ناونیشان: ئێراق؛ پەڕینەوە بەرەو دۆزەخ!
نووسەر:#عادل باخەوان#
ڕۆژی دەرچوون:#14-05-2023#
با ڕاستەوخۆ و بێ خولانەوە بە دەوری ڕاگرتنی کۆمەڵێک هاوسەنگی پەیوەندییەکانی هێزدا، بڕۆینە نێو بابەتەکەوە و لەو بەڵگەنەویستەوە دەستپێبکەین، کە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ئێراق، هەموو ئێراق، بەرەو نووسینەوەی چەندین حیکایەتی تراژیدی گەورە دەچێت و گەر ئەو دەستەبژێرانەی لە دەسەڵاتدان، بە هەموو دەسەڵاتەکانەوە بەبێ جیاوازی، وشیار نەبنەوە بەرانبەر ئەم دۆخە ترسناکانە و چەندین ستراتیژیەتی جیاوازی بابەتی بۆ مامەڵەکردنی ئەرێنی لەگەڵیاندا دانەنێن، بەدڵنیاییەوە تەواوی ئێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، لە بەردەم داهاتوویەکی یەکجار ترسناکدا دەبێت.
جیاوازی ئەم مەترسیە لەوەدایە، کە لەنێو قووڵاییەکانی خودی ئێراق و ئێراقییەکاندایە و پەیوەندی بە بەرژەوەندی زلهێزێکی هەرێمایەتی، یان جیهانییەوە نییە. گەر لە ڕابردوودا ئێراق هەمیشە لەژێر مەترسی دەرەکیدا بووبێت، ئەو مەترسیەی کە لەم بابەتەدا ڕووناکی دەخەینە سەر، لەنێو خۆی ئێراقدایە. ئەم ئەژدیهایە چیتر لەدەرەوە پەلاماری ئێراق نادات، بەڵکوو لەنێو هەر ماڵێکی ئێراقیدایە، بە هەرێمی کوردستانیشەوە.
لێرەوە و بۆ ئەوەی خوێنەری ئەم بابەتە بتوانێت وردتر لەو مەترسیە تێبگات و وشیارتربێت بەرانبەر دەرەنجامەکانی، من لە پانزە خاڵدا چڕیدەکەمەوە. ئەم پانزە خاڵە بەهیچ شێوەیەک باس لە شرۆڤە و سیناریۆ و تێز و گریمانە ناکەن، بەپێچەوانەوە، هەر پانزە خاڵەکە تەنیا لەسەر ژمارە و ستاتیسیکی بێ گیان و وشک و ڕووت و قووت ڕادەوەستن، کە بۆنی پەڕینەوە بەرەو مردنێکی تراژیدییان لێدێت.
1. بەپێی داتاکانی وەزیری پلاندانانی ئێراق، لە کۆی 40 ملیۆن ئێراقی، %68 تەمەنیان لە خوار 30 ساڵەوەیە. ئەمەش وادەکات کە ئێراق، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، یەکێک بێت لە هەرە گەنجترین وڵاتەکانی جیهان. تا ئێرە ژمارەکان دەکرێت جۆرێک لە گەشبینینمان لادرووستبکەن. بەڵام کارەساتەکە لەوەدایە کە بەلای کەمەوە لە 2013 وە تا ئێستا، واتە لە دە ساڵی ڕابردوودا، ڕێژەی بێکاری لای ئەم %68 بەپێی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی هەرگیز لە %40 دانەبەزیوە. واتە ڕێژەی بێکاری لە ئێراق و هەرێمی کوردستاندا دۆخێکی ڕاگوزەر نییە، بەڵکوو سرووشتێکی سیستمی هەیە و بووە بە ستراکتۆر! دەستەبژێرەکانی دەسەڵات پێویستە زۆر بە جیدی لەگەڵ ئەم %40 ەدا مامەڵە بکەن، گەرنا دەبن بە هەڕەشەیەکی یەکجار گەورە بۆ سەر پرسی ئاساییش و سەقامگیری و گەشەی ئابووری لە وڵاتدا. هەمیشە گەلێکی بێکار، گەلێکە لە چاوەڕوانی تەقینەوەی گەورەدا.
2. بەپێی توێژینەوەیەکی نوێی ناوەندی فەرەنسی بۆ توێژینەوە لەسەر ئێراق، ژمارەی ملیاردێرەکان لە ئێستای ئێراقدا، زیاترن لە کۆی ملیاردێڕەکانی هەموو ئەم وڵاتانە پێکەوە: هۆڵەندا، دانیمارک، پورتوگال، ڕۆمانیا، هەنگاریا، نێجیریا، ئیمارات، کوێت و لوبنان. ئێراق بەتەنیا خاوەنی 36 ملیاردێر و 16 هەزار ملیۆنێرە. ئەم چینە لە سەری سەرەوەی کۆمەڵگە دانیشتووە و خاوەنی قوتابخانە و مەلەوانگا و سەیرانگا و یاریگا و سینەما و شانۆ و تیپی مۆسیقای تایبەت بەخۆیە و لە دابڕانێکی قوڵ و فراوان و گەورەدایە لەگەڵ خوارەوەی کۆمەڵگەدا، کە زۆرینەی ڕەهای جەماوەر پێکدەهێنن.
3. لەبەرانبەر ئەو چینە کۆمەڵایەتییەی سەرەوەدا و بەپێی داتاکانی خودی حکومەتی ئێراقی، ڕێژەی هەژاری لە نەینەوا گەیشتووەتە %34، 50، لە زیقار %40، 90، لە میسان %42، 30، لە دیوانیە %44، 10 و لە موسەنا %52، 50 و لە کۆی ئێراقیش 25%. لە کاتێکدا ئێراق دووەم وڵاتی نەوتییە لە جیهاندا و زیاتر لە 120 ملیار دۆلار لە خەزێنەی ئێراقدا هەیە.
4. هەر لەنێو هەلومەرجێکی وادایە کە دۆخی ژنان، ڕێک وەک کاتیگۆریە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە، زیاتر لە دۆزەخێکی گەورەی تاودراوەوە نزیکە و بەپێی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و لەسەر ئاستی جیهان، تەنیا ژنانی یەمەن دۆخیان لە ژنانی ئێراق خراپترە و بەس. لە ئێراقدا، بە هەرێمی کوردستانیشەوە، ڕێژەی ئەو ژنانەی کە هیچ شانسێکی کارکردنیان نییە گەیشتووەتە 87%! تەنیا بۆ بەراوردکردن، لە وڵاتێکی وەک فەرەنسادا ڕێژەی ژنانی خاوەنکار لە 2022 دا گەیشتووەتە %70، 7.
5. زیاتر لە ژنان و گەنجان، هەلومەرجی منداڵانی ئێراق، بەهیچ شێوەیەک و لە هیچ دۆخێکدا، ناکرێت وەک ئەوەی کە ئێستا هەیە، قبووڵبکرێت. لەم وڵاتەدا سێ ملیۆن و دوو سەد هەزار منداڵ کە لە تەمەنی ئەوەدان بڕۆن بۆ قوتابخانە، لەبەر چەندین هۆکار ئەم شانسەیان پێنادرێ و مەحرومن لە خوێندن.
6. کاتێک ئەم دۆخە وردتر دەکەینەوە، تراژیدیەکە ڕوونتر دەبینین. بۆ نموونە لەو پارێزگایانەی کە دەکرێت بە ڕووبەری پاش ململانێ (Post-conflict) ناویانبەرین، وەک دیالە و سەڵاحەدین و نەینەوا %90 منداڵان قوتابخانەکان بە یەکجاری بەجێدەهێلن و واز لە خوێندن دێنن. واتە لە چەند ساڵی داهاتوودا، ئێمە دەبین بە خاوەنی جەماوەرێکی تەواو نەخوێنەوار لەم پارێزگایانەدا.
7. بەڵام لە ڕاستیدا دۆخی منداڵان لە تەواوی ئێراقدا بەهەرێمی کوردستانیشەوە کارەساتاویە و بەپێی داتاکانی UNICEF کە لەسەر منداڵانی ئێراق کراون، لە هەلومەرجی ئێراقی پۆست سەدام حسێندا، منداڵانی ئێراق هەرگیز ناتوانن زیاتر لە 40% تواناکانیان بەکاربێنن. واتە هەمیشە %60 تواناکانیان لەدەستداوە و لەم بوارەشدا تەنیا یەمەن لە پاش ئێراقەوەیە! بە ڕاستی چ داهاتویەک چاوەڕوانی منداڵانی ئەم نیشتمانە دەکات.
8. دەرەنجامەکانی ئەم هەلومەرجە هەر لە ئێستاوە دەرکەوتوون، چونکە بەپێی داتاکانی بانکی نێودەوڵەتی، لە ساڵی 2000دا، 74%ی ئەوئێراقیانەی کە لە سەرووی هەژدە ساڵییەوە بوون خوێنەواربوون. بەڵام لە 2018 دا %50ی هەمان ئەم ئێراقیانە نەخوێنەوارن.
9. ئەم دابەزینە بۆ قوڵاییەکانی دۆزەخ لە هەموو ڕووبەرەکاندا بەردەوامە. لە 2005 دا، %62 لە ئێراقیەکان پێیانوابوو کە وڵاتەکەیان بەرەو داهاتویەکی گەشتر هەنگاو دەنێت. بەڵام ئێستا %82 ی ئێراقییەکان پێیانوایە کە وڵاتەکەیان بەرەو داهاتویەکی نادیار و خراپ هەنگاودەنێت!
10. لە 2012دا، %59ی شیعەکان پێیانوابوو کە حکومەتەکەیان دەتوانێت دەستێوەردانبکات بۆ ئەوەی ژیانێکی باشتریان بۆدابینبکات و قەیرانەکانیان بگۆڕێت بە دەرفەت. بەڵام ئێستا %65ی شیعەکان هیچ جۆرە متمانەیەکیان بە حکومەتە یەک لەدوای یەکەکان نەماوە و پێیانوایە چیتر هیچ مەهدیەک نایەت ڕزگاریان بکات.
11. پاش تەواوبوونی جەنگی #داعش#، گەشبینیەکی گەورە لای سووننە درووستبووبوو بەوەی کە چیتر بەغدا بەتەنیا جێیان ناهێڵێت. لێرەوە %70ی سوننەکان پێیانوابوو کە حکومەتی فیدراڵی دێت و ژیانێکی جوانتریان بۆ دابیندەکات. بەڵام ئەمڕۆ ئەم ڕێژەیە لە دابەزینێکی یەکجار بەرچاودایە و لە باشترین دۆخدا تەنیا %50 پێیان وایە کە دەکرێت چاوەڕوانیی ئەوەبن حکومەت هەلومەرجیان بگۆڕێت.
12. لە ڕاستیدا ئەم دۆخە هەمیشە وانەبووە، بەڵکوو لەنێو هەلومەرجێکی درێژخایەندا ئەم گۆڕانکارییە تراژیدیەی بەسەردا هاتووەو ئێراقییەکان متمانەیان بە هەموو شتێک لەدەستداوە. بۆ نموونە لە 2004 دا %80ی ئێراقییەکان متمانەی تەواویان بە دەزگا ئایینیەکان هەبووە، بەڵام لە 2022 دا ئەم ڕێژەیە دادەبەزێت بۆ %40.! و ئەمەش گۆڕانێکی تەواو تراژیدیە.
13. ڕەنگە یەکەم هەنگاویش کە لەسەر ئاستی ئێراق دەبێت بەخێرایی و بەگەورەیی بنرێت، بریتیبێت لە ڕاگەیاندنی جەنگێکی سەرتاسەری دژ بە گەندەڵی، چونکە %95ی ئێراقییەکان پێیان وایە کە ساڵ لەدوای ساڵ گەندەڵی زیاددەکات و هیچ کەس و دەزگا و دەسەڵاتێک ناتوانێت ڕایبگرێت.
14. تەنیا بۆبیرهێنانەوە، لە 2003ەوە تا 2023، هەمیشە ئێراق لە ڕیزی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندابووە و تاوەکوو ئێستاش هەر لەو چوارچێوەدایە، ڕێک وەک سۆمال و سووریا و یەمەن و کۆریای باکوور و لیبیا و هایتی و چاد. ڕەنگە کاتی ئەوە هاتبێت کە ئیدی ئێراقییەکان بیرێک لە کیبریائی خۆیان بکەنەوەو تێبگەن لەوەی کە چیتر چەقی جیهان نین، بەپێچەوانەوە جیهان لەپەنای نیکاراگوا و ئێریتریادا ناویان دەبات!
15. دیسانەوە تەنیا بۆ بیرهێنانەوە: لە 2003دا ئێراقییەکان تەنیا24 ملیۆن هاووڵاتی بوون، لە 2023 دا بوون بە 42 ملیۆن و لە 2050 دا دەبن بە 80 ملیۆن!
16. بەپێی هەموو پێشبینیەکان لە 2050 دا نەوت ئەو بەهایەی ئێستای نامێنێ و کاتێک دەگەین بە هەمان ساڵیش ئێراق %47 خاکی بەپیتی خۆی لەدەستداوە. واتە چیتر ئێراق نە نەوتی وەک پێویست دەمێنێت نە خاکی کشتوکاڵی بۆ وەڵامدانەوەی پێداویستییە سەرەتاییەکانی ئەو 80 ملیۆن هاووڵاتییە. لە دۆخێکی ئاوادا ئێراق ڕووبەڕووی دوو دیاردەی یەکجار گەورە و ترسناک دەبێتەوە: یەکەمیان بریتییە لە برسێتی و دووەمیشیان بریتییە لە کۆچی چەند ملیۆنی، چ بۆ ناخۆی وڵات (لە باشوورەوە بۆ کوردستان) چ بۆ دەرەوەی وڵات (لە ئێراقەوە بۆ ئەوروپا و وڵاتانی دیکە) .
بە ڕاستی نازانم ئێراقییەکان وشیارن بەوەی کە چ کارەساتێک چاوەڕوانیان دەکات؟ وشیارن بەوەی کە چۆن سەرقاڵی خۆئامادەکردنن بۆ پەڕینەوە بەرەو دۆزەخ؟ [1]