$یەکگرتوو و شکستی ڕیفۆرمی ئایینیی$
نووسینی: #عەلی مستەفا کەریم#
دەکرێ لە ستایشی یەکگرتوودا ئەوە بڵێین کە تاکە حیزبە بەشداریی شەڕی براکوژی و شەڕی ناوخۆی نەکردووە و وەکو حیزبێکی بێچەک لە ژینگەیەکی باروتاویدا خۆی ڕاگەیاند، تاکە حیزبە لە هەردو زۆنی سەوز و زەرد دا ئەندام و لایەنگری هەبوە و ئەمەش بوەتە هۆکاری ئەوەی تاکو ئێستەش ڕۆڵی هەبێت لەوەی هەرێم نەبێت بە دو ئیدارەی تەواو جیاوازەوە. جگە لەوەش یەکێکە لەو لایەنانەی کەمترین دەستی هەیە لە گەندەڵیدا. من تاکو ئێستەش شکنابەم کە ئەندامەکانی فایلیان هەبوبێ لەگەڵ ڕژێمی بەعسی ڕوخاو. ڕاستەوخۆ وەکو حیزبەکانیتر دەستی تێکەڵ نەکردووە لەگەڵ ڕژێمە کوردکوژەکانی وێنەی تورکیا و ئێران و سووریا و کوردی ئەو پارچانەی ئازارنەداوە.
ئەمانە شایانی ستایشن و سەروەرین بۆ حیزبێکی وەکو یەکگرتوو کە لە ماوەی دەساڵی یەکەمی تەمەنی دا تۆماریکردن. بەڵام ئایا بۆچی یەکگرتوو دواتر نەیتوانی نە لە مەیدانی سیاسیدا پێشبکەوێت و دەنگی شەقام بەدەستبهێنێت، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە کە هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن ئەو حیزبە پاشەکشەی کرد، لە هەڵبژاردنی ناو توێژی قوتابیانەوە بۆ هەڵبژاردنەکانی شارەوانی و پارلەمان. نە لە مەیدانی بازنەی ئەوەی پێیدەگوترێت گوتاری ئایینییدا پێشبکەوێت و پێشەنگبێ؟ بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە کە تازە بە تازە لە کاتی ڕاگەیاندنی بیستوحەوت ساڵەیدا ڤێستیڤاڵی سەرپۆش ڕێکدەخات.
ئێمە هۆکاری پاشەکشێ و شکستەکانی یەکگرتوو بۆ ئەوە دەگێڕینەوە کە ئەو حیزبە لە دو ڕۆڵی سەرەکیدا شکستیهێنا کە دەبو حەتمەن ئەنجامیان بدات، ئەوانیش یەکەمیان ئەوەیە کە لە ڕوی سیاسییەوە لە ماوەی زێرینی خۆی دا، کە دەکاتە پاش شەڕی ناوخۆ تاکو هاتنەئارای بزووتنەوەی گۆڕان، نەیتوانی ببێتە ئۆپۆزسیۆنێکی کارا. دوەمیان لە بازنەی گوتاری ئایینییدا شکستی لەوەدا هێنا کە ئەو گوتارە نوێبکاتەوە و نەیتوانی بکرێتەوە بەڕوی کۆمەڵگە دا و هەنگاوی بوێرانە بنێت و هەر لە بازنەیەکی چەقبەستودا، کە گەڕانەوەیە بۆ گوتاری داخراوی ئایینی- حیزبی، دەخولێتەوە.
لێرەدا هەوڵدەدەین ئەو دو شکستە ڕونبکەینەوە:
یەکگرتووی ئیسلامی سەرەڕای پاشخانە ئیخوانی و گوتارەکەی کە گوتاری تاقمێکی ئایینیی داخراوبو، بەڵام لەگەڵ ڕاگەیاندنیدا زۆر بەخێرایی بە ڕوی کۆمەڵگەدا دەکرایەوە. ئەوەبو لەماوەیەکی کەمدا زۆرێک لە دۆزە نەتەوەییەکان و مافەکانی مرۆڤ و دیموکراسیبونی تەبەنیدەکرد و لە بواری گوتاری ئایینیشدا هەم لەناو خۆی و هەمیش بەرەو ڕوی دەرەوە هەنگاوی خێرای دەنا، تاکو کار گەشتە ئەوەی لە کۆنگرەکانی کۆتاییدا کە پاشگری /ئیسلامی/ لە حیزبەکەی بکاتەوە. لەم قۆناغەشدا خوێنەوار و چالاکوان و ڕۆشنبیر و سیاسییەکانی لە پێشتربون و لە بەرانبەردا مەلا و بانگخوازەکانی خەریکبو دەکەوتنە پەراوێزەوە و خۆیان بە غەریب و پاشکۆ دەبینی لەو حیزبەدا. بەڵام ئەوەی ئێستە دەیبینین، بەتایبەت لە 2010 ەوە، تەواو پێچەوانە بوەتەوە کە بانگخواز و مەلاکان لەناو یەکگرتوودا گوتار و وتارەکانتان زاڵبوەتەوە و تەنانەت سیایسی و ڕۆشنبیرەکانیان لە هەڵبژاردنەکاندا بە دەنگی بانگخوازەکانیان دەچنە پەڕڵەمانەوە! ئێمە لەمەدا دیارترین هۆکار باسدەکەین کە هاتنە شاری کۆمەڵی ئیسلامییە.
چۆن کۆمەڵی ئیسلامی یەکگرتووی شکستپێهێنا لەوەی بەردەوامبێت لە کرانەوەی گوتاری ئایینیدا ؟
کۆمەڵی ئیسلامی، کە چەند ساڵێکبو لە هەڵەبجە/ هەورامان/ خورماڵ دابڕابون، تێکەڵیەکبو لە جیهادییەکانی ناو بزووتنەوە و (بروتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامی). بروتنەوەی ڕاپەڕینی ئیسلامی(نەهزە) ئەو کۆمەڵەیە بون کە پێشتر ئیخوان بون و دواتر لە زەمینە ئیخوانییەکەی پێش ڕاگەیاندنی یەکگرتوو جیابووبوونەوە. واتە کۆمەڵ تێکەڵەیەکبون لە باکگراوندی چەکداریی وێنەی جیهادییەکان و بانگخوازیی وێنەی ئیخوانییەکان کە لە کوردستان یەکگرتوو نوێنەرایەتییان دەکات. لەم ماوەدا، لە نێوان ساڵانی 94 بۆ 2000 کە شەڕی ناوخۆ و نە جەنگ نە ئاشتیبو لە نێوان یەکێتی و پارتیدا و جەنگی درێژخایەنبو لە نێوان بزووتنەوەی ئیسلامی لەگەڵ هەردولایاندا، واتە جەنگی گشت بەرانبەر گشتبو، تەنانەت حیزبە بچوکوکانیش، دابەشبووبوون بەسەر هەردو بەرەی جەنگدا، جگە لە یەکگرتوو، ئەو حیزبەی کە لەگەڵ هیچ لایەک لە جەنگدا نەبو. ئەم بێلایەنییەی یەکگرتوو لە جەنگدا ئەوەی بۆ ڕەخساند لە هەمو شار و ناوچەکاندا تەواو خۆی ڕێکبخات، ئەندام و چالاکوانی گەنجی ئامادە و پەروەردەکردبو. لەم قۆناغەدا یەکگرتوو ئامادەیی ئەوەی هەبو کە گوتارە ئایینییەکەی لە حەڵاڵ حەرام و کافر و موسڵمان، حیجابو بێحیجاب، ڕیش و بێڕیشەوە فراوانتر و ڕەنگاورەنگتر بکات بۆ مەسەلە عیرفانی و ڕۆحانییەکان و لەو لاشەوە قسەکردن لەسەر پێکەوەژیان و دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ و مافە مەدەنییەکان و گونجاندنی گوتاری ئیسلامی لەگەڵ ئەم دۆزە نوێیانە دا.
هەر لەم دۆخەشدا کۆمەڵی ئیسلامی بە زەبری لێدانەکانی ئەمریکا 2003 ناوچەکانی خۆی بە بێچەک بەجێهێشت و هاتە شارەکانەوە. بەهۆی ئەم ڕێکەوتە سیاسییەوە کۆمەڵ بە زەبری واقعی نوێ دەبو گوتارەکەی خۆی کە لە سەر دوالیزمەکانی حەرام و حەڵاڵ، کافر و موسڵمان، ئایینی و نائایینی دامەزراندبو، بە هەندێ دەستکارییەوە بە کەرەستەی نوێوە دەستپێبکات، لەمەشدا تاکە فریادڕەس بۆ دۆخی نوێی کۆمەڵ ئەزموونی چەندین ساڵەی یەکگرتوو بو وەکو نموونەیەک کە تاقیکرابوەوە و لەبەردەستدابو، لەمەشدا توانی زۆر زیرەکانە سودی لێبینی. کۆمەڵ لە ڕوی میدیاییەوە وێنەی یەکگرتوو کەناڵی تەلەڤزیۆنی پەیام و چەند ئێزگەی جیاوازی لە شارەکاندا بە یارمەتی لۆجستی و دارایی ئێران دامەزراند. سەرەتا بەبێ مۆسیقا و وێنەی ئافرەتانی لە دورەوە پێشاندەدا، یان دەیشێواند. چونکە وەکو پاشخان سەلەفییەک کۆمەڵ پێیانوابو کە مۆسیقا حەرامە و وێنەی ئافرەت نابێت پیشانبدرێت، تەنانەت لە ڕۆژنامەکەیاندا وێنەی ژنانیان بەجۆرێک تێکدەدا واهەستدەکرا کە ئەو کەسە تاوانێکی کردووە یان تۆمەتبارە و لەبەر یاسا دەموچاوی پیشان نادرێت. بەڵام قۆناغ دوای قۆناغ میدیای کۆمەڵ لە ڕوی کوالێتی و بینەرەوە بویە ڕکەبەری میدیای یەکگرتوو. واتە لە قۆناغی یەکەمدا کۆمەڵ بەو گوتارە تەقلیدییەیان کە جەخت لە دوالیزمە ئایینییەکان دەکاتەوە، بە زەقکردنەوەی چەمکەکانی (قورئان، حەدیس، بیدعە، ) توانی ئەو جەماوەرە موحافزکارە ئاییندارەی، کە یەکگرتوو لەپاش شکستی بزووتنەوەی ئیسلامی دەیدواندن و خەریکبو ڕامیدەکردن، کۆمەڵ لێیوەرگرتنەوە. بەمپێیە کۆمەڵ بە ڕەوتە نەریتییەکەی خۆی، بەڵام بە کەرەستەی نوێی میدیاییەوە، بە مەلا و بانگخوازەکان کە بڕبڕەی پشتی گوتار و دەموچاوەکانیبون و بە وەعز و گوتاری حەڵاڵ حەرام و نوێنەرایەتی سونەت و دژایەتی بیدعەت و گوتاری بەناو قورئانی، ئەو جەماوەرە سادە ئایینییەی بۆ لای خۆی ڕاکێشایەوە کە بە سادەیی گوێ لە ئامۆژگاری و قورئان و حەدیس دەگرن، بە تایبەت ئەو جەماوەرەی کە لە شەڕی ناوخۆدا لە بزووتنەوەی ئیسلامی دابڕابون. ئەمەش ئەو خاڵی وەرچەرخانە پێچەوانەبو، یان دەکرێت بڵێین هۆکاری پاشگەزبونەوەی یەکگرتووی ئیسلامی بو لە هەنگاوەکانی بەرەو کرانەوە و نوێکردنەوەی گوتاری ئایینی. لێرەوە یەکگرتوو هەستی بە مەترسییەکە کرد، بە تایبەت پاش ئەوەی لە هەڵبژاردنەکاندا کۆمەڵی ئیسلامی بەشێوەیەکی ڕێژەیی لە هەڵکشاندابو کە (2005 /6 کورسی، 2009/ 4کورسی- بە لیستی هاوبەش، 2013/ 6 کورسی، 2018/ 7 کورسی) بەدەستهێنا. بە تێڕوانینی ئێمە هەڵکشانی دەنگەکانی کۆمەڵ لە هەڵبژاردنەکاندا و بە پێچەوانەوە داکشانی دەنگی یەکگرتوو وایکرد یەکگرتوو لە هەنگاوە تازە دەستپێکردووەکانی لە نوێکردنەوەی گوتاری ئایینی و کرانەوەدا پەشیمان ببێتەوە و لە جێی ڕوانین بۆ ئاسۆی دورتر، باوەشیکردەوە بە گوتارە تەقلیدییەکەدا وێنەی کۆمەڵی ئیسلامی. ئیتر لەم قۆناغەوە لە جێی ڕکابەرایەتی یەکێتی و پارتی، کەوتەوە ڕکابەرایەتی کۆمەڵی ئیسلامی. ئەو چالاکی و ڕەفتارانەش، کە ئەمڕۆ لە یەکگرتوو دەبینرێت ڕاڤەکەری ئەو دۆخەن.
چۆن یەکگرتوو لە ئۆپۆزسیۆنبون کەوت و بویە پاشکۆی ئۆپۆزسیۆن/گۆڕان؟
ئەو ستایشانەی لە پەرەگرافی یەکەمی ئەم وتارەدا هاتون کۆمەڵێ خەسڵەتی یەکگرتووبون کە تایبەتمەندی و توانا و لە زۆر لایەنەوە خاڵی هێز و ئەرێنیبون بۆ ئەوەی یەکگرتوو ببێتە ڕکەبەرێکی هاوشان بۆ یەکێتی و پارتی و چاوەڕوانی ئەوەی لێدەکرا لەروی سیاسییەوە ببێتە حیزبێکی فول ئۆپۆزسیۆن لە هەردو زۆن. ڕۆلی ئۆپۆزسیۆنبون تاکە بژاردەبو کە دەبو یەکگرتوو لە ڕاگەیاندنییەوە، کە سەرەتای شەڕی ناوخۆبو، تاکو 2009 کە بزووتنەوەی گۆڕان هاتەپێشەوە، بەبێ دودڵی پێیهەڵبستایە. بەڵام بۆچی نەیتوانی یاخود نەیویست ئەو ڕۆڵە بگێڕێت؟
ئەوە بەرچاوە کە شەڕی براکوژی لە شاخ و شەڕی ناوخۆ لە شار هۆکارەکەی تەنیا ئەوە بو کە پارتی و یەکێتی وەکو دو هێز، واتە یەکێکیان ئۆپۆزسیۆن و ئەوی تریان دەسەڵاتی بەدەستبێت، یەکتریان قەبوڵنەدەکرد. دوای دروستبونی دوئیدارەییش وەکو دو حیزبی خاوەنی چەک و پارە لە سەرکوتکردنی هیچ دەنگێکی نەیاریاندا سڵیان نەدەکردەوە و لەمەشدا لەو ماوەدا یەکگرتوو لەژێر ئەو فشارەدا بو. سەرەڕای ئەم دۆخە جەماوەرێکی زۆر چاوەڕێی ئەوەبون کە متمانە ببەخشن بە لایەنێک کە نوێنەرایەتی ئۆپۆزسیۆنێکی ڕاستەقینە بکات. لەمەشدا یەکگرتوو تاکە بژاردەی ئەو نوێنەراتییە بو. بەڵام ئەنجامەکەی ئەوە بو کە یەکگرتوو بە درێژایی زیاتر لە پانزەساڵی سەخت، بەڵام پانزەساڵی زێڕین بۆی، نەیتوانی ببێتە ئۆپۆزسیۆنێک کە خەڵکی ناڕازی پشتی پێببەستەن. لەم ڕوەیشەوە جگە لە مەلا و بانگخوازەکانی، ئەوەندە خوێنەوار و ڕۆشنبیر و سیاسی و چالاکوانی هەبوون کە ئامادەبون وەکو کادێری پێشکەوتو و چالاک ڕۆڵی ئۆپۆزسیۆنیان پێ بگێڕێت. لە ناوەڕاستی نەوەدەکان و سەرەتای دوهەزاردا لە زۆربەی هەڵبژاردنەکانی قوتابیان و خوێندکارانی لە هەردو زۆن، سەرەڕای پێشێلکاری و ساختەکاری، بە تەنیا نیوەی دەنگەکانی بەدەستدەهێنا. لەو قۆناغەدا گەنج و کادێرەکانی یەکگرتوو گەرموگوڕ و ئامادەی هەمو چالاکی و خۆپیشاندان و جموجوڵێک بون و جگە لە باوەڕی ئایدۆلۆجییان زۆرێک زەمینەی لەبار هەبو کەوا بکات خەڵکی ناڕازی متمانەی پێببەخشێت.
یەکگرتوو لە هەمو شەڕی ناوخۆ و پاش شەڕی ناوخۆ، و پاش چەندین هەڵبژاردن کە ساختەکارییان تێدادەکرا، پاش ئەو هەمو گەندەڵییەی کە پارتی و یەکێتیش دانییان پێدادەنا، نەیتوانی تەنیا بۆ یەکجاریش بێت خۆپیشاندانێک سازبکات، یان بە کردەیی پشتگیری خۆپیشاندانێک بکات.
ئەو بارەگاکانی لەلایەن پارتییەوە سوتێنران و چەند ئەندامێکی کوژران، لە نێویشیاندا ئەندامێکی سەرکردایەتی هەبو، لە بەرانبەردا یەکگرتوو جگە لە بەیاننامە و ناڕەزایی لە ژێر لێوەوە هیچ فشار و کاردانەوەیەکی وەهای نەبو کە ئەو پەلامارانە دوبارە نەبنەوە. هەر پاش چەند ساڵێک لە 2009 دوبارە بارەگاکانی یەکگرتوو لە بادینان سوتێنرانەوە. کە هەردو پەلامار و سووتاندنەکان لە سەروبەندی هەڵبژاردنەکاندابون. کارنەدانەوەی یەکگرتوو لەبەردەم پەلامار و سووتاندنی بارەگاکانی هەم جەماوەر و هەمیش ئەندامەکانی خودی یەکگرتووی هێنایە سەر ئەو باوەڕەی کە ئەو هێزە سەرەڕای خاڵە ئەرێنییەکانی ناکرێ متمانەی ئەوەی پێبکرێ کە ببێتە ڕکەبەری ئەو دو هێزە و گرەوی ئاییندەی لەسەر بکرێت. من بەشێکی زۆری ئەو بەرپرسایەتیە و ئەو نابوێریە بۆ سەرکردایەتی ئەو حیزبە دەگێڕمەوە کە بوێریی ئەو ئەرکە مێژوییەی نەبو کە بەو ڕۆڵە هەڵبستێ. بەڵێ ئۆپۆزسیۆنبون لە سیستەمی نادیموکراسیدا باجی هەیە، لە گرتن و زیندان و فشاری هەمەجۆر، ئەمانە کە سەرکردەکانی یەکگرتوو ئامادەی نەبون. بەڵام بە هەمان شێوە کڕی و کزی و دەستەمۆیی و هەمیشە موساوەمەش باجی هەیە. باجەکەشی ئەوە بو کە ئێستە یەکگرتوو داویەتی و دەیدات، کە لە هەڵبژاردنەکاندا نەکو جەماوەر دەنگیان پێنەداوە و بەردەوام لە پاشکشەدایە، تەنانەت زۆرێک لە دەنگی خۆی یان بەرەو گۆڕان یان بەرەو کۆمەڵ ڕۆشتون.
پەیوەندی ڕیفۆرمی ئایینی و ئۆپۆزسیۆنبون لەچیدایە؟
هەر گروپێکی ئیسلامی ئەگەر لە قۆناغێکدا لە کوردستان، و تەنانەت لە هەر شوێنێکی جیهان، بیەوێت ببێت بە ئۆپۆزسیۆنێکی کاریگەر و نوێنەرایەتی ناڕەزایەکانی زۆرێک خەڵک بکات، دەبێت بەلای کەمەوە بەشێکی زۆری گوتاری کافر و موسڵمان، حەڵاڵ و حەرام، خۆبەستنەوە تەنیا بە دەقی ئایینی کاڵبکاتەوە و بکرێتەوە بەرەو ڕوی فرەیی و قەبوڵکردنی جیاوازی و قەبوڵکردنی مافەکانی مرۆڤ و مافی ژن و مافی ڕادەربڕین، لەنێویشیاندا مافی ڕەخنەگرتن و لێکۆڵینەوە لە ئایین و مێژوەکەی و زۆرێک لە دیاردەی مۆدێرنەی وێنەی سفوری و هونەر و ئازادی و گەشتوگوزار و هتد..چونکە ئەو وەکو ئۆپۆزسێۆن تەنیا نوێنەرایەتی ئەندامکانی ناکات کە نوێژکەرن و خەتم دەکەن، بەڵکوو نوێنەرایەتی خەڵکێکی ناڕازی دەکات، بە کەسایەتی و ئایدۆلۆجیای جیاوازەوە. بۆیە پێمانوایە تازەکردنەوەی گوتاری ئایینی و کرانەوە مەرجێکی پێشوەختە بۆ هەر پارتێکی ئیسلامی کە بیەوێت نوێنەرایەتی دەنگی ناڕازی بێت.
کەواتە بۆچی یەکگرتوو گەڕاوەتەوە بۆ گوتار و کەرەستەکانی پێش نەوەدەکانی؟
بۆچی ئەمڕۆ پاش 27 ساڵ لە ڕاگەیاندنی هێشتا بێسەرپۆشێک یان نوێژنەکەرێک لە ڕیزەکانیدا جێیان نابێتەوە؟
من لە نەوەدەکانەوە پێم وایە کە یەکگرتوو، بەو پێکهاتە و سەرکردانەی کە هەیەتی و بەو گوتارە ئایینییە تەقلیدییەی کە تێیدا دەخولێتەوە، گەشتۆتە بنبەست و چەقبەستوە، بۆیە واباشترە و دەبێ خۆی وەکو حیزبێکی سیاسی هەڵبوەشێنێتەوە و خۆی بکات بە چەند ڕێکخراو و ناوەندێکی فشار، خێرخوازی و میدیایی و بازرگانی و خزمەتگوزاری و ڕۆشنبیری و هتد.
ئەوەی لەم چەند ساڵەی کۆتاییدا کە یەکگرتوو بۆی گەڕاوەتەوە ئەو دو هۆکارە بنەڕەتییەن، کە یەکەمیان یەکگرتوو نەیتوانی بۆ خەڵکی گشتی و لە ئاستی دۆزەگشتییەکاندا ببێتە جێی ئومێدی خەڵکی ناڕازی دژی گەندەڵی و نەبوە ئۆپۆزسیۆنێکی کارا و کاریگەر، کە هەم بەرگری لە خۆی بکات، هەمیش بەرگری لە مافە گشتییەکان بکات. بۆیە بزووتنەوەی گۆڕان هاتەپێشەوە و ئەو ڕۆڵەی لەدەستوەرگرت. دوەم ڕۆل کەدەبو پێیهەستێت ئەوەبو گوتاری ئایینی نوێبکاتەوە و لە چەند ئاستێکی فراواندا ڕیفۆرمی ئایینی بکات، بەڵام لە ترسی ئەوەی کۆمەڵی ئیسلامی جەماوەرە پارێزگارە ئایینییەکەی لێ داگیرنەکات، دەستی لەو هەنگاوانە هەڵگرت کە چاوەڕواندەکرا بیکات. کرانەوە و تازەکدنەوەی گوتارە ئایینییەکەش پێشمەرجێکبو بۆ ئۆپۆزسیۆنبون. ئەوەش ئەمڕۆ پێیهەڵدەستێ لە ڤیستیڤاڵی سەرپۆش و خولی خەتمی قورئان دەرەنجام و بەرجەستەکەری ئەو شکستانەن. [1]