ناونیشان: خوێندنەوەکانی بڕیاری دادگەی فیدراڵی لەبارەی پەڕڵەمانی کوردستان
نووسەر:#یاسین تەها محەمەد#
ڕۆژی دەرچوون:#03-06-2023#
پاش 9 دانیشتن کە پڕبوون لە دادبینی و مشتومڕ، دادگەی فیدراڵی دەیەم دیارترین بڕیاری پەیوەست بە کەیسە کوردییەکانی لە پاش ڕیفراندۆمەوە (2017) دەرکرد. ئەمە 15ەمین بڕیاری ئەم ساڵی دادگاکەیە (2023) و بەردەوامبوونی خولی پێنجەمی پەڕڵەمانی کوردستانی بە یاسایەکی ناکۆک و دژی دەستوور ناساند و کۆتایی بە چاوەڕوانی و گفتوگۆ یاساییەکان لەوبارەیەوە هێنا.
بڕیاری دادگە کە نزیکەی 20 لاپەڕەیە، پڕە لە ڕاڤە و شیکاری ورد و درێژ و هەمەلایەنە سەبارەت پاساوەکانی ڕەتکردنەوەی یاسای ژمارە 12ی ساڵی 2022ی درێژەدان بە خولی پێنجەمی پەڕڵەمان کە هەندێک لەو پاساوانەش یاسا و پەیڕەوی نێوخۆی بەرکاری خودی پەڕڵەمانی کوردستانن، لەگەڵ ئەوەشدا دادگا پشتی بە دەستووری ئێراق بەستووە و لە سەروو ئەویشەوە جاڕنامە و ڕێککەوتنە جیهانییەکان. ئەم وردەکارییەش زیاتر وەک دوورخستنەوەی گومانی بە ئامانج گرتنی هەرێمی کوردستان و کۆت و بەندکردنی لێک دەدرێتەوە کە لە ناوەندی سیاسی و لای هەندێک دەستەبژێریش لە هەرێمی کوردستان بۆچوونێکی باوە.
بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵی ستایشی زۆری تێدایە بۆ ئازایی و ناوازەیی ئەزموونی یەکەم هەڵبژاردنی هەرێمی کوردستان لە 1992، جگە لەوەش بە ڕوونی جەختی لە دەستووریبوونی قەوارەی هەرێمی کوردستان کردووەتەوە، لەگەڵ پێداگریکردن لەوەی کە لە چوارچێوەی سیستمی سیاسی ئێراق کە پەڕڵەمانی و فیدراڵی و دیموکراسییە، دەستووری فیدراڵ سایە و سێبەری بەسەر ناوەند و هەرێمەکانیشەوە هەیە. بەم پێیەش وەک دەقێکی پەتی، بڕیارەکەی دادگا نەفەسێکی نەیارانە و ناحەزانەی دەرهەق بە هەرێمی کوردستان تێدا نییە و بگرە موجامەلەشی تێدایە. دەکرێت ئەمەش بکرێتە دەرفەتێک بۆ تێپەڕاندنی ناکۆکییەکانی پەیوەست بە یاسای هەڵبژاردن و چۆنییەتی ئەنجامدانی، هەروەها بناخەی بۆ نەریتێکی دەستووریی نوێ لە کوردستان و لە سەرانسەری ئێراقیش داناوە کە چیدیکە تەمەنی پەڕڵەمانی هەڵبژێردراو درێژ نەکەنەوە و ڕێز لە وادە دەستووری و یاساییەکانی هەڵبژاردن بگرن کە ئەمە لە بەرژەوەندیی ئەزموونی هەرێمی کوردستانە کە پێشینەی زۆری لەگەڵ درێژکردنەوەی وادەی پەڕڵەمان دا هەیە، هەر بەوهۆیەشەوە پاش تێپەڕبوونی 31 ساڵ بەسەر یەکەم هەڵبژاردن دا، تازە لە کۆتایی خولی پێنجەمی پەڕڵەماندایە لەکاتێکدا دەبوو ئێستا بەرەو خولی هەشتەم بڕۆشتایە.
هەرچەندە هەوڵی زۆر دراوە کە دەقی بڕیارەکەی دادگەی فیدراڵی پەتی و بێ گرفت بێت، بەڵام جگە لە لێکەوتە یاساییەکەی، کاریگەرییە سیاسییەکانی و شێوازی بەکارهێنانی جێگەی مشتومڕ و هەڵوەستە لەسەر کردنە؛ یەکەم جارە دادگایەکی فیدراڵی لە بەغدا لە باس و بابەتێکی تەواو ناوخۆییدا ببێتە ناوبژیوان، ئەمەش دەکرێت وەها بخوێنرێتەوە کە چیدی کوردستان بەتەنیا چەقی بڕیار نییە سەبارەت بە چارەنووسی پرسەکانی خۆی، هەروەها دەشێت ئەزموونی هاوشێوە لە کەیس و پرسی دیکەدا لە ماوەی داهاتوودا دووبارە ببێتەوە. هەروەها بەهۆی ئەوەی بڕیارەکە هەنگاوە پەڕڵەمانییەکانی پاش 6_11_2022ی لە هەرێمی کوردستان پووچەڵ کردووەتەوە، ئێستا کوردستان بەبێ کۆمیسیۆن ماوەتەوە و بۆ دەربازبوون لەم بۆشاییە یاساییەی بۆی درووستبووە دەبێت بە ناچاری پەنا بۆ کۆمیسیۆنی فیدراڵی ببات، ئەمەش هەر جۆرێک لە زەبرە کە بەر دامەزراوەکانی هەرێمی کوردستان دەکەوێت لە ئاست هاوشێوەکانیان لە بەغدا لەکاتێکدا ئەزموونی هەڵبژاردن لە ئێراق دەگەڕێتەوە بۆ 2005 و ماوەی 13 ساڵ لە پاش ئەزموونی هەرێمی کوردستانەوەیە.
لەسەر ئاستی دەسەڵاتی جێبەجێکردنیش بڕیاری دادگا دەرگا دەکاتەوە بۆ ورووژاندنی پرسیار سەبارەت چارەنووسی دەسەڵاتی جێبەجێکردن (حکومەت) کە ئەویش شەرعیەتی لە پەڕڵەمان وەرگرتووە. لە کوردستاندا دەستوور نییە تاوەکوو چارەسەرەکانی بۆشایی و پێناسەی حکومەتی کار بەڕێکەر یەکلایی بکاتەوە، بەڵام لە نزیکترین نموونەدا کە نموونەی بەغدایە، دادگای فیدراڵی لە ڕاڤەیەکی دەستووریدا (121/ 2022) سەبارەت مادەی (64/أ) ؛ هەڵوەشانەوەی پەڕڵەمانی بە هۆکار داناوە بۆ ئەوەی حکومەت ببێتە کار بەڕێکەر، لەم دۆخەشدا ئەرکی حکومەت دەبێتە ڕاپەڕاندنی کاروباری ڕۆژانە، بەتایبەت ئەوانەی مۆرکی خزمەتگوزارییان هەیە، بەبێ ئەوەی حکومەت بتوانێت بڕیاری سیاسی و کاریگەریی جومگەیی وەها بدات کە لێکەوتەی ئاییندەیی هەبێت، لە چەشنی پێشنیازکردنی یاسا، قەرز کردن، دامەزراندنی پلە باڵاکان، بەخشین لە پۆستەکان و ...هتد، ئەمەش ڕەنگە کێشە بۆ پێگەی هەرێمی کوردستان لەئاستی بەغدا لە ئێستادا درووست بکات و ئەگەریشی هەیە پەیوەندی #هەولێر# و بەغدا بخاتە ژێر گوشارەوە.
ژمارەیەک پەڕڵەمانتاری ڕاستڕەوی چوارچێوەی هاوئاهەنگی شیعە دەم و دەست ئەوەیان ورووژاند کە حکومەتی هەرێمی کوردستان بووەتە کاربەڕێکەر، بەم پێیەش دەسەڵاتی پێداگری و داواکاری و ڕێککەوتنی زۆری لەگەڵ حکومەتی بەغدا نەماوە بەتایبەت لە بواری بەشە بودجەدا، ئەوانەشی لە کێشە ناگەڕێن و لەگەڵ سەرکەوتنی ئەزموونی سوودانیدان، ڕەچاوی دۆخی هەرێمی کوردستان دەکەن و بڕیارەکە و لێکەوتەکانی بەبێ دەنگی بەڕێدەکەن، بەتایبەت کە ئێستا گفتوگۆکانی بودجە گەیشتوونەتە قۆناخێکی ورد و هەستیار و کردنەوەی بەرەیەکی دیکەی ململانێ و ناکۆکی هەڵناگرن.
بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی لە بارەی پەڕڵەمانی کوردستان لە دۆخێکدایە کە کۆمەڵێک کێشەی دیکە لە کوردستان و ئێراقدا هەن، دابەشبوونی نێوخۆیی بەرەو قووڵبوونەوەی زیاتر ڕۆیشتووە و، ڕەخنە و گازەندەی دەرەکی لەسەر کوردستان لە هەڵکشانە، هەڕەشەی ئێران لە بارەگای هێزە کوردستانییە ئۆپۆزیسیۆنەکان سەری هەڵداوەتەوە، دۆسیەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی تورکیا تووشی گرێی زۆر بووە و چارەنووسەکەی ناڕوونە، ئەم بارودۆخەش دەرفەتێکی سەبارەت تەوزیفکردنی خراپە بۆ بڕیارەکەی دادگا کە وەکوو دەق کێشەی ئەوتۆی نییە و زیاتر جەختکردنەوەیە لە کۆمەڵێک دەق و پرەنسیپی یاسایی سەبارەت بە وادەی هەڵبژاردنەوە. [1]