ناونیشانی بابەت: کاریگەریی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەسەر بوودجە ئێراق
ئامادەکردن: #دابان عەبدولواحید حەسەن#

سەبارەت بە پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی فیدراڵیی ئێراق، لە ساڵی 2022، بە بۆچوونی من جیاوازییەکی بنچینەیی نییە لە ڕووی داڕشتنی ئەو بودجەیەوە، بەبەراورد بەساڵی ڕابردوو، بە تایبەت لە بنمیچی خەرجکردندا، کە ڕەنگە 10٪ زیاد بکرێت، چونکە لە پڕۆژە یاسای بوودجەی ساڵی (2022) حکومەتی ئێراق نرخی بەرمیلێک نەوت لەنێوان (55) بۆ (60) دۆلاردا جێگیر کراوە. لە کاتێکدا هەناردەمان ڕۆژانە 3.4 ملیۆن بەرمیلە.
سەبارەت بە کوورتهێنانیش بە دڵنیاییەوە کوورتهێنانێکی خەمڵێندراوی دەبێت، ڕەنگە ئەو کوورتهێنانەش کەمتربێت لەو کوورتهێنانەی کە لە ساڵی ڕابردووداهەبوو، بە بڕی ئەو 5 دۆلارەی کە لە خەمڵاندنی نرخی نەوتدا زیادکراوە بەراورد بەنرخی خەمڵێندراوی نەوت لە ساڵی 2021دا، کە نرخی نەوت بە 45 دۆلار خەمڵێندرا، ئەوە جیا لەوەی کە بڕی نەوتی هەناردەکراو لە ساڵی 2022 بەراورد بە بڕی نەوتی هەناردەکراو لە ساڵی 2021 زیاتر بووە.
=KTML_Bold=“سوودەکانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت”=KTML_End=
یەدەگی ئێراق لە ماوەی کەمتر لەیەک ساڵدا بە بڕی 16 ملیار دۆلار بەرزبۆتەوە، ئەوەش بەهۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی نرخی نەوت و هەروەها دابەزاندنی نرخی دیناری ئێراقی لەلایەن بانکی ناوەندییەوە. پیشبینیش دەکرێت لە 2022دا یەدەگی ئێراق زیاتربێت. ئەو پارەیەی کە ئێراق لە فرۆشتنی نەوت دەستی دەکەوێت مانگانە نزیکەی حەوت ملیار دۆلارە بەپێی نرخی ئێستا، لە ڕێگەی بانکی ناوەندییەوە دەکرێتەوە بەدینارو حکومەت مووچەو خەجییەکانی خۆی پێ بەڕێوەدەبات ئەمە جگە لەوەی بەشێکی لە ڕێگەی بانکەکانەوە دەخاتە بازاڕەوە.
تەنیا لە ماوەی کەمتر لەساڵێک یەدەگی ئێراق لە 48 ملیار دۆلارەوە گەیشتە 64 ملیار دۆلار، ئەوەش بەهۆی ئەو دوو هۆکارەوە بوو کە یەکێکیان بەرزبوونەوەی نرخی نەوتە کە نرخەکەی بازاڕ دیاریدەکات، ئەوەی دیکەی دینارە کە بانکی ناوەندی ئێراق نرخەکەی دیاری دەکات. لەگەڵ بەرزبوونەوەی یەدەگی ئێراق دەنگۆی جێگیرکردنەوەی نرخی دینار بۆ نرخی پێشووی کە 120 هەزار دینار بوو بەرانبەر هەر 100 دۆلارێک لە بانکی ناوەندی، بەڵام هیچ بڕیارێک نییە بۆ ئەو کارە، ئەوەش بەهۆی کۆمەڵێک هۆکارەوەیە کە ئێراق ناتوانێت بەهۆیانەوە نرخی دینار بگەڕێنێتەوە بۆ هەمان نرخی ساڵی ڕابردوو.
خاڵی باشی ئەم بوودجەیە ئەوەیە پشت بە بەرنامەی پڕۆژەکان دەبەستێت، واتا کۆمەڵێک پڕۆژە دەخرێنە بەردەم پەڕڵەمان، ئەو پڕۆژانە پەسند دەکرێن و بوودجەکانیان بۆ ساڵانی داهاتوو پەسند دەکرێن و ساڵانە بە لەبەرچاوگرتنی دۆخەکە هەموار دەکرێن، لە جیاتی پێدانی بڕێک پارە کە دابەش دەکرێتە سەر کۆمەڵێک پڕۆژەی وەستاو، بە بڕوای من ئەوە گۆڕانە ڕیشەییەکەیە کە ڕوودەدات، بەڵام لە ئاستی بودجەی کارپێکردن، ئەوا ئەو بودجە نەگۆڕە و پێموانییە زۆر بگۆڕێت.
=KTML_Bold=سەبارەت بەگەڕاندنەوەی نرخی دۆلاربۆنرخی پێشوو”=KTML_End=
چەند ڕۆژێکە بەرزکردنەوەی بەهای دیناری ئێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمهریکی بووەتە باسی گەرمی میدیاکان، بەتایبەتی دوای ئەوەی نووسینگەی موقتەدا سهدر، ڕێبەڕی ڕەوتی سەدرییەکان ڕایگەیاند؛ مەرجی پێکهێنانی حکومەتیان ئەوەیە بەهای دینار بەرانبەر دۆلار بۆ سەردەمی زێڕینی خۆی دەگەڕێننەوە. بەرپرسانی دارایی ئێراق دەڵین سەرەڕای لێدوانە جیاوازەکان، بەڵام دۆخی ئێستای ئێراق بۆ بەرزکردنەوەی بەهای دینار بەرانبەر دۆلار لە بار نییە، چونکە بەرپرسانی ئێراق دەڵێن؛ ئەو دابەزاندنە هۆکاری سەرەکی بووە تاوەکووئابووری ئێراق لەداڕمان ڕزگار بکات.
لەگەڵ ئەوەی یەدەگی دراوی قوورسی ئێراق بۆ 64 ملیار دۆلار بەرزبووەتەوە، بەڵام تاوەکووئێستا نەگەیشتووەتە ناوچەی ئارام، کە بە 82 ملیار دینار خەمڵێندراوە، واتە هەر قەیرانێکی کتوپڕ ڕووبدات، دۆخی دارایی ئێراق بەرگەی ناگرێت، بۆیە پێویستە لەدۆخی ئێستا لەسەر سیاسەتی خۆی بەردەوام بێت. بەرپرسانی دارایی ئێراق دەڵێن لە ئەگەری دەستکاریکردنی بەهای دینار متمانە بە ئابووری ئێراق لاواز دەبێت، ئیدی وایلێدێت داواکاری زیاتر بکرێت تاوەکووزیاتر دەستکاری بەهای دینار بکەن. هەوڵێک هەیە بۆ دەستکاریکردنی نرخی ئاڵوگۆڕی دراوو بەرزکردنەوەی بەهای دینار بەرانبەر دۆلار لەپڕۆژەیاسای بوودجەی 2022، بەڵام ئەوەی ڕون بۆتەوە ئەگەرێکی لاوازە کەدەستکاری نرخەکەی بکرێت.
گەڕاندەوەی بەهای دینار لەئاستی پێشووی درووست نییە، ئەو ئاستە بووە بەشێک لە مێژوو، بەتایبەت کە ئێستا ئەو ئاستە قازانجی بۆ پێگەی دارایی ئێراق هەبووە. ئەمە لەکاتێکدایە، وەزیری دارایی ئێراق ڕایگەیاندبوو، پەڕاوی چاکسازی پڕۆژەیەکی سەدا سەدی ئێراقییە و ئامانج لێی بەهێزکردنی تواناکانی دەوڵەتە، بۆ ئەمەش دەستیان بە جێبەجێکردنی کردووە ، سەرەتای چاکسازییەکان لەکارگێڕی گشتی دەوڵەت دەستیپێکردووەو ئینجا چاکسازی لەدارایی دەوڵەت.
هەرزانبوونی نرخی دۆلار بەرانبەر بە دینار تەنیا وەکوو قسەیەکی میدیای ماوەتەوە، چونکە هەرزانبوونی دۆلار پێویستی بە ڕەزامەندی سندوقی دراوی نێودەوڵەتییەوە هەیە کە کۆمەڵێک مەرجی لەسەر ئێراق داناوە. ئەگەرچی بەپێی یاسا دیاریکردنی نرخی دینار لەدەسەڵاتی بانکی ناوەندیدایە، بەڵام ساڵی ڕابردوو حکومەتیش دەستوەردانی کرد لەدابەزاندنی نرخەکەی، لەئێستاشدا دابەزاندنی نرخی دۆلار بەرانبەر بەدینار بەتەنیا لەدەسەڵاتی حکومەتی ئێراقی و بانکی ناوەندی ئێراقیدا نییە، بەڵکوو سندوقی دراوی نێودەوڵەتیش مەرجی بەسەر ئێراقەوە داناوە کە دەبێت نرخی دۆلار بەرزبکاتەوە. ئەگەربێت و نرخی دینار بەبێ ڕەزامەندی بانکی نێودەوڵەتی بەرزبکرێتەوە، ئەوا ئەو سندوقە هاوکارییەکانی خۆی لەپێدانی قەرز بۆ ئێراق ڕادەگرێت، بۆیە هەر دەستکاریکردنێکی نرخی دینار دەبێت ڕەزامەندی سندوقی دراوی نیودەوڵەتیشی لەسەر بێت. سەرەڕای ئەوەی نرخی نەوت جێگیر نییەو لەگەڵ ئەوەشدا لە بەرزکردنەوەی نرخی دۆلار بەرانبەر بەدینار حکومەت قازانجێکی زۆری کردووەو زۆر قەیرانی بەهۆیەوە تێپەڕاندووە ئامادەنییە جارێکی دیکە زیان بەخۆی بگەیەنێتەوە.
یەکێکی تر لە سوودەکانی دابەزاندنی نرخی دینار بۆ حکومەت ئەوە بوو کە ئەمساڵ ئێراق هیچ جۆرە کوورتهێنانێکی لە بوودجەدا نەبوو، لەکاتیکدا لەساڵانی ڕابردوودا دەیان ترلیۆن دینار کوورتهێنانی هەبووە و بەقەرز پڕی کردووەتەوە. لەگەڵ ئەوەی ئێراق کوورتهێنانیشی نەبووە، بەڵکوو یەدەگی نەختینەی زیادیکردووە، لەئێستادا نەختینەی دۆلار لەبانکی ناوەندیئ گەیشتووەتە 64 ملیار دۆلار لەکاتێکدا پێشتر ئێراق تەنیا خاوەنی نزیکەی 48 ملیار دۆلاری نەختینە بوو. ئەگەربیت حکومەت دەستکاری نرخی دینار بکاتەوە ئەگەر هەیە دیسانەوە یەدەگی ئێراق دابەزێتەوە، لەکاتیکدا پلانی هەیە بیگەیەنێتە 82 ملیار دۆلار.
=KTML_Bold=“دەرئەنجام”=KTML_End=
حکومەتی ئیراق لە ساڵانی ڕابردوودا، چەند گورزیکی ئابووری بەرکەوت، کە دیارترینیان دابەزینی نرخی نەوت و شەڕی داعش و زیادبوونی مووچەخۆرو چەکداری میلیشیا بوو لەسەر بوودجەی دەوڵەت، ئەوەش وایکرد ئێراق دووجاری قەرزو کوورتهێنانێکی زۆر ببێتەوەو قەرزێکی زۆر بکات. هەرچەندە بەرپرسانی دارایی ئێراق لە ماوەی ڕابردودا ڕایانگەیاندبوو، قەبارەی قەرزە دەرەکییەکانی ئێراق بۆ 20 ملیار دۆلار دابەزیوە، بەڵام پسپۆڕێکی بواری ئابووری ئاشکرایکرد، قەبارەی قەرزە دەرەکییەکانی ئێراق دەگاتە 60 ملیار دۆلار. پێچەوانەی ئەوەی حکومەت بانگەشەی بۆ دەکات، قەبارەی قەرزە دەرەکییەکانی ئێراق دەگاتە 60 ملیار دۆلار، ئەوە جگە لەحەوت ترلیۆن دینار قەرزی ناوخۆیی، کە ئەستەمە حکومەت توانای ئەوەی هەبێت تاوەکووکۆتایی ساڵی داهاتوو ئەو قەرزە بداتەوە.
سەبارەت بە دەرکردنی ئێراق لە لیستی وڵاتە مەترسیدارەکان لە ڕووی سپیکردنەوەی پارە و پارەدارکردنی تیرۆر، کە لە 08-01-2022 ڕاگەیێندرا، ئەو بڕیارە و بڕیارەکانی هاوشێوەی ئەو بڕیارە سێ کاریگەریی ئەرێنییان هەیە، یەکەمیان ئاماژەی ئەرێنی دەدات بۆ هاتنی سەرمایەی بیانیی بۆ کارکردن لە ئێراق، دووەمیان ئاسانکاری دەکات بۆ جووڵەی پارە لە ئێراقەوە بۆ دەرەوە و لەدەرەوە بۆ ئێراق لە ڕێگەی سیستمی بانکیی و بەبێ کۆت و بەند، سێیەمیان توانا دەبەخشێتە بانکە ئێراقییەکان بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ بانکە ئەوروپی و جیهانییەکاندا بکەن.
ئێراق خاوەن داهاتێکی زۆرە کە لە ڕێگەی سامانی سرووشتییەوە دەستی دەکەوێت و زیاتر لەسەدا نەوەدی سەرچاوەی داهاتی ئێراق پشت بە نەوت دەبەستێ، بەمەش ساڵانە داهاتێکی باش دەگەڕێتەوە خەزێنەی دەوڵەت، بەڵام بەهۆی نەشارەزایی لە بەڕێوەبردن و ململانێی ناوخۆییەوە، ناتواندرێت وەک پێویست سوودی لێوەرگیرێت. [1]