#سمکۆی شکاک#؛ شۆڕشگێڕێک لە ڕێگای سەربەخۆیی کورد؛ بەشی 02
پاش شەڕی جیهانی، عوسمانییەکان ئازەربایجان بەجێدێڵن و حکوومەتێکی بەهێز لە ئازەربایجان دانامەزرێ و تەنیا دەسەڵاتی کاریگەر و خاوەن جێگە و پێگە سمایل ئاغای شکاک بوو. ئەو جودا لە هێزەکانی خۆی چەند سەد کەس لە سەربازانی عوسمانییشی لەگەڵ بوون و پشتیووانییان لێ دەکرد.
حاکمی #ورمێ# سەردار فاتیح لەو سەردەمەدا دەیەوێت بە وتووێژ هەڵیفریوێنێ بەڵام ئەو هەوڵە ئاکامێکی نابێ وحاکمی تەورێز موکەڕەم ولمولکیش بۆمبێکی بە دیاری بۆ دەنێرێ کە دەتەقێتەوە و سمکۆ لێیی دەرباز دەبێت..
مانگی فێبڕیوەری ساڵی 1919 کۆبوونەوەیەک لە مابەینی گەورە خانەکانی کوردستانی ڕۆژهەڵات بەڕێوەچوو. لەو کۆبوونەوەیەدا باسی ڕاپەڕینێکی گشتی بە دژی دەوڵەتی ئێران کرابوو. بەڵام لەسەر ئەوە پێک هاتن کە تا دەوڵەتە گەورەکان ڕایان وەرنەگیرێ و ڕەزامەندی بۆ پشتیووانی و گۆڕانکاری دەرنەبڕن هیچ نەکەن.
پاش ئەوە دوو کەس و بە دوو ئاڕاستەی جوداوە بە مەبەستی ورووژاندنی باسی سەربەخۆییی کوردستان هەوڵ دەدەن لە نوێنەرانی دەوڵەتانی بیانی و بەتایبەت ئینگلیز نزیک ببنەوە و ئەو داوایەی خۆیان و خەڵکی کوردیان پێ بگەیەنن. ئەوان داوای سەربەخۆییی کوردستان ببووە کەڵکەی تازەیان و هەر یەک لە ڕێیەکەوە بۆی تێکۆشان .
سەید تەهای #شەمزینان# ساڵی 1912 بۆ ڕاکێشانی یارمەتیی ئینگلیزییەکان دەچێتە بەغدا و سمکۆش نامەیەک بۆ ئاڕنۆلد تالبۆت ویلسۆن نوێنەری دەوڵەتی ئینگلیز لە بەغدا دەنووسێ. بەڵام هیچ کامیان بەڵێنێکی دیاریکراو وەرناگرن.
پاش ئەوە سمکۆ چاوەڕێی ڕاپەڕینی خانەکانی دیکەی کوردستان نەمایەوە و شارەکانی دەیلەمان و خۆیی گرت و پاشان گەورە شاری ورمێی گەمارۆدا، بەشێک لە خەڵکی ئازەریی لەکستان واتە بەشی باکووری ڕۆژاوای دەیلەمان دانیان بە حاکمییەتەکەی دانەنا و ئەویش هێرشی کردنێ و تێکی شکاندن و تا بەندەری شەڕەفخانەی ڕادان. ناوچەکانی باکووری گۆلی ورمێش کەوتە ژێر دەستی هێزەکانی سمکۆوە .
لەو کاتەدا حاکمی تازەی تەورێز سەردار ئینتسار بە هێزێکی زۆرەوە هێرش دەکاتە سەر هێزی سمکۆ و پاشەکشەیان پێ دەکات و سەرەنجام سمکۆ لەگەڵ فەرماندەی هێزی شارۆچکە، فیلیپۆف، کە بە نوێنەرایەتیی تەورێز هێرشی کرد بوو وتووێژ دەکات و ڕێکدەکەون.
ئەو ڕێککەوتنەش هێندەی دیکە پێگەی سمکۆ بەرز دەکاتەوە. لە ساڵی 1920دا دیسان دەشتەکانی ورمێ و #سەڵماس# و خۆی دەگرێ و بۆ خۆی حاکم بۆ شاری ورمی دادەنێ. بەو شێوەیە ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ هێزەکانی سمکۆ پەرە دەسێنن و لە دوایین هێرشی بۆ سەر سوپای ئێران ژمارەی چەکدارانی گەیشتوونەتە دەهەزار کەس.
سمکۆ ساڵی 1920 چەندین کۆبوونەوە لەنێو هەموو سەرۆک خێڵە کوردەکانی ئازەربایجاندا ساز دەکا. هاوێنی ساڵی 1921 هەرێمی دەستەڵاتی سمکۆ بریتییە لە سەرانسەری ڕۆژاوای گۆلی ورمێ تا شاری #بانە# و #سەردەشت# و سووچی باکووری ڕۆژاوای وڵاتی ئێراق. لە خێڵەکانیش جگە لە خێڵی شکاک و تایەفەی هەرکی ، مامەش و مەنگوڕ و دێبوکری و پیران و زەرزا و گەورک و فەیزوڵڵابەیگی و پشدەری و تایەفە بچووکەکانی بانەش لەگەڵ سمکۆ کەوتبوون.
شایەنی باسە سمکۆ شاری #سابڵاغ#یشی لە دەست هێزەکانی دەوڵەت دەرهێنا و لەو شەڕەدا بەشێک لە شاری سابڵاغ تاڵان کرا و ئەوەش بوو بەهۆی ئەوەی دواتر سمایل ئاغا لەلایەن نەتەوەخوازانی کوردەوە تانەی لێ بدرێ. سمکۆ لە پاساوی ئەم ڕووداوانەدا وتوویەتی: هێزەکانی ژاندەر مێریی ڕێژیم شەڕەکانیان بەرەو نێو کووچە و کۆڵانەکانی شار بردووە و منیش نەمتوانیوە پێش بە دژکردەوەی هێزەکانم بگرم.
بەڵام هەر دوای ئەوە سابڵاغ و وەک ناوەندی حوکمڕانی دەستنیشان دەکات و بۆ خۆی ئەوێ بەجێ دێڵێ و بە هەمزە ئاغای دەسپێرێ. پاش ئەو هێرش و سەرکەوتنە یەک لە دوای یەکانەی سمایل ئاغا و لەشکرە دە هەزار کەسییەکەی، خەڵکانی غەیرە کوردیش دان بە دەستەڵاتەکەیدا دەنێن، بۆ وێنە خەڵک و حاکمانی شارەکانی میاندواو و مەراغە و بناویش ڕادەست نامەیان بۆ سابلاغ نارد.
سەرکەوتنە یەک لە دوای یەکەکانی سمکۆ، کەسایەتییەکی بەرزی لێ ساز کردبوو. لە ساڵی 1922 هەرێمەکەی ئەو یەکجار گەورە ببووەوە. لە ڕۆژهەڵات و باشوورەوە گەیشتبووە سائین قەڵا و #سەقز# لە باکوور تا قوتوور و تەنانەت لە ناوچەی #مەریوان# و هەورامانیش کاریگەریی بووە و تەناتەت هێندێ تایەفەی باشووریتریش لە #لوڕستان# ئامادەی ڕاپەڕین بە لاینەگری لە سمایل ئاغا بوون.
لەو سەروبەندەدا ئێران لە هەموو لاوە شێوابوو. لە باکووری ئێران هێزەکانی میرزا کووچک خانی جەنگەڵی دەستیان بە ڕاپەڕین کردبوو. لە لایەکی دیکەوە کەسێک بە ناوی خاڵۆ قوربانی هەرسینی لە پۆشتکووە بە کۆوە کردنی هێزەکانی عەشایر بە دژی دەوڵەتی ناوەند ڕادەبێت. ڕەزا خان کە پێشتر مەیتەری سەفارەتی هوڵەند ببوو و ئێستاش بە کودەتا ببووە شای ئێران، هەوڵی دەدا بە هەر شێوەیەک بووە ئەو شۆڕشانە داکووژێنی. لەنێو ئەو هێزانەدا هێزی سمکۆی شکاک هێزێکی تەیار و کارامە بوون و لە چەندین تێکهەڵچوونی گەورەدا، هێزە دەوڵەتییەکانیان شکست دابوو. ڕەزا خان هەوڵی دا ئەو هێزانەی دیکەی دژبەری بۆ لای خۆی ڕابکێشێ تا بتوانێت بەتەواوی لەگەڵ هێزەکانی سمایل ئاغا بەشەڕ بێ. میرزا کووچک خان کە پەیوەندیی شاراوەی لەگەڵ سمایل ئاغای سمکۆ هەبوو و نەیارێکی سەرسەختی حکوومەتی ناوەندییش بوو درێژەی بە خەباتی خۆی دا، بەڵام خاڵۆ قوربانی هەرسینی ڕەگەڵ هێزەکانی ڕەزا خان دەکەوێ. لە لایەکیش پەیوەندیی لەگەڵ میرزا کوچک خان هەر دەمێنێ و لە ئاکامدا میرزا کوچک خان دەکووژێ و سەری بڕاوی میرزا کووچک خان بۆ ڕەزا خان دەبا.
پاش ئەو ڕووداوە، ڕەزا خان خاڵۆ قوربان ڕادەسپێرێ بە هێزێکی پۆشتە و تەیارەوە هێرش بکاتە سەر هێزەکانی سمکۆ، لە ساڵەکانی 1921-1922دا خاڵۆ قوربان لەشکرێک لە عەشایر بە مەبەستی هێرش بۆ سەر هێزەکانی سمایل ئاغا پێک دێنێ. پاش بیستنی ئەو هەواڵە سمایل ئاغا هێزەکانی ئامادە دەکات و لە شەڕێکی گەورەدا شکستێکی سەخت بەسەر هێزەکانی خاڵۆ قوربان دێنێ و پاشەکشەیان پێ دەکا.
ڕەزا خان کە لە شەڕدا دەروەستی سمکۆ و هێزی کورد نەهاتبوو، لە باری سیاسییەوە لەژێر گوشاری نەتەوەخوازانی ئێرانیدا بوو هەر بۆیە لە ڕێگایەکی دیکەوە هەوڵی دا زەبر لە سمایل ئاغا بوەشێنێ و هەر بۆیە داوای ئەوە دەکات لەگەڵ سمایل ئاغا دیدار پێک بێنێ و لە ڕێگای وتوێژەوە کێشەکان چارەسەر بکەن.
هەر بۆیە ساڵی 1929دا ڕەزا خان بە مەبەستی دانووستان و وتووێژو سازان بانگێشتنی شاری #شنۆ#ی دەکا. سمکۆ وەک دیپڵۆماتێک دەچێتە شنۆ تا لەگەڵ خودی ڕەزا خان دیدار بکات، بەڵام پاش ئەوەی دوو ڕۆژ لەوێ میوانی هێزەکانی دەوڵەت دەبێت و چاوەڕوان دەمێنێتەوە، لە ڕۆژی سێیەمدا سەرهەنگ سادق خان کە نوێنەری ڕەزا خانە، دەست لەنێو دەستی سمایل ئاغا بەڕێی دەکات و هەر لەو کاتەدا کە ماڵاواییی لێ دەکات دەستوور دەدا تەقەی لێ بکەن و بەو شێوەیە هێرش دەکەنە سەر خۆی و شاندی یاوەری و هەموویان جگە لە دووکەس دەکوژرێن.
تیرۆری سمایل ئاغا پەڵەیەکی ڕەشی تاوانە بە سەر تەوێڵی حکوومەتی ناوەندیی ئێرانەوە کە میوانێکی سیاسی بە مەبەستی وتووێژ بانگ کردووە و بە شێوەیەکی دوور لە ئادابی ئینسانی و دیپلۆماتیک تیرۆری دەکەن و بەو شێوەیە کۆتایی بە شۆڕش و دەسەڵاتی سمکۆی شکاک دێ.[1]