$کورد لە ململانێی پەیڕەوانی شیعە و بنەماڵەی ئومەویدا$
نووسینی: #کەیوان ئازاد ئەنوەر#
$کورد لە ململانێی پەیڕەوانی شیعە و بنەماڵەی ئومەویدا$
(پەیڕەوانی شیعە) کۆمەڵەیەکی دیکەی نەیار بە دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی بوون، کە وەک کۆمەڵەیەکی ئایینی بە کاری سیاسی هاتنە مەیدان و دژایەتیی خۆیان بۆ بنەماڵە و دەوڵەتەکە ڕاگەیاند. بەو پێیەشی کوردەکان وەک پێکهاتەیەکی نێو ئەو دەوڵەتە، بەهۆی دۆخی سیاسی و سەربازی و تەنانەت باوەڕ و دیدگای ئایینییان، بەسەر چەندین بەرەی جیاوازدا دابەش بوون، بۆیە یەکێک لەو بەرانەی پشتیوانییان لێ کرد (کۆمەڵی شیعەکان) بوون، ئەوەش کاتێک وەک ڕەوتێکی جیای سیاسی بە بیرکردنەوەیەکی ئایینی هاتنە مەیدان.
بەتایبەت دوای ئەوەی (حسێن کوڕی عەلی - ڕ.خ) وەک سێیەم پێشەوای شیعەکان لەسەر دەستی (شەمری کوڕی زی جەوشەن) یەکێک لە سەرۆک هۆزە عەرەبییەکانی لایەنگری بنەماڵەی ئومەوی لە (10ی موحەڕمی61ک) بەرانبەر بە (12ی ئۆکتۆبەری680ز) و لە بیابانی کەربەلا و لەگەڵ (72) لە یارانی کوژرا. بەو ڕووداوەش لایەنگرانی زۆر توندتر لە پێشوو هاتنە مەیدان و دەستیان دایە زنجیرەیەک ڕاپەڕین، کە دیارترینیان ڕاپەڕینەکەی (موختار کوڕی ئەبی عوبەیدەی سەقەفی) بوو لە ساڵی (66ک/685ز).
ئەو، وەک کەسایەتییەکی دیاری شیعەکان و سەرقافڵەی ئەو ڕەوتە ئایینییە، دژ بە سیاسەتەکانی دەوڵەت ڕاپەڕی و شاری (کووفە)ی کردە بنکەی جووڵانەوەکەی. سەرەتاش وەک لایەنگری (عەبدوڵڵای کوڕی زوبێر)ی نەیار بە دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی دەرکەوت و بۆ ویلایەتی کووفە دیاری کرا، بەڵام قبووڵی نەکرد و لێی هەڵگەڕایەوە. هۆیەکەش ئەوە بوو کە (عەبدوڵڵای کوڕی زوبێر) لە شاری (مەککە)ەوە ڕەتی کردەوە، پشتیوانیی لە تۆڵەسەندنەوەی خوێنی (حسێنی کوڕی عەلی) بکات، هەر بۆیە پەنای بۆ (محەمەد کوڕی حەنیفە) برد و بەیعەتی پێ دا.
بەو پشتیوانییە ئایینییەشەوە دەستی دایە ڕاپەڕین و شارەکانی (کووفە، ئامەد، جزیرە) و چەند ناوچەیەکی ئێڕاق و هەرێمی چیای خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی. دواتر فەرمانڕەوای بۆ هەریەک لەو مەڵبەند و شارانە دانا، تا کاروبارەکانی بە شاری (کووفە)ی مەڵبەندی جووڵانەوەکەوە ببەستێتەوە. لەنێو ئەوانەشدا (عەبدوڵڵای کوڕی حارس)ی کردە فەرمانڕەوای ناوچەکانی (هەمەدان، نەهاوەند، دینەوەر). هەروەها (ئیبراهیم ئەلئەشتەر)ی کردە فەرمانڕەوای جزیرە، (عەبدوڵڵای کوڕی مساور)یشی کردە فەرمانڕەوای (ئامەد و میافارقین) کۆی ئەو ناوچانەش زۆرینەی دانیشتوانەکەی کورد بوون، بۆیە بەشێکیان شوێن جووڵانەوەکەی کەوتن و بوونە پشتیوانی.
لەنێو ئەو دۆخە سیاسییەشدا دانیشتوانی شاری (حولوان)ی کوردنشین ئەو هەلەیان قۆستەوە و دژ بە دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی ڕاپەڕین، بەڵام (موختار) هەوڵەکەی ئەوانی قبووڵ نەکرد و هێزێکی (هەزار) کەسی بە سەرکردایەتیی (سەعد کوڕی حوزەیفەی کوڕی یەمان) ناردە سەریان، تا بە دەسەڵاتەکەیەوە گرێیان بدات، چونکە بە مەترسی بۆ جووڵانەوەکەی دەزانی. ئەوەبوو (سەعد) دوای شەڕێکی سەخت شارەکەی لە ساڵی (67ک/686ز) داگیر کرد. خاڵی سەرنجی ئەو ڕووداوەش ئەوە بوو، کە بەشێک لە لایەنگرانی جووڵانەوەکەی (موختار) کورد بوون، لەکاتێکدا دانیشتوانی ئەو شارەشی شەڕی کردن هەر کورد بوون!
لە لایەکی دیکەوە (عوبەیدوڵای کوڕی زیاد)ی والیی ئێڕاقی دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی، بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو دۆخە، فرمانی بە چەندین فەرماندەی سنووری دەسەڵاتی خۆی کرد، لەوانە (عومەر کوڕی سەعد کوڕی ئەبی وەقاس و شەمری کوڕی زی ئەلجوشن) لە هەموو ئەوانە بدەن، کە دژ بە دەوڵەت دەوەستن. هەروەها پێی ڕاگەیاندن، کە سەر و ماڵی هەموو ئەوانە بە خۆیان ڕەوایە، بەوەش ئەو (دوو) سەرکردەیە زیانێکی زۆریان بە ماڵ و سامانی لایەنگرانی (موختار) گەیاند و تاڵانیان کردن.
لەم کارەشدا ماڵی چەندین خێزانی کوردی لایەنگری ئەو سەرکردەیەی شیعە تاڵان کرا و سووتا. لە بەرانبەر ئەو کاردانەوانەیەشدا (موختار) سوپایەکی ناردە سەریان و هەردووکیانی کوشت. دواتر هێزێکی بە سەرکردایەتیی (ئیبراهیم کوڕی ئەشتەر) ناردە سەر (عوبەیدوڵای کوڕی زیاد) و دوای شەڕێکی سەخت کە بە شەڕی (مەزار) ناسرا، سوپای ئومەوییەکانی تێکشکاند. تەنانەت (عوبەیدوڵای کوڕی زیاد)یش لە شەڕەکەدا کوژرا.
دوای ئەو ڕووداوەش (موختار) ڕووبەڕووی (موسعەب کوڕی زوبێر) بووەوە، کە لەلایەن براکەیەوە (عەبدوڵڵا کوڕی زوبێر) کرابووە والیی بەسڕە. ئەوەش شەڕی (موختار و موسعەب)ی لێ کەوتەوە و دوای زنجیرەیەک ڕووبەڕووبوونەوە، دواجار هێزەکەی (موسعەب) بەسەر هێزەکەی (موختار)دا سەر کەوت و دەستی گەیشتە شەش هەزار کەس لە لایەنگرانی و هەموویانی کوشت. لەنێو کوژراوەکانیش، ژمارەیەکی بەرچاو کورد هەبوون. دواتر ناوچەکانی سەر بە جووڵانەوەکەی (موختار)یش کەوتە دەست (موسعەب) و تا ساڵی (71ک/688ز) فەرمانڕەوایەتیی کرد. دوای ئەو ڕووداوەش سەرجەم ناوچەکەکان کەوتنە دەست دەوڵەتی خەلافەتی ئومەوی، کە سەردەمی دەسەڵاتی خەلیفە (عەبدولمەلیکی کوڕی مەروان) بوو.
ڕاپەڕینی دووەم، کە مۆرکێکی شیعەی پێوە بوو، بزووتنەوەکەی (عەبدولڕەحمان کوڕی محەمەد کوڕی ئەشعەس) بوو، کاتێک لە ساڵی (81ک/700ز) دژی بە سیاسەتەکانی (حەجاجی کوڕی یوسفی سەقەفی) و دەوڵەت و بنەماڵە ئومەوی ڕاپەڕی. لەو بزووتنەوەیەشدا چەندین پێکهاتەی جیاجیا بەشدارییان تێدا کرد، کە یەکێک لەوان کورد بوون. لەوانە کوردەکانی هەرێمی چیا لە شارەکانی (زەنجان و هەمەدان)، بەڵام (حەجاج) سوپایەکی لە خەڵکانی شام و ئێڕاق بە سەرکردایەتیی (عومرۆ کوڕی هانی ئەلعەبەسی) ناردە سەریان و ژمارەیەکی زۆری لێ کوشتن.
ئەمەو سوپایەکی دیکەی بە سەرکردایەتیی (محەمەد کوڕی قاسمی سەقەفی) ناردە سەر پشتیوانانی جووڵانەوەکە و فرمانی کوشتنی سەرجەم لایەنگر و هەوادارانی و بەتاڵانبردنی سەر و ماڵیانی و مەڵبەندەکانیشی پێ دا. بەو کاردانەوە توندانەی (حەجاج)یش کە ڕەزامەندیی خەلیفە (عەبدولمەلیکی کوڕی مەروان)ی لەسەر بوو، توانیی کۆتایی بە بزووتنەوەکە بهێنێت، لەکاتێکدا نەیتوانی چۆک بەو کوردانە دابدات کە دژ بە دەوڵەتی خەلافەت وەستان.
بزووتنەوەیەکی دیکەی شیعەکان بە سەرکردایەتیی (زەیدی کوڕی عەلی) یەکێک لە گەورە کەسایەتییەکانی شیعە بوو لە ساڵی (122ک/739ز). ئەوەش کاتێک بانگەشەی بۆ ئەوە کرد، کە ئومەوییەکان دەسەڵاتیان لە خاوەن ماف زەوت کردووە، بۆیە پێویستە ماف بۆ خاوەن ماف بگەڕێتەوە. بەم بانگەشەیەش کۆمەڵێک لە دانیشتوانی ناوچەکانی (مەدائین، بەسڕە، واسیت، مووسڵ، خۆراسان)، لەپاڵ بەشێکی کوردەکانی هەرێمی جزیرە و ناوچەی شارەزوور شوێنی کەوتن و بوونە پشتیوانی. تەنانەت دانیشتوانی شاری (پیر)ی ناوچەی شارەزوور لەسەر دەستی ئەو بوونە موسڵمان، بەڵام دواتر ئەو سەرکردە شیعەیە لەلایەن (یوسف کوڕی عومەر)ی سەرکردەی ئومەوییەوە کوژرا و بەوەش کۆتایی بە ڕاپەڕینەکە هات.
دوا بزووتنەوەی شیعەکان بە سەرکردایەتیی (عەبدوڵڵای کوڕی موعاویەی کوڕی جەعفەری کوڕی ئەبی تاڵیب) بوو، کاتێک لە ساڵی (127ک/745ز)و لە شاری (کووفە) دژ بە سیاسەتی دەوڵەت ڕاپەڕی. دواتر ڕووی کردە (هەرێمی چیا) و بۆ ماوەی دوو ساڵیش بەرانبەر هەریەک لە ئومەوییەکان و بانگەشەی عەباسییەکان وەستا. لەو چوارچێوەیەشدا بەشێک لە کوردەکانی هەرێمەکە پشتیوانییان لێ کرد. تەنانەت ئەگەر کوردی ئەو ناوچە کوردنشینە پشتیوانییان نەکردایە، نەیدەتوانی بۆ ماوەی (دوو) ساڵ بزووتنەوەکەی بەڕێوە ببات و بەرانبەر (دوو) هێزی دژ بە یەک بوەستێت. کۆتاییەکەشی لەسەر دەستی ئومەوییەکان نەبوو، بەڵکوو لەلایەن (ئەبوو موسلیمی خۆراسانی) لێ درا، کە سەرکردەیەکی دیاری بانگەشەی عەباسییەکان و کوردێکی هەرێمی خۆراسان و دژ بە دەوڵەت و بنەماڵەی ئومەوی بوو. [1]