم لەم خاڵەدا زۆر بە گەمژە دەبینم، چونکە واحاڵی بووە کۆمەڵگەیەکی خاوەن ئیرادەی دروستکردووە. کابرا! نەیتوان و ئیرادەی نەبوو لەبەرامبەر داواکارییەکدا خۆی ڕاگیربکات و فرۆکەوانێکی ئازاد کرد، ئێستا هێنانەوەی پەیکەری فرۆکەکە دەکاتە خەڵاتی سەرکەوتی خۆی.
نەیانتوانی لە دوای ڕاپەڕین و بە ئێستاشەوە لە ماهییەت و گرنگی پەروەدەو زانکۆکان تێبگات، ئێستا بێیت و داوای سیستەمێکی جێگیری ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی بکەیت. ئەگەر پەروەردە لای ئەمانە گرنگ بوایە وەزیرەکەی لەیەک کاتدا دوو وەزارەتی بەڕێوە نەدەبرد. تەنها ئەمە بەسە بۆئەوەی تێبگەین سیستەمی پەروەدە چەنێک بێ ئەهمییەتە لە حوکمڕای کوردیدا. کابرا خۆی کەس نازانێت چی شەهادەیەکی هەیە کردویانە بە ڕاوێژکار و دەڵێت، من ئیعتراف بە زانکۆی تاران و میصر و کوێ و کوێ ناکەم. لەشکرێک خوێندکاری خاوەن کەرامەت و ئیرادەو بە شەهامەتی ناردۆتە دەرەوە بۆ خوێندن، بەڵام ئەوانەی کە دەگەڕێنەوە لە وەزارەت هەرئەوەنییە بڵێن ملتان شکێت بۆ ڕابوواردن چوون!، ئەوانەشی کەماون لەتاو قەرز ڕوویان نایەت تەلەفوون بۆ کوردستان بکەنەوە، یان هەزار پێچ لێدەدەن ڕۆژێک درەنگتر بگەڕێنەوە کوردستان و سەعاتێک کەمتر خەجاڵەتی خاوەن قەرزەکانیان ببن ڕوو بە ڕوو. ئەوانی دیکەشیان دە هەوییەی جۆراوجۆر ئیشی خستۆتە گیرفانی تا هیچ نەبێت بتوانێت سەعاتێک زیاتر دوای زانکۆ کاربکات. ڕاپەڕین نەیتوانی تاکێک دروستبکات کە نیشتمان پەروەری بەوانی دیکە نەفرۆشێتەوە، نەیتوانی بڵێت هەمووتان لەبەرامبەر نیشتمانەوە بەرپرسن.

ئەوەی ڕاپەڕین نەیتوانی پێمان ببەخشێت، بریتییە لە دروستکردنی ڕۆحییەتی لێبووردەی و ئەوی دیکە قبوڵکردن. زۆر سەیرم لێدێت، کابرا 2008 لەدایک بووە مەسعود بەرازانی، مام جەلال، نەوشیروان، سەلاحەدین... کەسیانی قبوڵ نییە. سەیرەکە لەوێدایە ڕاپەڕین نەیتوانی ئەوە بە کۆمەڵگەببەخشێت کە دەکرێت کۆمەڵگە یەک سەرکردەی هەبێت. با بۆ چوونتان جیاوازبێت، بەڵام دەکرێت بۆ زەمەنێک سەرکردەی هەموو کۆمەڵگە بێت. ئەوان دوای ڕاپەڕین هەموو شتێکیان ناشیرین کردو نەوەیەکیان دروستکرد، زۆر بەئاسانی دەتوانێت بێ حورمەتی بە هەموو شتێکی کۆمەڵگە بکات. هێشتا لەوە تێنەگەشتووە، کە ڕێگەی دیکە زۆرە بۆئەوەی بە بەرامبەر بڵێت بۆچوونێکی هەڵەیە. نئەم نەوەیەیە دەبێت ئەوەمان لاڕوون بێت کە کۆمەڵگە بەبێ پیرۆزی نابێت و ناشرینە. ڕاپەڕین نەیتوانی سەرکردەیەک دروستبکات لای هەمووان خۆشەویست بێت! سەرکردە نەیتوانی ببێتە خۆشەویستی هەمووان، چەند خوول سەرۆکی هەرێمێکی 5 ملیۆنی بیت، بەڵام لە دێگەڵە بەملاوە خۆشیان نەوێیت! سەرۆک ئەمە خەلەلە! لەخۆتان پرسییوە بۆ نەمانتوای ببینە خۆشەویست و بابەگەورەی ئەم نەوە نوێییە؟
بەندە لەم نووسینەدا، تەنها ئاماژەم ئەو چەند خاڵەکرد، کە ڕاپەڕین بەرهەمی جووهدو ماندوو بوونی کۆمەڵگەیەکەبوو، چاوەڕێی زۆری لێدەکرا، بەڵام لەبەرئەوەی نەتوانرا ڕاپەڕینێکی کلتوری شانەبەشانی ڕاپەڕینە سیاسییەکە بەرپاکرێت دەبینیت دەرئەنجامەکەی بەدڵی کۆمەڵگەنابێت. بە کلتور بوونی دیموکراسی کە کارکردنی دەوێت و لە پەرەدەوە دەستپێدەکات و هەموو دەمارەکانی کۆمەڵگە دەگرێتەوە، دەبێت ببێتە بەرنامەی کار ئەگەر بمانەوێت کۆمەڵگەیەکی دیموکراسی وەک دەرئەنجامێکی ڕاپەڕین چاوەڕێ بکرێت. بە کلتوور کردنی لێ بووردەیی و هەڕاج نەکردنی کەرامەتی سیاسی کۆمەڵگە دەبێتە خاڵێک بۆ بوونیادنانی کۆمەڵگەیەکی جێگری بتەو.[1]