$سەرهەڵدانی بیرۆکەی ئایین لە دیدی سەلامە موساوە$
نووسینی: #ئەردەڵان عەبدوڵڵا#
یسر لە سەدەی نۆزدە و بیستدا، بووبوە مەڵبەندێکی گەورەی ڕۆشنگەری عەرەبیی و ئیسلامیش، دیارە ئەمەش بەهۆی بوونی کۆمەڵێک بیرمەند و ڕووناکبیری گەورەوە بوو، کە ڕۆڵی سەرەکیان گێڕا لە بووژانەوە و پێشخستنی فکری پێشکەوتخوازی لە گێتی عەرەبی و ئیسلامیدا، یەکێکیش لەو ڕووناکبیرە گەورانە سەلامە موسا بوو.
سەلامە موسا لە ساڵی 1887 لەدایک بووە و لە ساڵی 1958 کۆچی دواییکردووە. ئەو ڕۆژنامەنووس، چالاکوانی مەدەنی، جگە لەوەش ڕووناکبیر و نووسەرێکی مەزنیش بوو، بەتایبەتی لە بواری پێشخستن و بڵاوکردنەوەی فکری پێشکەوتخوازیی و سۆسیالیزمدا، قەڵەمێکی بەتوانا و پڕ بەرهەم بوو.
سەلامە موسا لە ژیانیدا کۆمەڵێک پەڕتووکی لە بواری فکری چەپ و پێشکەوتنخوازیدا هەبووە، یەکێکیش لەو پەڕتووکانەی سەرهەڵدانی بیرۆکەی خودایە، ئەم پەڕتووکە لەلایەن کاک سەرهەنگ سەرکەوت کراوەتە کوردیی و لە لایەن ناوەندی ڕەهەندەوە چاپ و بڵاوکراوەتەوە.
ئەم پەڕتووکە لێکۆڵینەوەیەکی زانستیانەیە لە بارەی چۆنێتی درووستبوونی ئایینەکان لە جیهاندا و کاریگەری ئەفسانەکان بەسەریانەوە، لە کۆتایشدا باسی چۆنێتی سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوە گەشەسەندنی ئایینی کریستیان دەکات لە جیهاندا.
$ئایین$
کرۆکی سەرەکی ئەم پەڕتووکە شرۆڤەکردن و لێکۆڵینەوەیە لە بارەی ئایینەوە، نووسەر هەوڵیداوە بەدوای ڕەگوڕیشە و هۆکاری درووستبوونی ئایینەکان لە جیهاندا بگەڕێت، بۆ ئەمەش پشتی بەسەر چاوە مێژووییەکان و کارە زانستییەکان بەتایبەتی لە بواری ئەنترۆپۆلۆژیدا بەستووە.
نووسەر لە سەرەتای پەڕتووکەکەیدا پێناسەیەکی تایبەت بۆ ئایین دەکات و دەڵێت:
ئایین بریتییە لە هێزێکی لەڕادەبەری – میتافیزیکی – دەرەوەی یاساکانی سرووشت، کە مرۆڤ ڕێزی گرتووە و پەرستوویەتی..
$ئایینەکان و ئەفسانە$
زۆرێک لە مێژوونووس و سۆسیۆلۆژی و نووسەرانی بواری میتۆلۆژی ئایینزانی لەو باوەڕەدان کە ئایینەکان سەرچاوەیان دەگەڕێتەوە بۆ ئەفسانە کۆنەکان، لێ سەلامە مووسا دژی ئەم بۆچوونە دەوەستێتەوە و خاوەنی تێزی خۆیەتی.
لەمبارەیەوە دەڵێت:
-وتراوە ئایینەکان لە ئەفسانەکانەوە سەریانهەڵداوە، بەڵام ئەمە هەڵەیە، چونکە ئەفسانەکان تەنیا کۆمەڵە چیرۆکێکن، زیادەڕۆییان تێداکراوە و کۆمەڵێک گێڕانەوەن، لەبارەی ئەو کەسانەی کە مردوون و گیانیان پەرستراوە. ئەفسانە هیچ ڕیشەیەکی لەناو ئاییندا نییە.
ئەو بە پێچەوانەوە پێی وایە ئایینەکان لە پەرستنی گیانی مردووەکانەوە سەرچاوە دەگرێت.
$ئایین و پەرستنی گیانی مردووەکان$
نووسەر پێی وایە سەرچاوەی ئایینەکان لە پەرستنی گیانی مردووەکانەوە بووە، لەوانەبێت مردووەکان کەسێکی ناودار یان دەستڕۆیشتوی ناو خێڵکان بوو بێت، لێرەشەوە بیری قوربانی و پاشانیش ئایین سەرچاوەی گرتووە.
لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:
سادەترین شێوەی ئایینەکانی ئێستا لای وەحشییەکانن، کە لە هەندێک نەریت زیاتر نییە و مەبەستیان لێی ڕێزگرتنی کەسانی مردووە. ئەوان جیاوازی لەنێوان گیانی مردوو و خودایەکی درووستکەردا ناکەن. هەندێک لە خێڵەکانی کۆمبامە لە ئەفریقا، لە شوێنێکدا گیانی مردوو دەپەرستن، کە خاوەن گیانەکە لە پێش مردنیدا تێیدا نیشتەجێ بووە، ئەگەر مردووەکە کەسێکی گەورە بوو بێت، بیروباوەڕیان وابووە گیانەکە لە شاخێک یان لە پەڵە هەورێکدا نیشتەجێ بووە، بە چەشنێک ئەگەر بەلایاندا ڕۆیشتبان، دەیانپەرست و داوای بارانیان لێ دەکردن. بە قوربانیکردن و نوێژکردن لەسەر گۆڕەکەی، گیانی کەسە مردووەکەیان لە خۆیان ڕازیکردووە، لێرەشەوە لە قووربانیکردن و نوێژکردن تێدەگەیت.
نووسەر دواتر دەڵێت:
- پەرستنی گیانی پێشینان پێش پەرستنی خوداوەندەکان بووە.
$بتپەرستی$
نووسەر پێیوایە کە فکرەی بتپەرستیش لە پەرستنی گیانی مردووەکانەوە سەریهەڵداوە. سێ بەڵگەش دەهێنێتەوە بۆ ئەوەی کە ئایینەکان لە پەرستنی گیانی مردووەکانەوە پەیدابوون، لەمبارەوە دەڵێت:
1 /ئەو پەرستگایانەی لە بنەڕەتدا گۆڕ بوون و شوێنی پێشکەشکردنی خواردن بوون.
2/ ئەو بتانەی لە بنەڕەتدا، خودی مردووە مۆمیاکراوەکە بوون، کاتێک مۆمیاکردنی هەموو جەستە قورس بووە، هەناوی مرۆڤیان دەرهێناوە و بە کۆمەڵێک شتی بێگیان کە بۆگەن ناکەن، پڕیان کردووەتەوە بۆ ئەوەی شێوەی ڕوخساریشی بپارێزن، وەکو مورو بەردیان لە شوێنی چاوی داناوە، دواتر کە زانیویانە بە تەواوی جەستە ناپارێزرێت، کەوتنە کێشانی وێنەی مردووەکە لەسەر قاپی تابووت، یان بتێکیان لەسەر شێوەی مردووەکە دادەتاشی. لەوەش ئاسانتر نییە، بتە تایبەتییەکە ببێت بە بتێکی گشتی.
3/پیاوی ئایینی لە بنەڕەتدا خودی سەرخێڵ بوون، سەرخێڵیش کوڕی گیانی خوداوەند و کۆی خزمەتکارەکانیشن ئەوانە بوون، کە لای گۆڕەکەوە واتە پەرستگەگە قوربانیان پێشکەش بە گیانی دەکرد.
نووسەر لەرێگەی ئەم سێ بەڵگەیەوە، دەیەوێت بڵێت کە فکرەی ئایینەکان سەرچاوەیان لە فکرەی پەرستنی گیانی مردووەکانەوە بووە.
$زیندووبونەوەی ڕۆحەکان$
نووسەر باسی لایەنێکی گرنگی تری فکرەی ئایین دەکات، ئەوەش پەیوەندی بە فکرەی زیندووبوونەوەی ڕۆح یان ژیانی ئەو دونیا دەکات، نووسەر لەمبارەیەوە پێی وایە:
-مرۆڤی سەرەتایی مردنی ڕاستی و بوورانەوەی کاتیی لێک جیا نەکردووەتەوە، ئەگەر یەکێکیان لە هۆش چووبایە، هەناسەی بۆ نەدرایە، بە نووشتە و نزاکان، گیانیان ڕازی کردووە، کە کەسە بووراوەکە هاتووەتەوە هۆش خۆی، لەوەوە تێبینی ئەوەیان کردووە کە گیان و جەستە دوو شتی جیان.
پاشان دەڵێت:
-مرۆڤی سەرەتایی وا گومانی بردووە، چۆن لە کاتی بوورانەوەدا مرۆڤ هەناسەی دەبڕێت و پاشان لە کاتی هۆشهاتنەوەشدا هەناسەی بۆ دەگەڕێتەوە، ئاواش دوای مردنی، گیان بۆ جەستەی دەگەڕێتەوە.
پاشان نووسەر باسی سووتاندنی مردووەکان دەکات، پێیوایە مرۆڤ لە ترسی زیندووبونەوەی مردووەکان جەستەی مردووەکانین سووتاندوە، لێرەشەوە ژیانی ئەو دونیا پەیدا بووە. لەمبارەیەوە دەڵێت:
-نەریتی سووتاندنی مردووان، بووەتە مایەی باوەڕهێنان بە جیابوونەوەی جەستە لە گیان بە تەواوەتی، لە خەیاڵگەی مرۆڤدا ئەوەی کە ناوی لێنراوە دووەم (دونیا) گیانە خەیاڵییەکە، درووست بوو.
$بەردپەرستن$
پاشان نووسەر باسی قۆناغێکی تری مێژوویی ئایینەکان دەکات کە ئەویش چۆنێتی پەیدابوونی بەردپەرستنی بەردە پیرۆزەکانە.
نووسەر پێیوایە: سەرەتا مرۆڤ مردووەکانی پەرستووە، پاشان کاتێک مرۆڤ گەشەی زیاتر دەکات، فێری ناشتنی مردووەکان بووە، ئەمەش لە شارستانی بابلییەوە پەیدا بووە، مرۆڤ ترسی لە زیندووبونەوەی ئەو مرۆڤانە بووە کە پێشتر لێیان ترساوە، هەربۆیە بەشێک لە جەستەی مردووەکەی بڕیوە یان بەردێکی گەورەیان خستووەتە سەر گۆڕەکەی بۆ ئەوەی نەتوانێت لە گۆڕەکە بێتە دەرەوە، لەمەشەوە بەرد خستنە سەر گۆڕی مردووەکان لای ئایینەکان پەیدا بووە.
سەلامە موسا دەڵێت:
– بتەکان لە مۆمیاکردنی کەسی مردوو، یان وێنەکێشانەوە پەیدا بوون، بە پیرۆز ڕاگرتنی بەردەکانیش، دەشێت لە بەردی سەر گۆڕەکانەوە بێتە ئاراوە، ئەوەی خواردنی پێشکەش بە بەرد کردووە، وای زانیووە سرووشتی جەستەی هەیە و دەمی هەیە، خواردنەکەی دەخوات.
پاشان دەڵێت:
لەلای یۆناییە کۆنەکان لەسەرەتای مێژوویانەوە کۆمەڵێک بەردی شێوێنراویان پەرستووە، لەناو عەرەبیشدا مەنات و لاتیان پەرستووە، ڤینیقییەکانیش بەردی بەعل یان پەرستووە، بەردی کەعبەش لە پێشوودا زۆر لای عەرەبەکان پیرۆز بووە، تەنانەت پێغەمبەری ڕابەری یەکتاپەرستیش ناچار بوو بەردی کەعبە بخاتە ناو ئایینەکەیەوە.
$کشتوکاڵ و خوداپەرستی$
خاڵێکی سەرنجراکێشی تر بەلای منەوە سەلامە موسا پێیوایە کە فکرەی کشتوکاڵکردن، سەرەتا فکرەیەکی ئایینی بووە، چونکە مرۆڤی سەرەتایی کاتێک خواردنی بردووەتە سەر گۆڕەکان بۆ نموونە گەنمی بردووە، پاش ماوەیەکی تر لەسەر گۆڕەکە گەنمەکە سەوز بووە، لێرەشەوە مرۆڤ فێری کشتوکاڵکردن بووە.
وەحشیەکان کۆمەڵێک خواردنی وەک گۆشت و دانەوێڵە و بەربوومیان لەگەڵ مردوودا کە لە ژیانیدا خواردوویەتی، خستوەتە گۆڕەکەیەوە، ناشتنی مردووش پێویستی بەهەڵکەندنی گۆڕە، زەوییەکەیان هەڵدریوە و دواتریش زەوییە هەڵدراوەکە، بۆ چاندنی تۆوەکان ئامادە بوون، چەند ڕۆژێک بەسەر ئەو ڕۆژەی مردوووەکەیان تێدا ناشتووە تێپەڕیوە، پاشان بینیویانە تۆوە چێنراوەکان سەوز بووە، ئەمەش وا لێکرداوەتە، کە گیانی مردووەکە بەهۆی ئەوانەی کە پێشکەشیان کردووە، لێیان ڕازییە.
$مرۆڤ وەکو قوربانی$
پاشان نووسەر باسی قۆناغێکی تری مێژووی مرۆڤایەتی دەکات، کە لە زۆر شوێندا بەتایبەتی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، زۆرجار مرۆڤەکان لەکاتی جەنگدا یان لە کاتی کشتوکاڵکردندا، وەکو قوربانی پێشکەش بە زەوی کراون، بۆئەوەی خێر و بەرەکەت بەسەر ئەو زەویەدا ببارێت، لە کاتی جەنگەکانیشدا مرۆڤێکیان کوشتووە، تاوەکو شانسی گەورەیان هەبێت لەسەرکەوتن بەسەر دوژمنەکانیاندا.
پاشان نووسەر هاتووە باس لە پیرۆز ڕاگرتنی خوێن دەکات و چۆن دواتر خوێن وەکو شەراب وابووە، هەربۆیە لای کریستیانیەکانیش شەراب پیرۆز بوو، کە لای ئەوان وەکو خوێنی کریستیان دادەنێن.
$کاریگەری ئەفسانەی یۆنانی کۆن بەسەر ئایینی کریستیانەوە$
نووسەر لە لێکۆڵینەوەکەیدا باسی کاریگەری گەورەی ئەفسانەکانی یۆنان دەکات بەسەر ئایینی کریستیانیەوە، لەمەشدا پشت بە چەند بەڵگەیەک دەبەستێت، کە نزیکییەکی زۆر لەنێوان کریستیان و ئەو ئەفسانەدا هەیە.
$دەرئەنجام$
لە کۆتاییدا سەلامە موسا دەگاتە دوا خاڵ و دەڵێت: بە کورتی دەڵێم، لەو باوەڕەدام پەرستنی جەستەکان، ڕیشەی هەموو پەرستنەکانی ئێستان، باوەڕیشم بەوەیە، گیانەکان ڕیشەی خوداوەنددەکانی ئێستان، لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر درووستی دەرئەنجامەکانی سوور نیم، دەشێت لە داهاتوودا توێژینەوەی پێچەوانەی لێ بێتە ئاراوە.
$چەند سەرنجێک$
دیارە ڕاستە سەلامە موسا یەکێکە لە ڕووناکبیرە گەورەکانی ڕۆژهەڵاتی ناڤین و ئەم پەڕتووکەشی یەکێکە لە پەڕتووکە باشەکانی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا من چەند سەرنجێکم لا درووست بوو، پێمخۆشە لێرەدا بە کورتی باسیان لێوە بکەم.
1/ نووسەر لە سەرەتادا دەڵێت، ئایینەکان هیچ پەیوەندییەکیان بە ئەفسانەکانەوە نییە و ئایین شتێکە و ئەفسانەش شتێکی ترە، کەچی لە دواییدا دەڵێت، ئایینی کریستیان لە ئەفسانەی یۆنانییەوە هاتووە یان نزیکە.
2/کاریگەری گەورەی پەڕتووکەکەی بنەچەی خێزانی فریدریک ئەنجلسی بەسەرەوەیە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە فکرەی قوربانییەوە هەیە.
$دوا قسە$
بەدڵنیاییەوە ئەم پەڕتووکە تیشێکی باشی خستووەتە سەر مێژووی ئایینەکان و بەرچاو ڕوونییەک دەداتە خوێنەری کوردی، لەبارەی ئەو نیقاشانەی کە ساڵانێکی زۆرە لەناو فکر و فەلسفەی جیهاندا لەبارەی ئەم مەسەلە گرنگەوە کراوە. لێرەدا جێگەی خۆیەتی کە دەست خۆشی لە کاک سەرهەنگ سەرکەوت بکەین، بۆ وەرگێڕانی ئەم پەڕتووکە و هیوای کاری باشتری بۆ دەخوازین. [1]