قەڵای زێرزەوان
پاشماوەی قەڵای زێرزەوان دەکەوێتە سنووری #ئامەد#ی باکووری کوردستان ساڵی 2014 پڕۆژەیەکی هەڵکەندن و بەدواداچوون لە قەڵای زێرزەوان بۆ یەکەمجار دەستی پێ کرد، مێژووی قەڵای زێرزەوان بۆ ساڵانی 400-700ی زاینی دەگەڕێتەوە، لە ماوەی ڕابردوودا هەوڵدراوە بخرێتە لیستی شوێنەوارە جیهانییەکانی ڕێکخراوی یونسکۆوە.
هەندێک لە گەشتیارانی سەدەی 18 ئەم شوێنەیان بە کەسر زەرزەوا ناوبردووە، لە کاتێکدا ئێڤلیە سێلێبی کە گەشتیارێکی سەدەی 17ی عوسمانی بووە، لە پەرتووکی سەیاهاتنامەدا (بەرگی چوارەم) بە دۆڵی زەرزیڤان باسی دەکات، باس لە گەشتەکەی دەکات لە ئامەدەوە بۆ ماردین.
ناوی زەرزەڤان لە وشەی کوردی زەر (زێڕ)ەوە هاتووە.
$شوێن$
قەڵای زەرزەوان لە سەدەی چوارەمدا لەلایەن بیزەنتینییەکانەوە وەک بنکەیەکی سەربازی لەسەر ڕێڕەوی بازرگانی دێرینی نێوان ئامەد و ماردین درووستکراوە. تا سەدەی حەوتەم بەم پلەیە بەکارهاتووە. قەڵاکە دەکەوێتە سەر لوتکەیەکی 105-124 م، گردێکی بەرزی بەردین لە نزیک گوندی دەمیرێلچەک، نزیکەی 13 کم لە باشووری ڕۆژهەڵاتی شاری چینار لە پارێزگای ئامەد، لە دەرەوەی ڕێگای D.950 کە بەرەو ماردین دەڕوات. دەکەوێتە نزیکەی 45 کم لە ئامەدەوە دوورە.
$توێژینەوەی شوێنەوار$
یەکەم هەڵکۆڵینی شوێنەوار لە شوێنی قەڵاکە لە هاوینی ساڵی 2014 ئەنجامدراوە. سەرەتا کارەکە لەلایەن گرووپێکی 35 کەسییەوە بە سەرۆکایەتی شوێنەوارناسێکی زانکۆی دیکل، بە سەرپەرشتی مۆزەخانەی شوێنەواری ئامەد، ئەنجامدرا. لە ساڵی 2015دا، گرووپی شوێنەوارناسان کە لەو شوێنەدا کاردەکەن، بۆ 60 کەس زیادیان کرد. پێشنیار کراوە کە هەڵکۆڵینەکان بۆ ماوەی نزیکەی 30 ساڵ بەردەوام بن.
لە ساڵی 2021 شوێنەوارناسەکان فلوتێکیان دۆزیەوە کە شەش کون و ئەڵقەیەکی برۆنزی تێدابوو کە کلیلێکی تێدابوو بۆ کردنەوەی سنگەکەی. مێژووی هەردوو بابەتە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەم و پێنجەمی زایینی.
ڕووبەری قەڵاکە 5.7 هێکتارە و بینای لە سەرەوە و ژێر زەوی هەیە. دیوارە وێرانەکانی درێژییەکەی 1200 م و بەرزییەکەی 12 م بوو، هەروەها تاوەرێکی چاودێری 21-22 مەتر بوو. لەناو قەڵاکەدا، لەسەر خاکێکی فراوان، وێران و بەرد-نەکرۆپۆلیسێک هەیە. بەشی باکووری خاکەکەی کە لە بەرزایییەکی نزمتردا هەڵکەوتووە، باڵەخانەی نیشتەجێبوون و شەقامەکان داگیری کردبوو، بەشی باشووریش بینای گشتی داگیرکرابوو کە لەسەر گردێک درووستکرابوون. بینای کڵێساکە کە بە ئاڕاستەی ڕۆژهەڵات بۆ ڕۆژاوا درووستکراوە، تا ئێستاش یەکێکە لە بینا گشتییە پارێزراوەکانی قەڵاکە کە باشترین پارێزراون. پێکهاتەکانی دیکەی لەو جۆرە بریتین لە کۆشک، بینایەکی کارگێڕی، گەرماڤ، کۆگایەکی دانەوێڵە، جبەخانە و 54 کانی. هەروەها لە کاتی هەڵکۆڵینەکاندا، ئەو شتانە دۆزرایەوە کە بۆ مەبەستی سەربازی و پزیشکی بەکاردەهێنران، زێڕینگەریی، ڕازاندنەوە و دراوی برۆنزی. لە ساڵی 2016دا کڵێسایەکی ژێرزەمینیی و بڕگەی نهێنی دۆزرایەوە. ئەم قەڵایە بۆ ماوەی نزیکەی 3000 ساڵ بەکارنەهێنراوە و کڵێسای ژێرزەمینیش نزیکەی 1500 ساڵ لەمەوبەر کاری نەکردووە. هەروەها پەرستگایەکی ژێرزەمینیی میترایی و پیرۆزگایەکی ژێرزەوی دۆزرایەوە، کە توانای لەخۆگرتنی 400 کەسی هەبوو. کاربەدەستان ڕایانگەیاند، وێرانەکانی پەرستگای ژێرزەمینیی میترایک تەنیا لە ماوەی یەک هەفتەدا زیاتر لە 20 هەزار گەشتیار بۆ لای خۆیان ڕاکێشاوە. لە ساڵی 2017دا چوار تەنی دیکەی ژێر زەوی دۆزرایەوە، کە بۆ لێکۆڵینەوەیان پێویستە کاری زەوی زیاتر بکرێت.
قەڵاکە وەک بنکەیەکی سەربازی بیزەنتین و شارۆچکەیەکی ستراتیژی گارنیۆن کاری دەکرد کە کۆنترۆڵی تەواوی دۆڵی و ڕێگا کۆنەکەی دەکرد کە لە ئامیدە (ئێستا ئامەد)ەوە بەرەو دارا (ئێستا ماردین) دەڕۆیشت. گرنگییەکەی بەهۆی جێگیربوونی لەسەر ڕۆژهەڵاتیترین سنوور کە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵاتی دەپاراست. لە ڕاستیدا لەو شوێنەدا بوو کە کولتوورەکانی ڕۆژاوا و ڕۆژهەڵات تێدا یەکدەگرنەوە.
لە کۆندا ئەم شوێنە بە ساماچی ناسرابوو، کە وەک دیمەنی شەڕە توندەکانی نێوان ئیمپراتۆریەتی بیزەنتین و ساسانی بوو. ئەو زێڕینگەرییانەی لە قەڵاکەدا دۆزراونەتەوە، شایەنی ئەوە دەدەن کە خەڵکی سڤیل و کارمەندانی سەربازی پێکەوە ژیاون، لەنێویاندا سەربازەکان لەگەڵ خێزانەکانیان. قەڵاکە ئەوەندە گەورە بوو کە نزیکەی هەزار کەس بتوانێت بۆ هەمیشە لەوێ بژین.
کاری نۆژەنکردنەوە و ئاوەدانکردنەوە، کە لە سەردەمی ئیمپراتۆرەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژهەڵاتدا ئەنجامدرا، ئەناستاسیۆسی یەکەم دیکۆر (491-518 حوکمڕانی کردووە) و جوستینیانی یەکەم (527-565 حوکمڕانی کردووە)، ئەو دیمەنە تەواوەی پێبەخشی کە تەنیا پێشتر هەیبوو وێرانبوونی[ چوار]. بە ئەگەرێکی زۆرەوە قەڵاکە تا ساڵی 639 کاردەکات، پێش ئەوەی عەرەبە موسڵمانەکان لە سەرەتای شەڕەکانی عەرەب و بیزەنتین بێنە ئێرە.
لە ساڵانی 1890دا کاتێک کە هەندێک خێزان کۆچیان کرد بۆ ئەوێ، شارۆچکەیەکی نوێ لە گۆڕەپانی قەڵاکەدا سەریهەڵدا. لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا، کاتێک ژمارەی ئەو خێزانانە زیاتر لە 30 خێزان بوون، دانیشتووانەکەی بۆ ڕووبەرێک دابەزین کە نزیکەی یەک کیلۆمەتر لە قەڵاکە دوورە و گوندی زەرزەڤانیان لەوێ دامەزراند کە ئێستا بە (دەمیرەلچێک) ناسراوە.[1]