$هێزی چیرۆک یان چیرۆکی هێز؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
دیکارت دەیگوت من بیردەکەمەوە کەواتە من هەم، لە دونیایەکدا کە سیاسەت تەنیا و تەنیا سیاسەتی ماکیاڤیلییە، بەرژەوەندی هێڵەکانی ژیان و مانەوە تێیدا دەکێشێت واباشترە بڵێین من بەهێزم کەواتە من هەم. بەڵام لایەنە عەنتیکەکەی ئەم قسەیە ئەوەیە دیسان دەمانگەیەنێتەوە هەمان ماناکەی دیکارت کە بەبێ بیرکردنەوە لە کوێ هێزت دەستدەکەوێت؟ لەسەرێکی دیکەوە چاڵرس داروین دەگوت لە بایەلۆژیدا مانەوە بۆ بەهێزەکانە، ئەمە بۆجەنگەڵ بوو، بەڵام کتومت ئەمڕۆ سیاسەت و مانەوەی میلەتان لەم دونیایەی کە قەراربوو جەنگەڵ نەبێت پەیڕەوی لەم قسەیەی داروین دەکات.
هۆکاری سەرەکی پشت ئەوەی مرۆڤە ژیرەکان نیاندەرتاڵەکانیان قڕکردووە هەر ئەم بیرکردنەوەیە بووە، ئێمەی مرۆڤی ژیر میشکمان توانیوێتی بڕێکی زیاتر گلوکۆز بسوتێنێت تا بیر بکاتەوە، هەرچەندە ئەوان بە بازوو لە ئێمە بەهێزتر بوون و پێچەوانەی ئێمە زۆرترینی گلوکۆزەکەیان بۆ دەست و قاچە بەهێزەکانیان ناردووە، بەڵام بیرکردنەوە وای لە ئێمە کردووە دار و شمشێر و تیروکەوان بەکاربهێنین و سەدان جاری ئەوان بەهێزتر دەربکەوین و قڕیان بکەین. ئەمڕۆش هەر وایە ئەوانەی بیردەکەنەوە لە ئان و ساتێکدا لە ڕێگەی ئاڵم ساتمێکی درۆن و تەکنەلۆژیای زادەی بیرکردنەوە وە دەتوانن وەک نیاندەرتاڵەکان بە ماوەیەکی زۆر کەم ئەوانە لەسەر نەخشە بسڕنەوە کەبیر ناکەنەوە. تەماشای تورکیا و خۆمان بکە!
نە دەوڵەت و نە زمانی ستاندارد و نە دامەزراوە و نە نیشتمان و هاووڵاتی بۆ کورد درووست نابن هەتا چیرۆکی هاوبەش درووست نەبێت. زمانی ستاندارد تەنیا نووسین و ڕێنووس نییە، زیهنیەت و کلتوری هاوبەشیشە، دەوڵەت کۆمەڵێ مێزو و کورسی و دامەزراوەی بندیوار پەروەروەر و میلیشیای ئەشخاس نییە قانونی مافسەنتەر و سیستمی بەرگری بێلایەین و و خزمەتگوزاری عەدالەتسەنتەر و میدیای ئازاد و هاوسەنگە. هاووڵاتی مرۆڤی پاسیڤ و خەسیو نییە بە هەرنرخێک بێت بیهەوێت زیندوو بمێنێتەوە بەڵکوو مرۆڤی ژیاندۆست و چالاک و بزێو و ڕەخنەگرە، بەهەرنرخێک بێت زیندوو مانەوەی ناوێت ژیانی دەوێت، نیشتمانیش زەوی و شاخ و ڕوبار و گرد و تەپۆڵکە نییە ئەوەندەی هەستی خاوەندارێتی و هەبوون و وابەستەییە پێیان.
سەرەکیترین کێشەی ئێمە وەک کورد نەبوونی دەوڵەت و دامەزراوە و قانون و چەمکی هاووڵاتیبوون نییە، هەموو ئەمانە فروعاتن بۆ ئەسڵێک، ئەسڵێک کە ڕەگەکەی لە تێنەکەیشتن لە حیکایەتی ئەویترەوە سەرچاوە دەگرێت. کێشەی سەرەکی ئێمە تێنەگەیشتنی هاوبەشە لەیەک، ئەمیش تەنیا و تەنیا لەبەر ئەوەیە کە چیرۆکێکی هاوبەشمان نییە تا نیشتمان و دەوڵەت و زمان و هاووڵاتیبوونی لەسەر بینا بکەین.
لە بەختە ڕەشەکەی کورد چیرۆکمان زۆرە، بەشی زۆربەشیان چیرۆکی تراژیدین کە زۆر ئاسانە سەرمایەگوزارییان تێدابکرێت و بکرێن بە چیرۆکی هاوبەش بۆ خەمڵاندنی تێگەیشتنی هاوبەش. ئەمڕۆ فارس و تورک و عەرەب و کورد و ئازەری پێکەوە بەیەک زمان و جۆر و ئیقاعی ستاندارد شیوەن بۆ حسێنی کەربەلا دەکەن، هەر لەبەر ئەوەیە توانیویانە لەو ڕێگەیەوە بە موقەویماتی هێز بگەن. تورکەکان دەیان ئەفسانەسازیی ڕاست و درۆ دەدەنە دەم یەک تەنیا لەبەر ئەوەی شەرعییەت بدەنە قڕکردن و پایەماڵکردنی دەرەوەی خۆیان. چیرۆکی هاوبەش گرنتگرین پایەی هەستانەوە و هێزە.
هەتا کیمیابارانکردنی سەردەشت یەزیدییەک نەهەژێنێت، هەتا کۆبانیی نەبێتە چیرۆکی بەرەنگاری و هەستانەوە بۆ هەڵەبجەییەک، هەتا هەورامییەک بۆ زیلان و جینۆسایدەکەی نەگری، هەتا خانەقینییەک ڕۆبۆسکی بەهی خۆی نەزانێت، هەتا شەنگالییەک خۆی نەبێتە عومەری خاوەری هەڵەبجە، هەتا لە خانەقین ماتەم بۆ دێرسیم نەگێردرێت، تا ڕۆژی جینۆسایدی کوردانی فەیلی نەبێتە پرسە لە بینگۆل و ئامەد، تا دەرد و داخ سەعیدی پیران نەبێتە دەردو داخی کرماشان و چوارمەحەلی بەختیاری، تا شەهیدکردنی قازیی محەمەد لە حەسەکە یاد نەکرێتەوە نابێت چاوەڕێی هێز و نیشتمان و دەوڵەت و دامەزراوە بکەین.
تێۆرسێنەکان پشکی شێریان بەردەکەوێت لەم بارەدا. ئەوەی دەوڵەت و پایەکانی درووستدەکات، ئەوەی ئەگەرەکانی دۆزینەوەی هێز دەدۆزێتەوە، ئەوەی بەرژەوەندی لەقوڕگی شێر دێنێتە دەرەوە سیاسی و سەرۆک و سەرکردەکان نین، ئەوان گەر دز و ساختەچی نەبن فەرمانبەرێکی زۆر ئاسایی مەنزومەی حوکمڕانین نەوەک درووستکەری سیاسەت و زمان و نیشتمان و دەوڵەت، هێزی ئەوەیان نییە ئەو کارە قورسانە ئەنجامبدەن، ئەوەی پایەکانی هێز دەدۆزێتەوە نووسەر و توێژەر و فەیلەسوف و تیۆرسێن و زمانناس و کوردناس و ڕۆشنبیر و دینناسەکانن.
تەماشا باس لە باشی یان خراپی نییە، ئەوەی ئێرانی دوای پەهلەوی کردە ئەم ئێرانە بەهێزە خومەیینی نەبوو، تیۆریاکانی عەلی شەریعەتی بوون کە بە ئاماژەیەک بۆ خوێنی حسێن و بە ئایدیۆلۆژیکدنی ئەو ڕووداوە سەدان هەزار کەسی دەڕژاندە سەر جادەکان تا دەبابەکانی شا بەسەریاندا بڕوات و بیانشێلێت. ئەوە تورکیای کردە ئەم تورکیایەی ئێستا بەتەنیا ئاتاتورک نەبوو، شاعیرێکی کاریگەریی وەک محەمەد عەکیف ئێرسۆی بوو کە ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی بە وەفاتی پێغەمبەر و ئەسحابەکانی دەچواند و دەیان هەزار غازی و عەسکەری لە هەولێر و سلێمانی و بەغدا و دیمەشق و حیجازەوە دەبردە شەڕێکی وەک ئەوەیچاناکقالە تا خوێنی خۆیان بۆ ئێستانبوڵ بڕژن.
لێرە لای ئێمە کوا زاخۆییە دەزانێت نالی چی گوتووە؟ کێ لە شارەزوور دەتوانێت لەو داستانە مەزنەی مەم و زین تێبگات؟ ئورفاییەک کوا دەتوانتێت نیەتی عاشقانەی مەولەوی کەشف بکات؟ شێرکۆ بێکەس تا ئێستاش ناتوانێت دێگەڵە ببڕێت و کەس لە هەولێر نازانێت بەختیار عەلی دەڵێت چی! کێ لەخانەقین دەتوانێت لە تەحسێن دۆسکی تێبگات؟ کوا سۆفییەکی هەورامی لە بیارە دەتوانێت شیعرەکانی مەلای جزیری پێش نوێژی بەیانی بە سەلاتەوە بخوێنێتەوە؟ کێ لە دیواندەرە و مەریوان و سنە دەتوانێت بزانێت مەلای گەورە چی نووسیوە؟ نووسینەکانی مەسعود محەمەد بۆ ئەرزڕۆمییەک چی دەگەیەنێت؟ [1]