قوتابخانەی میلیتۆس یەکەم قوتابخانەی فەلسەفە لە مێژوودا
#دڵشاد کاوانی#

$پێشەکی$
قووتابخانەی میلیۆتس وەک کۆنترین قووتابخانەی فەلسەفی ڕۆژاوایی لە مێژووی فەلسەفەدا ناوی هاتووە، لە ئەنادۆڵ و لە ناو وڵاتی تورکیای ئێستا و لەژێر هەژموونی فەرمانڕەوایەتی یۆنانی کۆندا، کە به فەلسەفەی پێش سوقراتی بە فەلسەفەی یۆنانی و فەلسەفەی ناسراوە. قوتابخانەکانی سەردەمی سوقرات کە لە ژێر کاریگەریی میلیۆتس دابوون. لە ئەورووپای کۆندا فەیلەسووفەکانی پێش سوقراتیان بە فەیلەسووفی فیزیکی یان سرووشتی ناو دەبرد.
پرس و کۆڵینەوەکانیان لەسەر سرووشت و کۆمەڵگا و ئەخلاق و ئایینی، دەکرد، هەوڵیان دەدا بنەڕەتی ڕوونکردنەوەکانیان لەسەر پرەنسیپی سرووشتییەوە بێ، نەک کردەوەی خواکان. بۆ ئەوان جیهان کۆسمۆس بوو، واتە شتێکی ڕێکوپێک کە لە ڕێگای لە ڕێگەی لێپرسینەوەی ئەقڵانییەت جیهان شیاوی تێگەیشتنە.
فەلسەفەی میلیتۆس لە سەدەی شەشەمی پێش زایینەوە لەسەر دەستی سێ کەس لە خەڵکی شاری میلیتۆسەوە بونیادنرا: تالیس و ئاناکسیماندرۆس و ئاناکسیمینیس. هەر سێکیان دەیانویست کۆتایی جیهان دەسنیشان بکەن، ئەو ماکە سەرەتایییە دیاری بکەن کە هەموو شتەکانی تری لێ درووست بووە. پێکهاتەی بوون بە لای تالیسەوە ئاو و بە لای ئاناکسیماندرۆسەوە ئاپەیرۆن (هەمیشەیی) و بە لای ئاناکسیمینیسەوە هەوا بوو.

$تالیس مەڵتی یەکەم فەیلەسووفی مێژووی فەلسەفە.$
تالیس لەدایکبووی ساڵەکانی 548 یان 545ی پێش زایینە. لەساڵەکانی لە ساڵەکانی 624 یان 623 مردووە. زانای ماتماتیک و ئەستێرەناس و فەیلەسووفێکی پێش سوقراتیی خەڵکی شاری میلیتۆس لە ئاسیای بچووک بوو (کە ئێستا کەوتۆتە ناو وڵاتی تورکیا). بووە. تالیس یەکێکە لە حەوت فەیلەسووفانی یۆنانیە. زۆرێک لە مێژوونووسان به یەکەم فەیلەسووفی جیهانی مرۆڤایەتی دادەنێن. بەرچاوترینیان ئەرەستۆ، بە یەکەم فەیلەسووفی یۆنانی دەیناسێنێت، گریمانە ئەگەر واش نەبێت، لە باری مێژوویییەوە ئەو بە یەکەم کەس دادەنرێت لە کولتووری ڕۆژاواییدا کە پرژابێتە سەر فەلسەفەی زانستی.
تالیس بەوە ناسراوە کە بەکارهێنانی ئەفسانەکانی بۆ ڕاڤەی جیهان و گەردوون بە لاوەنا، وەک ئەوەی لە زانستی ئەمڕۆدا دەکرێت، دیاردە و شتە سرووشتییەکانی بە گریمانە و تیۆریی سرووشتخوازانە ڕاڤە کرد. هەموو فەیلەسووفانی پێش سوقرات بۆ ڕوونکردنەوەی سرووشت کەوتنە شوێن گریمانەکانی تالیسەوە. ئەوانیش ڕێک وەک تالیس لە جیاتیی ئەوە دەستەودامێنی ئەفسانەکان بن، پێیان وابوو کە تاقە جەوهەرێک لە هەموو شتێکدا هەیە و سرووشت لەوەوە دێت. ئەرەستۆ دەڵێ: ئەو جەوهەرە بە لای تالیسەوە ئاو بووە.
لە بیرکاریدا، تالیس زانستی ئەندازەی بەکار هێناوە بۆ پێوانەکردنی بەرزی هەرەمەکانی مسر و دووری کەشتییەکان لە کەناری دەریاوە. هەروەها ناسراوە بە یەکەم کەس کە دۆزینەوەیەکی بیرکاری درابێتە پاڵ.
پێش تالیس ئایۆنیەکان پێیان وابوو کە هەموو شتێک لەلایەن خوداوەندەکانەوە پلانی بۆ دانراوە و کۆنترۆڵ دەکرێت. تالیس لەبری ئەوەی لە ڕێگەی خوداوەندەکانەوە لە فۆڕمی مرۆڤدا دیاردە سرووشتییەکان ڕوون بکاتەوە، هەوڵیدا لە ڕێگەی چاودێریکردنەوە ڕاستییەکان بەدەستبهێنێت. ڕەنگە هەنگاوی یەکەمی لە پێکهاتنی بیری زانستیدا هەڵگرتبێت... ئەو حەزی لەوە بوو بزانێت کە مادەی بنەڕەتی و بنەمای هەموو شتێک چییە؛ ئەو بە ڕوونکردنەوە ئەفسانەییەکان ڕازی نەبوو. لێکۆڵینەوەی لە کاریگەرییەکانی ئاو لەسەر سرووشت کردووە. لە ئەنجامی تێبینی و لێکدانەوە زیرەکەکاندا، بیرۆکەیەکی سەبارەت بە بیرۆکەی بنەڕەتی هەموو شتێک لە سرووشتدا هێنایە ئاراوە. بەو پێیەی تالیس بیروڕاکانی نەنووسیوە، لە ڕێگەی ئەرستۆوە زانیاریمان لەسەر دەست دەکەوێت کە بە یەکێک لە سەرچاوە جێی متمانەکانی فەلسەفەی کۆن دادەنرێت. لە ئەنجامی ئەم لێکۆڵینەوەیەدا، ئەرستۆ تالیس ڕایانگەیاندووە کە لای تالیس مەڵتی ئاو جەوهەری هەموو شتێکە و هەموو شتێک لە ئاوەوە دەست پێدەکات. ئەمەش دوای ئەو گەشتە دەساڵیەی کە بۆ وڵاتی میسری کۆن کردی، کە لێکۆڵینەوەی لە هەڵکشان و داکشانی بۆ ئاوی نیل کرد، چەندین جیاوازی سرووشتی و زیندەوەری تازەی له نیل دۆزییەوە، کە لە ماوەی ڕابردووی نیل نەبوون، لە نوێوە سەریانهەڵدەدا. ڕەنگە ئەمڕۆ پێمان وابێت ئەم بیرۆکەیە هەڵەیە. بەڵام ئەو هەنگاوی یەکەمی تاڵس، ئەو گەڕانە بەدوای جەوهەردا، هەم وەک باوکی فەلسەفە گەرەنتی دەکرد و هەم ئەوانەی دوای ئەو هاتبوون زیاتر لێکۆڵینەوەیان لە کێشەکە کرد، هەموو ڕێگاکەیان بردە خوارەوە بۆ ئەتۆم.

$قووتابییەکانی ئەم قووتابخانەیە کێ بوون.$
فەیلەسوفەکانی وەک ئەناکسیماندرۆس و ئەناکسیمێنێس کە دوای تالیس هاتن، هەروەها میلیتۆس بوون. لە ڕاستیدا ئەم بیرمەندانە یەکەمین نوێنەری یەکەمین قوتابخانەی فەلسەفەی ناسراون لە مێژوودا...
وەک یەکەم قوتابخانەی فەلسەفە لە مێژوودا لە شاری میلیتۆس لە ڕۆژاوای ئەنادۆڵ دامەزرا. ئەم قوتابخانەیە بە یەکەم ناوەندی فەلسەفەی یۆنانی کۆن دادەنرێت. تالیس و ئەناکسیماندرۆس و ئەناکسیمێنێس فەیلەسوفێک بوون کە نەریتی بیرکردنەوەی قوتابخانەی میلیتۆسیان پێکهێنا کە بە قوتابخانەی ئایۆنیش ناسراوە.
تەنانەت ئەگەر حەزت لە فەلسەفە نەبێت، ڕەنگە لە ڕێگەی ئەو تیۆرییە بیرکارییانەی کە ناوی ئەویان لەسەرە، تاڵس بناسیت. دوای پشکنینی ئاو، تاڵس گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە ئاوەکە نەمردووە، بەڵکوو لەبری ئەوە مادەیەکی ژیانبەخشە کە دەتوانێت هەر فۆرمێک وەربگرێت و بگاتە هەموو شوێنێک. هاوکات لەگەڵ چاودێریکردنی ئاوەکە، لێکۆڵینەوەی لە کەشوهەوا و ئاسمانیش کردووە. توێژینەوەی لەسەر دۆزینەوەی ئاڕاستە لەلایەن ئەستێرەکان و ڕاکێشانی موگناتیسی و هتد ئەنجامداوە و تیۆری بازنە و گۆشەی پەرەپێداوە. تالێسی میلیتۆس جگە لەوەی فەیلەسوف بووە، بیرکار و فەلەکناس و یەکەم ئەندازیاری ئاو بووە.

$ئەناکساندرۆس دووەم فەیلەسووفی قوتابخانەی میلیتۆس$
دووەم فەیلەسوفی قوتابخانەی میلیتۆس لە دوای تالێس ئەناکساندرۆس بوو کە ئەویش خەڵکی میلیتۆس بوو.ئاناکسیمینیس ناسراو بە ئاناکسیمینیسی میلیتۆسی
هەر وەک ئاناکسیماندرۆس و تالیس، ئەمیش بە دوای دەستنیشانکردنی ئەو تاقانە واقیعە شاراوە و بنەڕەتییەوە بوو کە پیان ئەوت ئارخێ و لایان وا بوو کە هەموو شتەکانی ناو ئەم دنیایەی لێ درووست بووە. هەر ئەوەی کە بە لای تالیسەوە (ئاو) و بە لای ئاناکسیماندرۆسەوە جەوهەرێکی بێسنوور یا ئاپەیرۆن بوو، ئاناکسیمینیس ئەیوت (هەوا) یە. ئەو تیۆریی مامۆستاکانی خۆی دا بە دواوەوە و وتی هەموو شت لە سرووشتدا لە هەوا (یا هەڵم یا مژ) درووست بووە. ئاگر هەوای ناسکەوبووە، ئاو و خاکیش هەوای خەسەوبوون. هەرچەندە ئێمە زۆر شت لەبارەی ژیانی ئەوەوە نازانین، بەڵام بەرهەمەکانی دەزانین. چونکە ئەناکسیماندەر بە پێچەوانەی تالیسەوە فەیلەسوفێک بوو کە پێشەنگ بوو لە نەریتی نووسینی بیرۆکەکانی. ئەناکسیماندرۆس، فەیلەسوف و سرووشتناسێکی سرووشتی، لەسەر بنەمای تێبینییەکانی پەرەی بە بۆچوونەکانی خۆی داوە. بە واتایەکی تر، ئەو لایەنی بینراوی سرووشت لەبری توخمە نەبینراو و خەیاڵییەکان، لایەنگری دەکرد. هەروەها ئەو بیرۆکەیەی قبوڵ کرد کە ژیان لە ئاوەوە دەستی پێکردووە، کە لە سەردەمێکدا هەموو شوێنەکان لە ژێر ئاودا بوون و زەوی سەرهەڵدەدات لەگەڵ پاشەکشەی ئاوەکە بە تێپەڕبوونی کات؛ پێشنیاری کرد کە ژیان کە لە ئاوەوە دەستی پێکردووە لەسەر وشکانی بەردەوام بێت. کاتژمێری خۆری داهێنا، لێکۆڵینەوەی لە مانگ و خۆرگیران و هۆکارەکانی بوومەلەرزە کرد. هەروەها ئەناکسیماندرۆس ئەو جیاوازییەی هەبوو کە یەکەم کەس بووە کە هەوڵی نەخشەی جیهانی و مۆدێلی گەردوونی داوە. ئەو پێی وابوو کە دونیا سلندەرێکە لە پانییەکەی گەورەترە، هەروەها ناوەندی گەردوونە.
ئاناکسیماندرۆس (لەدایکبووی 610 – مردووی 546ی پێش زایین) فەیلەسووفێکی پێشسوقراتیی خەڵکی شاری میلیتۆسی ئایۆنیا بوو کە ئەمڕۆ لە ناو تورکیادایە. ئاناکسیماندرۆس سەر بە قوتابخانەی میلیتۆسی و شاگردی تالیس بوو. دوای تالیس خۆی بوو بە دووەم مامۆستای ئەو قوتابخانەیە و ئاناکسیمینیس و پیتاگۆراس بوون بە شاگردی.زانیاری لەبارەی ژیان و کارەکانییەوە کەمە. وەکوو ئەوەی بەڵگە مێژوویییەکان باسی دەکەن، ئەو یەکەم فەیلەسووفێکە کە لێکۆڵینەوەکانی نووسیوەتەوە، گەرچی تەنیا بەشێک لە بەرهەمەکانی ماونەتەوە. پاش مەرگی، لە بەڵگەکانی مێژوودا شتگەلێک لەبارەیەوە دەدۆزرێتەوە کە تا ڕادەیەک دیمەنی ئەو پیاوە دەر دەخەن.
ئاناکسیماندرۆس بە یەکێ لە لایەنگرە سەرەتایییەکانی زانست دەژمێردرێ و هەوڵی دەدا بە چاولێکردن و ڕوانین گەردوون شرۆڤە بکات. ئەو دەیگوت هەر وەک چۆن یاساکان حاکمن لە کۆمەڵگادا، لە سرووشتیشدا یاساکان زاڵن، وە هەر شتێ کە هاوسەنگیی سرووشت بترازێنێ بڕ ناکات.
وەک زۆرێ لە هزرڤانانی سەردەمی خۆی، فەلسەفەی ئاناکسیماندرۆس لقوپۆپی زۆرە. لە ئەستێرەناسیدا تێکۆشا میکانیکی تەنە ئاسمانییەکان لە پێوەند لەگەڵ زەویدا شرۆڤە بکات. لە فیزیکدا، گریمانەکەی کە دەیگوت بێسنوور (یا ئاپەیرۆن) سەرچاوکەی هەموو شتە فەلسەفەی یۆنانی برد بەرەو ترازێکی نوێ لە دەرهەستاندنی تێگەیشتەکانەوە. نەخشەی جیهانیشی کێشا کە گەلێ جوگرافیای خستە پێشەوە.

$ئەناکسیمێنێس کە دوا فەیلەسوفی قوتابخانەی میلیتۆس$
لەدایکبووی 586 – مردووی 526ی پێش زایین) فەیلەسووفێکی یۆنانی کۆن بوو. هی سەردەمی پێش سوقرات، کە لە نیوەی دووەمی سەدەی شەشەمی پێش زاییندا چالاک بووە. لە کارەکانی هیچ نەماوە و، بەم بۆنەوە وردەکارییەکان لەبارەی ژیانییەوە ناڕوون و لێڵە. ئەوەی کە ئەمڕۆ لەبارەی ئایدیا و فەلسەفەکەیەوە زانراوە بەهۆی تێبینییەکانی ئەرەستوو و دیکەی نووسەرانی مێژووی فەلسەفەی یۆنانەوەیە.ئاناکسیمینیس زۆرتر بەوە ناسراو و بەناوبانگە کە دۆستی کەمتەمەن یا قوتابیی ئاناکسیماندرۆس بووە. ئاناکسیماندرۆسیش خۆی قوتابیی تالیس بووە و، ئەم سێ کەسە پێکەوە ئەو قوتابخانە فیکرییە پێک دێنن کە بە قوتابخانەی میلیتۆسی ناوی دەر کردووە و وەکوو سەرچاوکەی فەلسفەی ڕۆژاوایی چاوی لێ ئەکرێت.
هەروەها میلیتۆس بوو. ئەو دەیگوت گەردوون لە ڕێگەی فۆڕمی جیاوازەوە هاتۆتە ئاراوە. هەروەها یەکەم فەیلەسوف بوو کە سەرنجی لەسەر چەمکی ماددە دا. هەروەها دواتر ئەناکسیمێنێس چوار توخمە بنەڕەتییەکەی قبوڵ کردنگان یەکەم کەس بوو کە لێکۆڵینەوەی لە هەوا و ئاو و زەوی و ئاگر کرد.

$هێرڵکلیتۆس و کاریگەری قووتابخانەی میلیتۆس$
هێراکلیتۆس، فەیلەسوفێکی ئەفسیان/ئایۆنییە و لە شارێک کە دوور نییە لە میلیتۆسەوە لەدایک بووە و گەورە بووە، بەهۆی شێوازی نووسینی بێدەنگ و ڕەخنەگرانە لە سەردەمی کۆن بە هێراکلیتۆسی تاریک ناسراوە. ئەو ئاماژەی بەوەدا کە گەردوون لە دۆخێکی بەردەوامی گۆڕانکاریدایە. هیراکلیتۆس لەژێر کاریگەری قووتابخانەی ملیتۆسەوە سەرچاوەی گرت. هێراکلیتوس؛ 535 هەتا 475ی پێش زاینن) فەیلەسووفێکی یۆنانیی خەڵکی شاری ئێفێسوس لە یۆنیا بوو کە وەکوو کاریگەرترین فەیلەسووفی سەردەمی پێش سوقرات ناوی لێ دەبرێت. ئەو شازادەی ئێفێسوس بوو و مەشیا ببوای بە فەرمانڕەوای ئێفێسوس، بەڵام پلەوپایەکەی جێ هێشت بۆ براکەی. ڕقی بوو لە هاوشارییەکانی و سووکی دەکردن. تەنانەت هۆمەر و فیساگۆرسی لە ڕەخنە و سووکایەتی بێبەش نەدەکرد و بڕوای وا بوو کە دەبێ هۆمەر لەنێوان لاپەڕەکانی پەڕتووک دەربهێنرێت و لێی بدرێت. هەر بە هۆی ئەم ڕق و بێزارییەی لە خەڵک، نیشتمانی جێ هێشبوو و لە دەشت و کێوان دەژیا. لەو ماوەیەشدا گیا کێویلەی کردبوو بە بژیو و ئەمەش وای لێ کرد تووشی نەخۆشیی زگاوسان (ئیستیسقا) بێت و، هەر ئەوەش کوشتی.
هێراکلیتوس ڕاوەستاوی و پێوەجێیی لە جیهاندا ڕەت دەکردەوە و پێی وا بوو کە هەموو شت ڕەوان و لە حاڵی گۆڕانە، ئەمە قسەی ئەوە کە (کەس ناتوانێت دوو جار پێ بخاتە ناو یەک ڕووبارەوە). وێڕای گۆڕان و ڕەوانییەک کە هێراکلیتوس بڕوای وا بوو لە گشت شتەکاندا هەیە، ئەو لۆگۆسی بە تەنیا شتی نەگۆڕی جیهان دەزانی. لیکۆڵەران پیان وایە هێراکلیتوس مەبەستی لە لۆگۆس (یاسای زاڵ بە سەر جیهانەوە) یە. یاسایەک کە دژایەتی، بەرچاوترین تایبەتمەندییەتی. شەڕ و ململانێی نێوان دژبەران تاقە ڕاستەقینە و دادپەروەری جیهانییە.

$قووتابخانەی میلیتۆس و حەوت ڕەگەزەکەی گەردوون.$
بێگومان فەیلەسوفەکانی میلیتۆس تەنیا لەمانەدا سنووردار نەبوون. هەروەها لە دوای قوتابخانەی ئایۆنی، لوسیپوس و دیمۆکریتۆسی میلیتۆس لە یەکەم توخمدا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرد کە جەوهەری هەموو شتەکان پێکدەهێنێت و پێشنیاریان کرد کە ئەو چوار توخمەی کە بە بنەڕەتی دادەنرێت- هەوا، ئاو، زەوی و ئاگر- دەتوانرێت دابەش بکرێت بۆ یەکە بچووکەکان. ئەوان ئەو بیرۆکەیەیان پێشنیار کرد کە ماددە لە تەنۆلکەی زۆر بچووک و دابەشنەکراو پێکهاتووە و ناوی 'ئەتۆم'یان بەم تەنۆلکانە ناوە کە بە واتای 'لەناونەچوو' دێت. بەم شێوەیە لوسیپوس و دیموکریتس بوونە هۆی ئەوەی کە ئێستا بە ئەتۆمناسەکان ناسراون. بە بڕوای ئەتۆمناسەکان هەموو شتێک لە گەردووندا لە ئەتۆمی بچووک پێکهاتووە کە هەستەکان هەستیان پێ ناکەن و ناتوانرێت زیاتر بشکێنرێن. ئەتۆمەکان بێشومار بوون و بە بۆشایی ئاسماندا دەجووڵان. نزیکەی 2500 ساڵ لەمەوبەر ئەتۆمناسەکان دڵنیابوون لەوەی کە بنەمایەکی نوێ بۆ زانست زیاد دەکرێت کە بناغەی فیزیای ئەمڕۆیە.

$قوتابخانەی میلتۆس سەرچاوەی بیرۆکەی زانستی سەرهەڵدانی ئەتۆم$
لە کۆتاییەکانی 1800 و ناوەڕاستی 1900دا دەرکەوت کە ئەتۆم بچووکترین تەنۆلکە نییە، بەڵکوو ئەتۆم لە ئەلکترۆن و پرۆتۆن و نیوترۆن پێکهاتووە کە پێیان دەوترێت تەنۆلکەی ژێر ئەتۆمی. لە مێشکی مرۆڤەکانی جیهانی فیزیادا، پێم سەیرە ئایا ئەم تەنۆلکە ژێر ئەتۆمیانەش دەتوانرێت دابەش بکرێن؟ پرسیارێکی نوێ هاتۆتە ئاراوە. فیزیازانەکان بە حەز و وروژاندنێکی زۆرەوە دەستیان بە لێکۆڵینەوە کرد. دوای ماوەیەک تاقیکردنەوەکان سوودیان هەبوو و دەرکەوت تەنانەت بچووکترین پرۆتۆن و نیوترۆنەکانیش لە پێکهاتەی ئەتۆمەکەدا لەناونەچوون. ئەمڕۆ کە باس لە ئەتۆمەکان دەکەین مەبەستمان کوارک و لێپتۆنە و ئێستا پرسیار دەکەین ئایا کوارک و لێپتۆنەکان خراپ دەبن، یان تەنۆلکەی بچووکتر هەن؟ پرسیارێکی نوێ هاتۆتە ئاراوە کە زانایانی فیزیا وروژێنێت.

$قوتابخانەی میلیتۆس و دۆزینەوەی ماددە.$
سەرگەرمییە زانستییەکانی مرۆڤ 600 ساڵ لەمەوبەر لەم خاکانەدا بە ئارەزووی دۆزینەوە و ڕوونکردنەوەی سرووشتی ماددە دەستیپێکرد. هەروەها تالیس، یەکەم فەیلەسوفی کۆن کە لەم خاکانەدا گەورە بووە، دژی ئەفسانە وەستاوە و هەوڵیداوە بە زانستی چاودێریکردن دیاردە سرووشتییەکان ڕوون بکاتەوە. بەم شێوەیە بیرکردنەوە کواڵیتیییەکی فیکری و زانستی بەدەست دەهێنێت؛ ئەفسانە وازی لێ هێنراوە. ئەم ڕوانگە نوێیە کە تەواو پێچەوانەی یەکترە، ڕێگەی بۆ هێنانەکایەی تیۆری نوێ بۆ تێگەیشتنی مرۆڤ لە گەردوون کردەوە.

$قووتابخانەی میلیتۆس و کاریگەری لەسەر زانست.$
فەیلەسوفانی ئەنادۆڵ لە قوتابخانەی میلیتۆس لە ڕۆژاوای ئەنادۆڵ هەوڵیان دا بە چاودێریکردنی سرووشت گەردوون ڕوون بکەنەوە. بۆیە میڵتۆس، وەک ئێستا پێی دەوترێت، ناوی ناوەندی زانستی وەرگرتووە. چی ماددە پێکدەهێنێت و ئایا دەتوانرێت ماددە دابەش بکرێت بۆ بچووکترین بەشەکانی؟ پرسیارەکە گۆڕا بۆ سەرگەرمی و ڕێگای بۆ زانستی چالاک خۆش کرد. فەیلەسوفەکان لەم پڕۆسەیەدا کە لە تالیسەوە دەست پێدەکات و لە ڕێگەی لوسیپوسەوە بەردەوام دەبێت، لەسەر بنەمای ڕاستییەکان وەک پێشەنگەکانی زانست ناسراون. لێکۆڵینەوە و تیۆرییەکانی گالیلۆ و نیوتن و ئەنیشتاین و زانایانی دیکە ئیلهام و ڕێنمایی بوون، فەیلەسوفەکانی ئەنادۆڵ ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە گۆڕینی چارەنووسی هەموو مرۆڤایەتیدا.

$سەرەئەنجام.$
له دەرنجامی ڕووانینمان بۆ یەکەم سەرهەڵدانی ڕامان و قووڵبوونەوە لە چەمکە بوونییەکان بۆچی لە لێوار خاکەکانی دوو کشوەر و نێوەندی ڕۆژەهەڵات و ڕۆژاوا وەک یەکەم قوتابخانەی فەلسەفیی و تێفکرینی بیرۆکەی زانیستی و لەسەر ئەم خاکە سەرهەڵدەدات ڕۆژانێک سەرخاکی یۆنانی بوو، ئێستاش پاڵی داوەتەوە ڕۆژهەڵات و نێو وڵاتێکی ئاسایی نیوە ئەوڕۆپایی زۆر ڕوونە لەلایەک لە ڕۆژهەڵات و ئاسایی دوور، ئایینە فەلسەفییەکانی کۆنۆفۆشیۆس و بوزایی و لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین ئایینی میتڕایی و زەردەشتی. لە ڕۆژاوا و ناوەندی ڕۆم و گریک نۆ خواکانی هونەر و ئەفسانەکانی یۆنان. لەولاشەوە شارستانییەتی میسری کۆن. پاڵنەری جووڵاندنی بیری مرۆڤایەتی بوو، بەمەش پەڕینەوەی پردی تەڕوادە و بەیەک گەیشتنی دووشارستانییەتی ڕۆژهەڵات و تێکەڵبوونی بە ڕۆژاوا، سنووری جیپۆلۆتیکی ناوەڕاستی کردە نێوەندی جووڵانی بیر و هزری مرۆڤایەتی. دەکرێت قووتابخانەی میلیتۆس وەک، قووتابخانەیەکی ڕۆژاوایی و مووتربەکراوی ڕۆژهەڵاتی لەجوگرافیایی سەر خاکێکی یەکلای نەکراوە، لێی بڕوواندرێت.[1]