$شۆکی دوای 16ی ئۆکتۆبەر$
#زوبێر ڕەسوڵ#
#26-07-2020#
ئەنجامەکانی پڕۆسەی ڕیفراندۆمی هەرێمی کوردستان، یاخود وردتر بڵێم نسکۆی شازدەی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017 شۆکێکی سیاسی و سایکۆلۆجی بوو ، کە زەبرێکی زۆری بە کۆی پرسی کورد گەیاند. نەک تەنیا لە هەرێمی کوردستان، بەڵکوو لە تەواوی بەشەکانی دیکەی کوردستانیش.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و نێوخۆییش ڕەنگدانەوەی زۆری هەبوو، بە جۆرێک کە تا ئێستاش پڕۆسەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لێکەوتەو کاریگەرییەکانی تێنەپەڕاندووە، بە تایبەتیش ململانێی نێوان پارتی و یەکێتی بردەوە خاڵی دەستپێک.
لەسەر ئاستی ئێراقیش، 16ی ئۆکتۆبەر کاریگەریی زۆری درووستکرد لەسەر پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و بەغدا. یەکێک لە هەرە زەبرەکانی بریتیبوو لە دەرکەوتنی تەوژمێکی سیاسی و ڕۆشنبیری لەناو کورددا کە پرسی کورد لە بنەڕەتەوە بخەنە ژێر پرسیارەوە، تا ئەو ئاستەی گەڕانەوەی دەسەڵاتی بەغدا بۆ هەرێم وەک چارەسەرێک ببین.
لە ڕاستیدا ئەو زەبرەی بەرپرسی کورد کەوتووە لە دوای 16ی ئۆکتۆبەر سەت ساڵە تورک و عەرەب و فارسەکان نەیانتوانیوە لە پرسی کوردی بدەن؛ ئەو کاریگەرییەی دوای 16ی ئۆکتۆبەر لەسەر زهنییەتی سیاسی تاکی کورد بەجێی هێشتووە تا ئێستا هیچ دەوڵەتێکی ناوچەکە نەیتوانیوە ئەو کاریگەرییە لەسەر تاکی کورد درووستبکات. تا ئەو ئاستەی ئێستا بەشێک لە سیاسی و ڕۆشنبیرو چالاکڤانانی سۆشیال میدیا گەیشتووەتە ئەو باوەڕەی کە باشترە ئێراق کاروبارو حوکمڕانیی هەرێمی کوردستان بەڕێوەببات لە پارتە دەسەڵاتدارەکانی خۆمان.
ئەمە لە ڕاستیدا ئاماژەیەکی زۆر مەترسیدارە لەسەر قەوارەی هەرێمی کوردستان و کۆی پرسی کورد لە بەشەکانی دیکەش. ئەگەرچی زۆربەمان دەزانین کە ئەو دیدگابینییەی بەشێک لە خەڵک زیاتر پەرچەکرداری خراپی حوکمڕانی خۆماڵی و ململانێی لایەنەکانی بەسەردا زاڵە، ئەگینا لە ڕاستیدا ئێراق بۆ خودی خۆشیان (بۆ شیعەکانییش) لەو حەڤدە ساڵەدا خراپترین ئەزموونی حوکمڕانی پێشکەشکردووە، بە پشتبەستن بەو داتاو زانیاریانەی لەبەردەستدان.
ئەوەی من دەمەوێت لێرەدا باسی بکەم ئەو شۆکەی دوای 16ی ئۆکتۆبەرە کە تاوەکوو ئێستاش زهنییەتی سیاسی و سایکۆلۆجیای ئێمەی لە هەرێمی کوردستاندا بەرنەداوە. شۆکی دوای 16ی ئۆکتۆبەر وایکردووە کە هەرێمی کوردستان خاوەن هیچ وتارێکی سیاسی یەکگرتوو نەبێت. نەبوونی ئەم وتارەش لە ڕاستیدا ڕەنگیداوەتەوە لەسەر پێگەی کورد لە بەغداو تا ئاستی داماڵینی قەوارەی هەرێمی کوردستان لەهیچ پرسێکی نەتەوەیی و نیشتمانی و ئایدۆلۆژی.
ڕاستە لەدوای 2003 بەشێک لە بەهێزیی پێگەی هەرێمی کوردستان بەرانبەر بەغدا پەیوەندی هەبوو بەلاوازی بەغداو ململانێی شیعەو سوننەکان، بەڵام لە ڕاستیدا بەشەکەی دیکەشی پەیوەست بوو بەوەی کە هەرێم خاوەن ئامانج و پرسێکی دیاریکراو بوو لە ئێراقدا کە جیابوو لە پرسی شیعەو سوننەکان، یان پرسی کەمینەکانی دیکە، هەر لەسەر ئەو بنەمایەش بوو کە ڕێژەی دەنگدان بە دەستووری ئێراق لە ساڵی 2005 لە هەرێمی کوردستان زۆر زیاتر بوو لە پارێزگاکانی دیکەی ئێراق.
بوونی کیانێکی فیدراڵی لە هەرێمی کوردستان لە پرسی نەتەوەیەکی لە پشت بوو، ئەوکات کورد لە بەغدا هەموویان لە چوارچێوەی وتارێکی سیاسی یەکگرتوودا بوون، دەیانزانی چییان دەوێت لە بەغدا.
ئەگەر سەیرێکی یادەوەرییەکانی پۆڵ بریمەر بکەی ئەو ڕاستییەت بۆ دەردەکەوێت. جێگیرکردنی زۆربەی ئەو بەندە دەستووریانەی ئێستاش کە وایکردووە هەرێمی کوردستان بمێنێتەوە هەر بۆ ئەو ئامانجە سیاسی و پرسە نەتەوەییە دەگەڕێتەوە کە ئێراق و ئەمریکییەکانیش قبووڵیان بوو.
خۆ ئەگەر ئێستا ساڵی 2003 بوایە نە ئێراق و نە ئەمریکاش ڕازی نەدەبوون کە هەرێمی کوردستان ئەو ماف و پێگە دەستووری و سیاسییەی هەبێت لە ئێراقدا.
هەرێمی کوردستان بەبێ بوونی پرسێکی جیاواز لە پرسی ئێراقییەکان، بەبێ بوونی پرسی میللەتێکی جیاواز لە عەرەب و خاوەن پرسێکی ڕەوا، ڕۆژبەڕۆژ چانسی مانەوەی وەک کیانێکی فیدراڵی سەربەخۆ لە ئێراقدا کەمدەبێتەوە. بەو مانایەی ئەگەر پرسی خاک و نەتەوەیەکی جیاواز نەبێت چ زەرورە باکووری ئێراق هەرێمێکی نیمچە سەربەخۆ بێت.
ئەوەی ئێستا تەوژمێکی سیاسی و کۆمەڵێک پەڕڵەمانتاری کوردیش پشتگیری لێدەکەن بە گەڕانەوەی دەسەڵاتی بەغدا بۆ هەرێم، ئەوە لە ڕاستیدا دەرەنجامی ئەو بێ پرسبوون و بێ ئامانجبوونەی هەرێمی کوردستانە لە دوای 2017، چونکە ئەگەر پرسی هەرێمی کوردستان تەنیا لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریدا کۆبکرێتەوە، ئیتر بۆ دەبێت هەرێمی کوردستان جیاوازبێت لە ئێراق، لەوانەیە بە تێکەڵبوونەوە لەگەڵ بەغدا، هەرێم بتوانێت باشتریش خزمەتگوزارییەکان پێشکەش بکات.
هەڵبەتە گومانیش لەوەدا نییە کە پارتە کوردییەکان پرسی کوردییان بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بەکارهێناوە، بەڵام ئەمە خودی پرسەکە ناخاتە ژێر پرسیارەوە، پرسی کورد پرسێکی ڕەوایە لە ناوچەکەدا، لەوانەیە کورد تاکە نەتەوە بێت لە جیهاندا کە تا ئێستاش لەسەر گوێگرتن لە گۆرانی کوردی و فێربوونی زمانی کوردی بخرێتە زیندانەوە.
هەڵبەتە سەرەڕای ئەو بێهیوابوون و بێ ئامانجبوونەی کورد لە بەغدا، ئەوەی لە هەمووی مەترسیدارترە ئەوەیە کە ئێستا ئاڕاستەیەکی نوێی سیاسی لە بەغدا دەسەڵاتیان گرتووەتە دەست کە بەهەموو هێزیانەوە کار دەکەن لەسەر درووستکردن و داتاشینی ناسنامەیەکی نیشتمانی بۆ ئێراقی دوای 2003.
ئەمەش لە ڕاستیدا پێداچوونەوەیە بە سیستەمی سیاسی لە ئێراقدا کە لە 2003 لە ڕێگای هاوپەیمانییەکی سیاسی و دەستووریدا بنەماکانی داڕێژراون، بە ئاڕاستەی گەڕانەوەو بەهێزکردنی دەسەڵاتی ناوەند. هەڵبەتە نابێت ئەوەش لە بیر بکەین کە بەشێکی زۆری ئەمریکییەکان و هەروەها بەریتانیەکانیش بەگشتی دەمێکە کار بۆ ئەو ئاڕاستەیە دەکەن، پێیانوایە ئەمە ڕێگاچارەیەکە بۆ سەقامگیریی لە ئێراقی دوای بەعسدا، بەڵام دەیانەوێت ئێراقییەکان خۆیان بگەنە ئەو ئەنجامە.
هێزە هەرێمییەکانیش بە تایبەت تورکیا جۆرێک پێداچوونەوەی بە سیاسەتی خۆی کردووە لەگەڵ هەرێم، بە تایبەت لە ڕێگای بە مەرجەعکردنی دەسەڵاتی ناوەند و گەڕانەوەی ئەولەویەت بۆ بەغدا لە مامەڵەکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا.
ئەو مەترسییانەی باسمان کرد زۆربەیان ئەنجامی شکستهێنانی دەسەڵاتی خۆماڵین لە لایەک و لە لایەکی دیکەش ئەنجامی ململانێکانی نێوان هێزە دەسەڵاتدارەکانن لە هەرێمی کوردستان. سەقامگیری هەرێمی کوردستان پێمانخۆش بێت یان نا، پەیوەستە بە دوو هۆکاری سەرەکی، یەکەمیان سەقامگیریی پەیوەندییەکانی یەکێتی و پارتی. دووەمیش هاوسەنگی بەرژەوەندی هێزە هەرێمییەکانی ناوچەکە لە هەرێمی کوردستاندا، بەتایبەتیش تورکیا و ئێران.
ئەمە لەوانەیە نەک بە دڵی ئێمە، بەڵکوو بە دڵی هێزە سیاسییەکانیش نەبێت، بەس ئیدی لەنێوان سیاسەت و خۆپاراستندا بەتایبەت بۆ هەرێمێکی وەک کوردستان کە لە جیۆپۆلۆتیکێکی سەختدایە بە دەگمەن ئەنجامەکان جێی ڕەزامەندی گشتی دەبن. [1]