$کام دینە کام دیندارییە؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
دەشێ مرۆڤێک بە شوناسی موسوڵمانی، کریستیان، یەهودی یان بودی لەدایک ببێت، بەڵام هێندەی مەحاڵ نەکردەیە مرۆڤێک بە ئیمانەوە لەدایک ببێت. واتە ئیمان پێچەوانەی هەویەی ئیسلامەتی و کریستیانەت و یەهوودییەت شتێکی بۆماوەیی نییە، ناگوازێتەوە، شتێکی کەسبی و زاتی و فەردی و کەسییە، مرۆڤ بەدەستی دەهێنێت نەک بۆی بەجێبمێنێت. گەورە فەیلەسوفی ئیمانداری دانیمارکی سوورن کیەکگارد کیاکەگۆ دەڵێت تەمەنێکم لە بەدواداچوونی بۆ ئیمان سەرف کرد بەڵام کە گەیشتمە سنوورەکانی ئیمان ترسام و نەموێرا خۆمی لێدەم، شەپۆلەکانی زۆر ترسناک و خوێنپژێن بوون. سەعیدی نورسیش پێی وایە یەکەمین پلەی ئیمان ئەو پلەیەیە کە پێغەمبەی ئیبراهیم پێیگەیشتبوو، ئامادەی سەربڕینی کوڕەکەی خۆیەتی، ئەو پێی وایە مرۆڤ دەبێتە بگاتە ئەم پلە ئیمانییە ئەوجا دەتوانێت و بۆی درووستە بەناوی خوداوە ئاژەڵێک وەک قوربانی سەرببڕێت. بەبۆچوونی ئەو دیارە ئەمە یەکەم پلەیەتی وا دژوارە دەبێ دواتر شەپۆلەکانی چی و چۆن بن!
ئەمڕۆ لە کۆمەڵگای موسوڵماناندا دوو شت تێکەڵ دەکرێت، شوناسی دینی لەگەڵ ئیمانی دینی. ئەم دوانە مەوداکەیان ئاسمان و ڕێسمانە. خودا لە قورئاندا و لەسوورەتی ئەحزابدا بەو ئەعرابیانەی گوت موسوڵمانێتیان مەرجی دینداربوونتان نییە ئەوە ئیمانەکەتانە کە دەتوانێت زیندووتان بکاتەوە و بتانگۆڕێت و بتانکاتە دیندار قالت الاعراب امنا قل لن تٷمنوا ولکن قولو اسلمنا.
$کێشەکانی دینداری کورد$
لە بنەڕەتدا من پێم وایە کورد کێشەیەکی وەها گرنگی لەگەڵ دینداریدا نەبووبێت و نەبێت، کێشەکانی کورد لەگەڵ دیندا وەک هەموو کێشەیەکی دیکەی سیاسیی و ئابووری و ئایدۆلۆژی کێشەی هاوردەکراون نەوەک کێشەی زاتی یا وجودی بن لەگەڵ دیندا. دینداریی کورد کەوتۆتە نێوان دوبەرداشی گەورەی کێشەداری وەک دینداری لای ئێرانی و دینداری تورکەکان. لای ئێرانییەکان دین بەهۆی ڕقێکی پێشوەختەوە تەحریف دەکرێت و لای تورکەکانیش بەهۆی چێژێکی نۆستالژیکی کوشندەوە بۆ دین تەدلیلی نالۆژیکی بۆ دەکرێت.
$دین لە ئێران$
بەهۆی ئەوەی بۆ ماوەی زیاتر لە سی ساڵە شێوازی حوکمڕانی لەو وڵاتەدا شێوازێکی دینییە، پایەکانی حوکمی دینی لەو وڵاتەدا قوڵایی ستراتیژییان هەیە. شوناسی دینی مەودای ماف و ئازادییە کەسییەکانیان بەتەواویی بەرتەسک کردۆتەوە، خەڵک خۆبەخۆنەک هەر شوناسی دینی لە حەقیقەت و ئیمانی دینیش دوور کەوتوەتەوە و دژایەتی دەکات. زوڵم و خۆهەڵقورتاندنەکانی دەوڵەتی دینی لە ژیانی تاکدا وایکردە تێکڕا خەڵک بە پێشداوەری و پێشفەرزەی خراپەوە تەماشای دین بکەن، شوناس و حەقیقەتەکەی وەک یەک ببینن و هیچ ئومێدێکی چاکبوون بە دین نەبەن. سیستمە دینییەکە وایکردووە ئیسلام و ئیمان، ئیماندار و موسوڵمان وەک یەک ببیندرێن. گەر لە مەیدانە فەڕمییەکانی ژیانیشدا خەڵک بەهۆی زەبری سیستمەکەوە وەک دیندار و هەڵگری شوناسی دینی خۆیان نیشان بدەن ئەوا تێکڕا لە ناوەوە ڕقێکی پێشینەیان بۆ دین و دینداری هەیە و پێیا وایە ئەوە دینە وەک پاکێجێکی گەورە ژیانی ئەمانی کردۆتە زیندان. بۆیە بەڕاست و چەپ یا ڕەتی دەکەنەوە یا تەحریفی دەکەن.
$دین لە تورکیا$
بەهۆی قەدەخەکردنی دین لەو وڵاتە بۆ ماوەی زیاتر لە هەشتا ساڵ لەکاتێکدا خۆی بە میراتگری سوڵتەیەکی دینی زەبەلاحی وەک ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی دەبینی، خەڵک لە کۆماری نوێی تورکیادا حەزێکی نۆستالیژکییان هەبووە و تا ئێستاش هەیانە بۆ دینداری بە هەموو فۆرمە چاک و خراپەکانییەوە. ئەوان ئەمڕۆ خراپترین سەرکدەی دینییان لە عادلترین سەرکردەی نادینی پێ چاکترە. لای ئەوان شوناسی دینی هەمان ئیمانە دینییەکەیە و پلیاان وایە یەک شتن. زۆر هەستیارن لەسەر هەرشتێک کە بۆنی دینی لێ بێت.
قەدەخەکردنی دین و تقوسە دینییەکان زوخاوێکی وەهای بە هەناوی گەلانی موسوڵمانی تورکیادا کردووە کە جارێکی دیکە ناتوانن بەرگەی دووبارەبوونەوەی بگرن. ئەم حەزە نۆستالژیکییە کوشندەیەی تورکەکان بۆ دینداری وایکردووە زاڵمترین سوڵتەی دینی مرۆڤێکی لە ڕوکەشدا دیندار نەگۆڕنەوە بە دیموکراتترین و ئازادترین دەسەڵاتی مرۆڤێکی چەپ، بە مەرجێک سەرکردە دینییەکە جاروبار عەشەرەیەکیان لە قورئان بۆ بخوێنێت. حەزی نۆستالژیکی بۆ دین تەواو پێچەوانەی ئەوەی ئێرانییەکانە کە لە تاو تەنگپێهەڵچنینەکانی دەوڵەتی دینی حەزێکی نۆستالژیکییان هەیە بۆ سیستمە پادشاییە بێدینەکەی پادشایەتی لەو وڵاتەدا. حەزی نۆستالژیکی لە تورکیادا ئەوەندەی حەزێکی شوناسیی دینییە ئەوەندە حەزێک نییە بۆ ئیمان و حەقیقەتی دینی.
$کورد لەکوێی دینداریی ئێرانی و تورکەکاندایە؟$
لەڕاستیدا تا نیوەی دوەمی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو کورد هیچ کێشەیەکی دینی نەبووە. دینداری لای کورد زیاتر دیندارییەکی کلتووری بووە نەوەک دیندارییەک بێت لەسەر ئەساسێکی نۆستالژیکیی حەرەکەتی -شوناسیی دامەزرابێت. ڕەخنە دینییەکانیش بەگشتی و جگە لە ڕەخنەی هەندێک چەپی داخ لەدڵ بۆ دین، هەڵقوڵاوی ڕق و کینە و پێشداوەریی نەبوون، زیاتر ڕەخنەی بوونیادی بوون لە بوونیاد و ستراکچەر دیندارانەی کۆمەڵگا و شێخ و مەلا و زاهیدەکان. دوابەدوای هاوردەکردنی فۆرمێکی دینداری لەسەر شێوازی فۆرمی ئیسلامی سیاسی-ئیخوانی لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو و دواتریش سەرکەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران و هاتنەوەی ڕوحوڵا خومەیینی بۆ ئێران دواتر هەناردەکردنی فۆڕمی سەلەفییزمی سعودی لەنێوەی دووەمی هەشتاکاندا بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیمتیدادی شۆڕشەکەی خومەیینی لەناوچەکەدا، ئیدی فۆڕمی دینداری لە کۆمەڵگای کوردیدا لە سرووشتی فۆڕمە کلتورییەکەی خۆی بۆ فۆڕمی دیندارییەکی حەرەکەتی-سیاسی/جیهادی گۆڕا. کۆمەڵگا بۆ دووبەری ئیسلام و کافر، ئێمە و ئەوان دابەش بوو. دیندارانی سەلەفی و ئەوانەی نێو حیزبە سیاسییە ئیسلامییەکان بە بێ ئەوەی هیچ پێودانگ و هۆکارێک هەبێت، حەزێکی نۆستالژیکی وەک ئەوەی تورکیایان بۆ درووستبوو گەڕانەوە بۆ خیلافەت لەکاتێکدا دین لە وڵاتەکەدا بۆ چرکەیەکیش قەدەخە نەکرابوو. لەبەرانبەردا چەپ و بێدین و لائیکەکانیش وەک ئێرانییەکان بەڕاست و چەپ کەوتنە وێزەی دین وەک پاکێجێکی گشتی، جیاوازی نێوان شۆناسی دینی و حەقیقەت و ئیمانی دینییان نەدەکرد لەکاتێکدا دەوڵەتی دینی بۆ چرکەیەکیش لە وڵاتەکدا حوکمی نەکردبووە.
$ئەنجام$
دیندار و بێدینی کورد ئەمڕۆ بە بێ بوونی هیچ هۆکارێکی پێشوەخت و زاتی و دەرەکی کەوتونەتە ژێر کاریگەی کەسایەتی مەعنەوی دیندار و بێدین لای ئێرانی و تورکەکان. بەبێ بوونی هیچ مەترسییەک لەسەر دین لە ئێستاو ڕابردوودا، چێژێکی نۆستالژیکی کوشندەی وەک ئەوەی تورکەکان هەیە بۆ گەڕاندنەوەی هەیمەنەی دین بۆ نێو کۆمەڵگا و کایەی ژیارییەکە، لەکاتێکدا هیچ دەمێک دین وەک ئەوەی لە تورکیادا هەبووە لەژێر فشاری قەدەخەکردندا نەبووە و نییە، تەنانەت زۆرینەی چەپی کوردئەمڕۆ نوێژ دەکات و بەڕۆژووش دەبێت. بەڵام پۆلیسەکانی دین بەردەوام ئاگادارمان دەکەنەوە لەوەی دین لە مەترسیدایە و بەردەوام بەو چێژە نووستاژیکییە کوشندەیە دنەی عەواتیفمان دەدەن.
لەبەرانبەردا دژە دین و بێدین و ئەیسستەکەی کورد وەک ئەوەی لەئێران هەیە بەڕاست و چەپ کەوتۆتە وێزەی دین و شوناس و حەقیقەتەکەی. لەکاتێکدا دین تا ئەمڕۆ بۆ چرکەیەکیش حوکمی نەکردووە و هیچ ئاماژەیەکیش نییە بۆ ئەوەی حوکمی دینی لەداهاتوودا وەک ئەوەی کۆماری ئیسلامی ئێران درووست ببێت. ئەوان ئەمڕۆ هاوشێوەی ئەوەی لە ئێران دەگوزەرێت بە مانای وشە تەحریف دەکەن، گەر لەوێ بیانوویەکی وەک ویلایەتی فەقێ و دەوڵەتی دینی هەبێت خۆ لێرە ئەوەش نییە.
دینداری لای کورد ئەمڕۆ لە سرووشت و کلتوری کوردەواریانەی خۆی دەرچووە، بوەتە قوربانی دوو تەوژمی خراپی وەک تەدلیل و تەحریف. لەلایەک بووەتە قوربانی حەزی نۆستالژیکی دیندارە پرۆ تورکەکان و لە لایەکی دیکەوە بووەتە قوربانی تەحریفی بێدینە پرۆ ئێرانییەکان.[1]