#غەفوور مەخمووری#
زمانى کوردى کە ناسنامە و هەبوونى نەتەوەى کوردە، بەردەوام لەلایەن داگیرکەرانى کوردستان هەوڵى قەدەغەکردن و لەناوبردنى دراوە، زمان وەک تایبەتمەندییەکی نەتەوەیی، ئەویش کەوتۆتە بەر مەترسی شاڵاوی بەعەرەبکردن و بەتورککردن و بە فارسکردن، لێرەدا دەمەوێت باس لە دژایەتییەکانى زمانى کوردى لەلایەن دەسەڵاتە داگیرکەرەکانى کوردستان بکەم، هەر لەکۆنەوە شۆڤێنییەتی عەرەب و تورک و فارس ویستوویانە زمان و کلتوری کورد بسڕنەوەو زمان و کلتوری خۆیان بسەپێننە سەر کورد. بۆ نموونە ئەگەر باسى دەسەڵاتى عەرەبى بکەین دەبینین لەپاش جەنگی (القادسیە) ەوە لە 640ی زاینیدا، کە سەرەتای دەستبەسەرداگرتنی کوردستان بوو لەلایەن عەرەبەوەو، ئەو دەستبەسەرداگرتنە عەرەبییە بزووتنەوەیەکی بەعەرەبکردن بوو بۆ بچوککردنەوە و سڕینەوەی بەها نەتەوەییەکانی کورد و پشتگوێ خستنی زمان و کلتوری کوردو، کارکردن بۆ بڵاوکردنەوە و سەپاندنی زمان و کلتوری عەرەبی، بەمەش ویستیان زمان و کلتوری کورد لەناو ببەن، بەڵام خۆشبەختانە زمان و کلتوری کورد لەسەر دەستی هۆزانڤان و ڕۆشنبیرانی کورد پارێزراو مایەوە. زمانی هەر نەتەوەیەک لەگەڵ لەدایکبوونی نەتەوەکە لەدایکدەبێت. بۆیە دەسەڵاتی عەرەبی بۆ لەناوبردن و سڕینەوەی نەتەوەی کورد هەوڵی سڕینەوەو نەهێشتنی زمانی کوردی داوە، ئەم هەوڵدانەش لەسەدەکانی ڕابردووەوە تائێستا درێژەی هەیە.
لەگەڵ درووستکردنی دەوڵەتی ئێراقیشدا کار بۆ پشتگوێ خستن و سڕینەوەی زمانی کوردی کراوە، دوای درووستکردنی ئێراق کەسێکی شۆڤێنی عەرەب کە ناوی (ساطع الحصري) بوو، کرا بە بەڕێوەبەری گشتی زانیاری (المعارف) و لەماوەی نێوان (17ی کانوونی دووەمی 1923 تا 31ی تەمووزی 1927) لەکارەکەیدا مایەوە، (ساطع الحصري) کەسێکی شۆڤێنی بوو، لای ئەو زمان یەکەم پێوەر بوو بۆ خۆ بەستنەوە بەوڵاتی عەرەبی و هەر کەسێ بەعەرەبی قسە بکات ئەوە عەرەبە جا ئایین یا ڕەگەز یا مێژووی هەر چییەک بێت، هەوڵی دەدا زمانی کوردی پشتگوێ بخات و بیانووی زۆری دەدۆزییەوە بۆ ئەوەی کورد بە زمانی خۆی نەخوێنێت و بە زمانی عەرەبی بخوێنێت ئەوەشی بۆ ئەوە بوو وردەوردە زمان و کلتوری کوردی بسڕێتەوە، بێگومان هەر زمانێک کە پێی نەخوێنرێت و پێی نەنووسرێت پێشناکەوێت و گەشە ناکات.
پاشتر ڕژێمی کۆماری ئێراق لە ساڵی 1960دا دەستیکرد بەراگواستنی مامۆستایانی کورد لە کەرکووک (فەرمانێکی وەزاری دەرکرد و ڕەوانەیکرد بۆ بەڕێوەبەرایەتی زانیاری لیوای کەرکووک بۆ ئەوی هەرچی دەرچووانی دار المعلمین و معلمات هەیە لە کوردەکان لە سلێمانی دابنرێت نەک لە کەرکووک) ، ئەوەش هەوڵێک بووە بۆ نەهێشتنی خوێندنی کوردی لە کەرکووکدا، خوێندنی کوردی و بزاڤی کلتوری کورد بەردەوام لەلایەن دەسەڵاتی عەرەبییەوە چ لە ئێراق و چ لە سووریادا دژایەتی کراوە، هەر چەندە لەبڕگەی (ب) ی ماددەی حەوتەمی دەستووری کاتی ئێراقدا هاتووە کە (زمانی کوردی زمانی ڕەسمی دەبێت شان بەشانی زمانی عەرەبی لەناوچەی کوردیدا) ، بەڵام زۆر کەم کار بەو دەقە کراوە، ڕژێمی ئێراق بەتایبەت بەعس بۆ ئەوە سوودی لەزمانی کوردی وەرگرتووە بیروبۆچوونە بۆگەنەکانی خۆی لەرێی زمانی کوردییەوە بگەیەنێتە کورد، ئەگەرنا بەردەوام دژایەتی زمان و کلتوری کوردی کردووە و بڕیاری تایبەتی لەم بارەیەوە داوە، بڕیاری 632 لە 7/10/1989ی بەناو (ئەنجوومەنی سەرکردایەتی شۆڕشی ئێراق) زۆر ڕاشکاوانە دژایەتی زمانی کوردی دەکات و بەشتێکی بێ بایەخی دادەنێ، لەبڕگەی یەکەمی ئەو بڕیارەدا هاتووە کە قوتایی بەدەرنەچوو (راسب) دانانرێ ئەگەر هاتوو لەوانەی زمانی کوردیدا دەرنەچوو، ئەو بڕیارەش هەموو ئەو قوتابخانانە دەگرێتەوە کە زمانی کوردییان تێدا دەخوێنرێت، لەبڕگەی دووەمیشدا بڕیارەکە کراوە بەبڕیارێکی یەکلاییکەرەوەو تێیدا هاتووە (کار بەهیچ دەقێکی تری پێچەوانەی ئەو دەقە ناکرێت) . ئەگەر لەئێراقدا خوێندنیش بە زمانی کوردی بووبێ ئەوا بەشتێکی کەم بایەخ سەیر کراوە و، پرۆگرامی خوێندن هەمان پرۆگرامە عەرەبییەکە بووەو وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی، پرۆگرامەکەش بەهیچ شێوەیەک گوزارشتی لەکۆمەڵی کوردەواری نەکردووە، بۆ نموونە لەبابەتی مێژوودا مێژووی نیشتمانی عەرەب و، لە بابەتی جوگرافیادا جوگرافیای نیشتمانی عەرەب و لەبابەتەکانی تریشدا هەر هەمووی هی عەرەب دەخوێنرێت، ئەوەش بۆ ئەوە بووە کە خوێندەڤانی کورد هەمیشە ئێراق بەوڵاتی خۆی بزانێ و لەرێی ئێراقیشەوە (نیشتمانی عەرەبی) بەنیشتمانی خۆی بزانێ و مێژوو و جوگرافیا و شارستانییەتی ئەوانیش بەهی خۆی بزانێت و، هەست نەکات کە کوردستان نیشتمانی ئەوەو بەشێکی بەزۆر بەئێراقەوە لکێنراوەو داگیرکراوە.
ڕژێمی بەعس بە بەردەوامی هەوڵی سڕینەوەی زمان و کلتوری کوردی داوەو، قوتابخانە کوردییەکانی داخستووەو، لە ساڵی خوێندنی (2000-2001) ەوە لەسەرتاسەری ئێراقدا لەهیچ قوتابخانەیەکدا خوێندنی بە زمانی کوردی نەهێشتووە و هەمووی کردووە بەعەرەبی، لە (کەرکووک، مەخموور، شنگاڵ، زەممار، قەراج، خانەقین، . . .و شوێنانی دیکەیش) و خوێندنی عەرەبی سەپاندۆتە سەر کورد.
لەو ڕێیەوە ڕژێمی ئێراق ویستوویەتى زمان و کلتوری خۆی بسەپێنێتە سەر کورد و زمان و کلتوری کوردیش کەم بایەخ بکات، ئەگەر سەیر بکەین دەبینین ئێستاش کاریگەرییەکی زۆری کلتورو زمان و هزرو سیاسەتی عەرەبی بەسەر ڕۆشنبیرانی کورد لە باشووری کوردستاندا دیارە، ئەمە بۆ ڕۆژاوای کوردستانیش ڕاستە، لەبەر ئەوەی نەتەوەی سەردەست هەوڵیداوەو هەوڵدەدات هەموو شتێکی خۆی بسەپێنێتە سەر نەتەوەی بندەست، لە باکوور وردا کاریگەریی زمان و کلتوری تورک و لەرۆژهەڵاتیشدا کاریگەریی زمان و کلتوری فارس بەسەر زمان و کلتوری کورددا هەیە. ئەم سیاسەتەی داگیرکەرانی کوردستان سێ واقیعی کلتوری جیا لەیەکی درووستکردووە. لەهەریەک لە تورکیاو ئێراندا خوێندن بە زمانی کوردی قەدەغەیە و ڕێی پێنادرێ و کوردیان ناچارکردووە بە زمانی ئەوان بخوێنی و بنووسێ، دەسەڵاتە داگیرکەرەکانی کوردستان لە کۆنەوە تائێستا زمانی خۆیان سەپاندۆتە سەر کورد، کورد بەناچاری زمانی دەستەڵاتدارانیان لەکاروباری ڕەسمییدا بەکارهێناوە، وەک لەپێشەوە باسمانکرد ئێراق بە بەردەوامی هەوڵی سڕینەوەی زمان و کلتوری کوردی داوەو کەنارگیری کردووە.
لەسووریاشدا خوێندن و نووسین بە زمانی کوردی قەدەغەیە و تەنیا دەبێت بە زمانی عەرەبی بێت و ئەمەش لەماددەی (4) ی دەستووری سووریادا جێگیرکراوە، کە دەڵێت (زمانی عەرەبی زمانی ڕەسمییە) . شۆڤێنییەتی عەرەبی هەستی بەوەکردووە، کە ئەگەر زمانی کوردی ڕێی پێبدرێت ئەوا گەشە دەکات و تایبەتمەندییەکانی خۆی دەپارێزێت، بۆیە کەوتۆتە دژایەتیکردنی زمانەکەمان. بێگومان زمانیش هۆکاری لەیەکتر گەیشتن و خوێندن و نووسین و بیرکردنەوەیەو یەکێکە لەتایبەتمەندییە بنچینەییەکانی هەر نەتەوەک. لەگەڵ ئەو هەموو دژایەتی و قەدەغەکردنەشدا زمانی کوردی لەرێی ڕۆشنبیرانی کورد بەردەوام بەرەنگاری داگیرکەرانی کوردستان بۆتەوەو خۆی پاراستووەو لە گەشەکردنیشدایە. بەعەرەبکردن و بە تورککردن و بە فارسکردن مەترسییەکی زۆری بۆ سەر مانەوەو گەشەکردنی زمانەکەمان هەبووەو هەیە و بۆتە هەڕەشە لەسەر نەهێشتن و سڕینەوەی زمانەکەمان، بۆیە پیویستە هەموو لایەکمان وەک ئەرکێکى نەتەوەیى و نیشتمانى کاربکەین بۆ بایەخدان بە زمانى کوردى و پێشخستنى.[1]