ماناو واچۍ (تېز) ی
ئا شیکەردیێە سەرو واچۍ (تېز)ی، thesis جە سەرچەمهایە جیاواز جە ئینتێرنێت هۆرۆمگېڵنانوە سەرو زوانو کووردی هۆرامی و سۆرانی، هۆکارەکېش ئانەبۍ خەڵکانیەوە فرە بە هەڵە ئا واچۍ بەکار مەبەرا، هیواڎارەنا سوودش بۊ.
وشەو تېز چنە مەعنیێش هەنێ، بەڵام جە چوارچېوەو نووسیەو ئاکادێمی و کۊڵیێ، بە پلەو یەکەمی ئاماژەن بە ئی خاڵانە جە وەرەنە:
1- تېزو ئەکادێمی: جە بواروو ئاکادمینە تېز قەواڵیەوە جەوهەری و فەرمین کە جەکۊڵیێ ڕەسەنەکا مۆزۆ ڕوە کە جە لاو فێرکاریەوە ئەنجامدریان، پسەو بەشیەوە جە وەنێ بەرزی. ئیجۊرە تېزە بەشێویەوە عموومی پېوەڼیش هەن بە تەمامکەردێ پایاننامەو بەکالۆریۆس، ماستەر یام دکتۆرا. تېزو بەکالۆریۆس، ماستەر و دکتۆرا توانایی فێرکاری نیشانە مەدۊ پێ ئەنجامدێ جەکۊڵیێ و پېشکەشکەردێ پێڎاکریاکا جەسەرو بابەتیەوە دیاریکریا، جە کاتیەنە تېزو دکتۆرای
(PhD thesis or dissertation) نیشاندەروو بەشداربییێ کۊڵیێ جە بەرزترین ئاستوو ئاکادێمینە.
2- ئارگومێنتی دلێڕاسێ (مەرکەزی): بە مانایە فەراوانتەر، تېز مەتاۋۊ ئاماژە بە خاڵیەوە جەوهەری یا وتوێژیە دەربارەو بەرهەمیە نووسیێچ پسەو وتاری یام جەکۊڵیێ ئیشارە کەرۊ. تېز چڕووپڕیەوەن جە بابەتیە یام ئارگۆمنتیەوە نووسەریە جەسەرو بابەتیەوە دیاریکریا و بە وازێحیچ جە سەرەتاو
مەرەکێوە دیارمەگنۆ، پسەو ڕانماییە پێ وێنەری هەرمانە کەرۊ و یارمەتیدەرەن پێ ئەرەمەرزیێ ئامانجوو نووسینەکێ.
3- کەرەستاو موسیقای: جە مووسیقانە 'تېز' مەتاۋۊ ئاماژە کەرۊ بە خاڵیەوە سەرەکی یام بابەتیەوە کە پێکهاتەو موسێقی کەرۊش، بەتایبەت جە چوارچېوەو فۆگی (fuge) یام جە جۊریەوە گۊرانیێ.
*فۆگ جۊریەوە جە پارچە موسیقان کە جە سەردەمو بارۆکی پەرەش پەنە دریا و هەندیە یاس پەیرەوی کەرۊ. فۆگ هەمیشە چنە دەنگین، بەڵام شمارەو دەنگەکا متاوۆ جیاوازبۊ.
4- گەڵاڵەو فەلسەفی: جە فەلسەفەنە 'تېز' مەتاۋۊ گەڵاڵە یام واتیەوەبۊ کە وزیۆ وەروو مشتوومڕی. فرە جارێ فیلسووفەکا تېزەکا مۆزا ڕوە پێ ئەرەکۊڵیێ و مشوومڕی ویرکەردێ فەلسەفی جۊراجۊر.
مەعنی وشەو 'تېزی' مەتاۋۊ جیاوازبۊ، بەپاو ئا کۆنتێکستانە کە چەنەشەنە بەکار ئامێنێ، بەڵام جە چوارچېوەو ئاکادێمی و شیکەردێ، فرەتەرینجار گرێدریان بە بەڵگەنامەی فەرمی شیکەرەکا یان ئارگۆمنتی دلێڕاسێ بەرهەمیەوە نووسراوە.
جە فەلسەفەنە، 'تېز' بە شێویەویە تایبەت ئاماژەن پەی گەڵاڵێ، ئیدعا یان ئارگۆمنتیەوە تایبەت کە پێ گۆفتوگۆ و تەحقێق و مشتوومڕ مۆزیۆروە. فیلسووفەکا عێبارەتوو تېز بەکار مەبەرا پێ دەربڕیێ وێلوێ یام دیدیەوە فەلسەفی جە سەرو سوالیە یان سوالیەوە فەلسەفی تایبەت.
چی چوارچېوەنە پاسەدیارگنۆ تېزیەوە ڕەهەندە جۊرواجۊرەکا جەوېش گېرۆ، پسەو:
1- ئیدعاو فەلسەفی: فرە جارێ جە فەلسەفەنە نمایەندەگی ئیدعا یام لواویە فەلسەفی کەرۊ سەبارەت بە سرۆشتی واقێع، ئێخلاق (ethic) ، زانایی یام بابەتیەوەتەری فەلسەفی.
2- ئارگۆمێنت (The argument) : فرە جارێ تېز ئارگۆمێنت و بەڵگەو پشتیوانیش چەنین کە ئامنجشا پاساوئاردێ و وەرگیریکەردێن جە ئا هەڵوێستێیە کە جە بەیاننامەو تێزەکێنە هۊرچنیان.
3- مشتوومڕ (controversial) : تېزە فەلسەفیەکا بە شێویەویە تایبەت کریێنێ پێ تەحقێق و ئینتقاد جەلاو فیلسووفەکاوتەریوە، پسەو خاڵیەوە دەسپێکەردێ پێ گۆفتوگۆ و مشتوومڕی فەلسەفی هەرمانە مەکەرا.
4- گېڵێ شۆنەو ئیدەکارە (Search for ideas) : تېزە فەلسەفیەکا پەی گېڵێ و وزەروێ ئیدەکا و تێئۆری یام دیدگاو فەلسەفە ئاڵۆزەکا سەرو سواڵە بنەرەتیەکا سەبارەت بە بیێ (existence) ، ئێخلاق (ethic) ، ئێخلاق و باروودۊخوو ئینسانەکا بەکار مەبریا.
5- جەمکەردەیۆ (collect) : جە بەعزیەوە حاڵەتێنە تېز جە فەلسەفەنە مەجمووعیەوەبۊ کۆکریێ تێئۆری یان دیڎگاو فەلسەفی بییەکا (Existing) پێ پېشنارکەردی ڕوانگێیەوە تازە یام چارەسەرکەردی کېشیەوە فەلسەفی.
پێ نموونێ: فیلسووفیە، تېزیەوە وزۊروە کە قسێ سەرو تێئۆری ئێخلاقی تایبەت، پێگیەوە میتافیزیکی. یام تێئۆری زانایی کەرۊ، دمای تېزەکە جە لاو فیلسووفەکاو تەریوە مۆزیۆ چېروو تەحقێقی ئینتێقادگەرانە و گۆفتوگۆ و مشتوومڕەکاو دماتەری کە بەشداریکەرا جە گەشەکەردێ ویروو فەلسەفێنە.
جە بنەرەتەنە، تېز جە فەلسەفەنە پسەو خاڵیەوە ئەوەڵی پێ تەحقێقاتی فەلسەفی هەرمانە مەکەرۊ ، هەر پاسە خزمەت بە وتاریەوە فکری جە بوارە جیاکانەنە کەرۊ، نمایێندەگی ئیدعا یام مەوقووفوو وېش مەرمانۆ کە ئاوەڵەن پێ شیکەردی و ئینتقاد و گېڵێ زیادتەری فەلسەفێ.
ئاسۆ ئامێدیان.[1]