$ئایا دین دەتوانێت وەڵامی هەموو پرسیارەکانمان بداتەوە؟$
#ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
لەم جۆرە کۆمەڵگا دینیانەی خۆماندا سێ ئافەتی دینی زۆر مەترسیدار هەن کە بەردەوام خۆیان لە فۆڕمی نوێدا دووبارە دەکەنەوە:
یەکەم: بە موقەدەس زانینی جۆرێک لە مەعریفە یا ئەندێشەییەکی دیاریکراوی دینی.
دووەم تەعەسوب و دەمارگیری بۆ تێگەیشتن یان عەقیدەیەکی دیاریکراو و تەقلیدی دینی.
سێیەم: چاوەڕوانی گشتگیر و شمولی لە دین بۆ چارەسەرکردنی هەموو کێشەکانی مرۆڤ.
ئەم سێ ئافەتە ترسناکترین ئافەتەکانی ئەمڕۆی دونیای موسوڵمانان کە بە بۆچوونی هەژارانەی من ئەنجامی سێ ئافەتی زۆر لەخۆیان بنەڕەتیتر و بنچینەییترن کە سەد ساڵ بەر لە ئێستا کەسێکی وەک بەدیعوززەمان سەعیدی نوورسی-کوردی وەک ترسناکترین سێ نەخۆشی کۆمەڵگا موسوڵمانەکان دەستنیشانی کردبوون، ئەوانیش:
هەژاری فەقر
نەزانی جەهل
لێکترازان تەفرەقەن.
بەڵێ کومەڵگای موبتەلا بەم شەش نەخۆشییە سارییانە دەقیق ئەو ئەنجامەی دەبێت کە ئەمڕۆ ئێمە تێیاندا ژیان دەکەین.
ئەم جۆرە لە کۆمەڵگای بەدینیکراو خۆیان لە پرسیارکردن دەدزنەوە، بۆچی؟ چونکە لێی دەترسن، ئەو وەهمەی کە پێیان وایە حەقیقەتە بە سەرەتاییترین پرسیار هەرەس دێنێت. پرسیارکردن سەرەتای دەرچونە لەو دۆخەی کە تێی کەوتوون، بەڵام ئەمان لێی دەترسن و خەڵکیش لە پرسیارکردن دەترسێنن. ئەوەشی پێ بەجەرگی خۆیدا دەنێت و پرسیارێک دەکات دەیان و سەدان نێو و ناتۆرەی لێ دەنێن، تەکفیر و تەفسیقی دەکەن، دیکەنە عەمیل و پیاوی ئەم و ئەو، لە سادەترین و بێوەیترین حاڵەتیشدا دەیکەنە مونافیقی ئەو دونیا یۆتۆپییەی کە تەنیاو تەنیا لە خەیاڵدانی خۆیاندا بوونی هەیە.
ئەم هۆکارانە وادەکات لە کۆمەڵگا موسوڵمان و موحافیزکارەکاندا پرسیار نەکرێت، کە پرسیاریش نەکرا هەموو ئەو ئافەتانە لە فۆڕمی جیاواز جیاوازدا خۆیان چەند بارە دەکەنەوە، ئیدی دواتر ڕاماڵینی ئەو تەقلید و وەهمەی کە خەڵک پێی ڕاهاتوون زۆر گران و نەکردە و مەحاڵ دەبێت، سوڕانەوەی نێو بازنە.
لە کۆمەڵگا موسوڵمانەکاندا فەقر و هەژاری توند وایکردووە جەهل حاکمی موتڵەق بێت، جەهلێکی خۆڕسیکش نا بەڵکوو وەهمی هەمان ئەوانەی کە توانایی ئەوەیان پەیدا کردووە هۆشیاری خەڵکەکەیان لە ڕێگای دیاردەیەکی سایکۆلۆژیی وەک گاسڵایتینگەوە ڕام بکەن. گاسڵایتینگ بەمانای چاوشۆڕکردنی بەرانبەرەکە لەبەرانبەر ئەو چاکەوخێرانەی کە پێیان دەکەیت بۆ جێکەوتکردنی مەرام یا بۆچوونێکی تایبەتی و ئایدیۆلۆژی خۆت. دەشێت تۆ بە پارە، زانست، بەخشندەیی، پڕۆژە و دونیایەک شتی دیکە بەرانبەرێکی موحتاجت چاوشۆڕ و گاسڵایت بکەیت تا لەبەرانبەردا خۆبەخۆ پێ بزانیت یان نا ببیتە پارێزەری هەموو شتێکی تۆ، تەنانەت کاتێک گەر بشڵێیت زەوی تەختە ئەو هەر ناتوانیت لە بۆچونەکەی تۆ دەرچیت، دەرچوون بەتاوان دەزانێت لە بۆچوونەکەی نەوەک وەک فیترەتی مرۆڤانە و عەقڵیی خۆی بە فلتەرەکانی ڕەخنەسازی و پرسیارکردندا بیانبات.
بۆچوون و ئیجتیهادێکی فەرعی زۆر ئاسایی بۆ ئەو دەبنە کەڵتدینۆچکە و ناتوانێت لێیان لا بدات. گاسڵایتینگی دینی و ئیمانی لەخراپترین جۆری چاشۆڕکردن و هەست بە تاوانکردنن کە ئەمڕۆ لێیەوە دەیان بانگخواز سەرمایەگوزاری مادد و مەعنەوی تێدا دەکەن بۆ تیرۆر کردنی عەقڵی ڕەخنەیی و پرسیارکردن. بەم جۆرە لە گاسڵایتینگ دەستکاری ئەودیو نەستی دەستەجەمعی کۆمەڵگا دەکەن و هەستی خۆ بە تاوانبار زانینیان تێدا درووست دەکەن لە ئەگەری دەرچوون لەو بۆچوونەی کە ئەوان وەک دینی ئۆرجیاڵ بەمانیان ناساندووە.
فەقر جەهل درووستدەکات و دواجار جەهلیش ماڵەکەت لێک دەترازێنێت. لەماڵێکی لێکترازاویشدا هەمیشە موقەدەس لەبری ئەوەی ڕەهەندێکی زاتیی و فەردیی هەبێت ڕەهەندی گشتگیر و دەستەجەمعی لەپێناو ویست و ئایدیۆلۆژیایەکی تایبەتدا بۆ دەتاشرێت، دینداری لەبری ئەوەی خۆی لە گەڕانی بەردەوامدا بدۆزێتەوە، ئیدیعای دۆزینەوە دەکات و تەفسیرێکی تایبەتی خۆی ناودەنێت خودا و واداری تەعەسوب و دەمارگیریی دەکات، لە هەمووشی مەترسیدار تر بۆ هەموو پرسێکی ژیانی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تەفسیر و مەعریفە سنوورادارەی خۆی کە ناوی دینداری لێناوە، بارێکی لەتوانای خۆی زیاتر دەخاتە سەرشانی ئەو شتە ناسکەی کە بڕیار بوو لە دونیادا ئاشتی گەردوونی و لە قیامەتیش خولود و ژیانی هەمیشەیی بۆ دەستەبەر بکات. ئیدی گەر ڕەشمەی وڵاخەکەشی لێ ون بێت هەرلەوی بۆی دەگەڕێت، خۆ گەر نەشیدۆزییەوە ئەوا دونیایەک جەڕاندن و وەهماندن بۆ تەفسیرە دینییەکەی دەکات تەنیا لەپێناو خۆڕەحەتکردنێکی وجودی لەبەرانبەر ئەو وەهمەی کە پێی وایە لە دیندا وەڵامی هەموو پرسیارەکانی تێدا دراوەتەوە.
یەکەمین نیشانەکانی پرسیار ژیری لەسەر دیاردەکان دایاندەنێت، کاتێک کەسێک پێمان دەڵێت ژیری بەکار بهێنە، مەبەستەکە ئەوە نییە دەبێت تەنیا و تەنیا بەو دەرئەنجامە بگەین کە وەهمێک یان دیدێکی دیاریکراو دەیهەوێت، ئەمە دوور و نزیک پەیوەندی بە تەعەقول و عەقڵەوە نییە. یا هەر لەسەرەتاوە دەبێت ژیری ڕەفز بکەین، یا دەبێت بەو ئەنجام و دەرئەنجامانە ڕازیبین کە ژیری پێیان دەگات. دەقیق وەک ئەو زانایەی دەچێتە تاقیگەکەی و تاقیکردنەوەکانی بەبێ پێشمەرج و پێشگریمانەیەک کە ویستەکانی ئارەزووی بکەن ئەنجامدەدات و دواتر ئەنجامەکان چیبوون قەبوڵیان دەکات، مەسەلەی تەعەقولیش هەروایە. لەلایەکی دیکەشەوە لە هیچ شوێنێکی مێژوودا هیچ کەسێک نییە ئیدیعای ئەوەی کردبێت کە ژیری هەرگیز هەڵە ناکات و هەمیشە گارانتی ئەنجامەکان دەکات بەوەی کە بەدڵی ئێمە بن، ڕاست بن یا حەقیقەت بن. ئێمە دەبێت حەقیقەت و تەعەقول لێک جیاکەینەوە. کە عقڵ قەبووڵدەکەین دەبێت وەک دیاردەیەکی مرۆیی پڕ لە بۆشایی و نوقسانی قەبوڵی بکەین. ئەو جۆرە تەعەقولەش تەواو پێچەوانەی عەقڵە کاتێک دێین تا ئەو شوێنە قەبوڵی دەکەین کە دید و ئامانج و ئایدیا پێشوەختەکانی ئێمە دەیانخوازێت. ئەمە دەقیق ئایدیۆلۆژاندنی عەقڵە. پرسیارەکانی عەقڵی سەلیم هەمیشە پرسیاری بێ مەرام و بێ ئامانجن، بەڵام دەبێت بزانین هەرگیز بێ پێشگریمانە و بێلایەن نین.
شوناسی دینی ئەمڕۆ بۆ ڕزگاربوونی لەو دۆگمایی و چەقبەستووییەی کە تێیکەوتووە، لەو حەرام و حەڵاڵاندانەی کە گیرۆدەی بووە و دەیکاتە گەزی پێوانی هەموو دیاردەیەک، بە ڕزگارکردی دین و شوناسەکەی لەو بارە گەورەیەی ئەرک کە خراوەتە سەرشانی، لەو دابەشکراییەی کە پۆلیسەکانی شوناسی دینی کۆمەڵگای پێ دابەش دەکەن بۆ بەرەکانی ڕەش و سپی، ئیسلام و کافر، ئێمە و ئەوان، پێویستیی سەرەکی بە پرسیارکردن هەیە وەک هەنگاوی یەکەم. ئەم پرسیارکردنانەش نابێت ناکۆک بێنەوە لەگەڵ مەبادیئە چەسپاوەکانی عەقڵدا ئەبو حەنیفە ئەمەناو دەنێت قیاس چونکە شوناسی دینی دواجار دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگاکانە نەوەک دیاردەیەکی خودایی و مێتافیزیکی کۆمەڵگا بێت. تەنیا و تەنیا ژیری دەتوانێت لە جەهل و فەقر و تەفرەقە دەرمانبهێنێت و نەیەڵێت بکەوینە گێژاوەکانی تەقدیسی جۆرێک لەمەعریفەی دینی و دەمارگیری شوناسی دینییەوە. کە ئەمانە لە ڕێگەی عەقڵەوە سەرڕێخران ئیدی شمولیەتی چاوەڕوانییەکانمان لە دین و مەعریفەکەشی خۆبەخۆ سنووردار دەبێت دواجاربەقا بەڕەکەی خۆی داواکاریمان لە دین و شوناسەکەی دەبێت. [1]