#فەلەکەدین کاکەیی#
(1)
دۆستایەتی و هاوکاریی نێوگەلان بە درێژایی سەدەی بیستەم، وەکو چەمکێک و بەهایەکی بەرزی مرۆڤایەتی، لە ئارادا بوو، بەڵام لە ماوەی جەنگی ساردا(1954-1990) ڕێکخراوەکانی دۆستایەتی لە زۆربەی وڵاتان ڕەنگ و مۆرکی ئایدیۆلۆژی و سیاسییان وەردەگرت، هەر بۆیەش لە دوای جەنگی سارد ئەو ڕێکخراوانەش ساردبوونەوە، چونکە ڕەنگی ئایدیۆلۆژی کاڵبووەوە.
وەلێ ئێستا پێویستی قووڵتر و پتەوتر بە دۆستایەتی ڕاستەقینە و هاوکاریی نێودەوڵەتی هەیە، تا بە بەرەیەکی جیهانی ڕووبەڕووی کارەسات و نەهامەتە سرووشتی و سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان ببینەوە.
(2)
ئەمەش پوختەی کورتکراوەی وتارەکەمە لە بارەی دانیشتنی کۆمەڵەی دۆستایەتی کورد- تورکە، کە لەم دواییە، لە هەولێر، بەڕێوەچوو ئێستا کە دەڵێن دۆستایەتی تورک و کورد، ئەوە لەسەر حسابی هیچ میللەتێکی دیکە نییە، بەڵکوو بڕوامان وەهایە کە دەبێ پێوەندیمان لەگەڵ میللەتانی عەرەب و فارس و هی دیکەی ڕۆژهەڵات لەسەر بناغەی دۆستایەتی و هاوکاری و هاوسۆزی بێت، ئەم دەڤەرە، واتە ڕۆژهەڵاتی ناڤین دەشێ ببێ بە نموونەیەکی زیندووی کەشی دۆستایەتی و هاوکاریی نێوان ئەم میللەتانە.
بەڵکوو لۆژیکی یاسای ژیان ئەوە دەخوازێ، کە هەموومان بە تورک و عەرەب و فارس و کورد و تورکمان و سریانی و ئاشووری و ئەرمەنی و خەڵکی دیکە بە ئاشتی و دۆستایەتی بژێین و، پێکەوە ناوچەکەمان لە دواکەوتوویی و هەژاری نەهامەتی ڕزگاربکەین، بە هەموومانەوە سامان و سەروەت و سەرچاوەی زیادی سەر زەوی و ژێر زەویمان هەیە، توانا و وزەی بەشەریی فراوانمان هەیە، تەکنولوژیا و جیهانگەرایی و ئازادی بازرگانی و هاتوچۆ و میدیا و پێشکەوتنی زانست و هونەر، ڕێگەمان بۆ خۆشتر دەکات تا ژیانێکی پڕ لە ئاسوودەیی و دڵنیایی بۆ میللەتەکانمان درووست بکەین.
نەبەس ئێمە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵکوو تەواوی میللەتانی جیهان پێویستیان بە پێوەندیی دۆستانە و هاوکاریی یەکدین، فەلسەفەی دۆستایەتی لەو بارەوە گرنگە کە هەموو ئادەمیزادەکانی سەر ئەرز پێویستیان بە پشتیوانی یەکترە.
(3)
باوەڕم بە یەکبوون و یەکێتی بەشەرییەتە، وەختی هاتووە بەها گەشەکانی کولتوور و کەلەپووری گەلان ببوژێنینەوە، لەوانەش کولتووری مرۆڤ دۆستانەی ئێمەی میللەتانی ڕۆژهەڵات، لەمێژە فەیلەسووفی دانایی و ماریفەت سەعدی شیرازی 1189- 1292) بانگی یەکبوونی ئینسانەکانی هەڵداوە.
هەروەها مەولانا جەلالەدینی ڕوومی، بەر لە شەشسەد ساڵ، ئینسانەکانی بە ئاگادەهێنا، تا لە (مافی ئازادیی و ویژدان) تێبگەن، کە لەنێوان مەسەلەکاندا ئازاد و سەربەستن لە هەڵبژاردنی هەر ئاڕاستەیەک، هەر بۆیەش دەیوت کە ئازادی ویژدان وەکو(خۆیی) عیبادەتە، واتە: مرۆڤ دەبێ عیبادەتیش بە ویژدانی ئازادەوە هەڵبژێرێت، دەیوت: چ سوودێک لەو عیبادەتە هەیە کە بە زۆرو ناچاری بکرێت، دین، یا ئایین، ئەخلاق و ویژدانە.
(4)
فەلسەفەی(ئازادی و ویژدان) جەوهەری زەردەشتە، کە زیاتر لە سێ هەزار و پێنجسەد ساڵە بۆ ئادەمیزاد ماوەتەوە، ئەم ئازادییە ماکی سۆفیگەری و عیرفانە، چونکە دەروازەیە بەرەو ڕزگاریی ڕۆحی – مەعنەوی مرۆڤ، کە پەیامی جەلالەدین ڕوومی و سۆفی و عارفە مەزنەکانە.
ئا ئەوەیە بناغەی دۆستایەتی ڕاستەقینە کە لە سەرچاوەی ئازادیی ویژدانەوە دێ.
لێرەشەوە، بە یەکێتی ئایینەکان دەگەین، کە بە مانای یەکبوونی پەیڕەوەکانیان، کە هەموو مرۆڤەکان دەگرێتەوە.
(5)
بابا تاهیری هەمەدانی کە بەر لە هەزار ساڵ ژیاوە لە شیعرێکی عیرفانیدا بەشێوەزاری کوردی لوڕی دەیوت(.. کە نشت و کەعبە و پوتخانە و دیر) لە دولبەری دلۆڤان(واتە پەروەردگار) خالی نین، کەواتە لەلای بابا تاهیر هەموو جێگەیەک مەنزڵی عەشقی خواوەندییە، چ کڵێسەبێ یا مزگەوت، پوتخانە بێ یا دێری ڕەبەندەکانی کریستیانی و ئایینەکانی تر.
شاعیرێکی هاوچەرخ چوارینەیەکی بابا تاهیری بە کرمانجی خواروو بەم شێوەیە هۆنیوەتەوە:
لە ناو مەستانا مەست بم، ڕووم لە تۆیە
لە دێر پوتپەرست بم، ڕووم لەتۆیە
ئەگەر هیندۆ کافربم، یا موسڵمان
لە هەر جۆرە مەبەست بم، ڕووم لەتۆیە
واتە: لەسەر ئایینێک بێ سەرانجام ڕووی لە یار و دولبەرە کە یەزدانی میهرەبانە، فەلسەفەی یەکێتی ئایینیەکان و یەکبوونی ئادەمیزاد لەلای بابا تاهیر زەمەن و دیارە، دوای نزیکەی (250) ساڵ فەیلەسووفی گەورەی ئەندلوسی موحیدینی ئیبنو عەرەبی، بە شیعرێکی جوانی عەرەبی هەمان تێگەیشتنی یەکێتی ئایینییەکان دێنێتەوە، کە بە کورتی، مانای ئەوەیە:
- بەر لە ئێستا حەزم نەبوو لە کەسێکی جیاواز لە ئایینەکەم، بەڵام ئێستا دڵم بۆ هەمووان کراوەیە، هەموویانم قبووڵە، دڵم جارێک وەکو لە وەڕگای ئاسکانە، جارێکیش دیری ڕەبەنەکانە، جارێک خانەی پوتپەرستانە، جارێکیش کەعبەیە، (واتە مزگەوتە)، جارێک تابلۆی تەوراتە جارێکیش لاپەڕەی قورئانە...
ئەم شیعرە، لە ڕواڵەت و مانای دەرەکیش دا، لە کوفر و شرک و، لادان و لە یەکتا پەرستی، دەچێت، دەڵێ کەسانێکی سۆفی و عارفی مەزن وەک ئیبنو عەرەبی، باوەڕ دار و یەکتاپەرست و خواناسن، ئەو تێکەڵوپێکەڵییە لە حزەیەکی سەرخۆشی و مەستی عەشقی خواوەندییەوە دێ، ئەویش کاتێکە کە لە یاد و وجودی پەروەردگار زیاتر هیچی لەبەرچاو نامێنێ، بەڵکوو هەموو جێگەیەکی لێدەبێ بە پەرستگا..(روو لە هەر کوێ بکەی بەرەو ڕووی خوا دەبیتەوە).دیارە کە دین ئەخلاق و ویژدانە..
(6)
جەلالەدینی ڕوومی، فەیلەسوف و شاعیر و باوەڕدار مانای یەکبوونی وجود و یەکێتی ئایینیەکان و ئینسانەکان بە هێمایەکی ئیجگار سادە و ڕوون دەهێنێتەوە، دەڵێ کە (ترێ) هەر ترێیە، سرووشتی ناگۆڕێ، هەر چەندە لای هەر کەسێ ناوێکی هەیە، عەرەب پێی دەڵێ: (عنەب) تورک دەڵێ(ئوزدم) فارسیش دەڵێ:(ئەنگورد) کەواتە یەک شتە بەناوی جیاواز، لێرەوە دەچێتە سەرباسی یەکبوونی وجود و یەکێتی ئایینییەکان.
کەواتە، جیاوازی زمان ڕێگە ناگرێ لە تێکگەیشتن و دۆستایەتی، هیچ سنوورێک لە پێش یەکبوونی ئینسانەکانا نییە، هەموو کەسێک پێویستی بە دۆستایەتی و هاوکاریی ئەوانی ترە، ئەوەیە ماکی فەلسەفەی دۆستایەتی مرۆڤدستانە.[1]