پەیمان محەمەد
سەنتەرێکی لێکۆڵینەوەی کوردی لە زانکۆی ئێکسێتەری بەریتانیا، ئەرکی بەدیجیتاڵیکردنی بەڵگەنامە کوردییەکانی لەئەستۆگرتووە، سەرۆکی سەنتەرەکە دەڵێت: ساڵی 2006، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان هاوکاریی دامەزراندنی سەنتەرەکەی کردووە.
لە ئینیستیتیوتی لێکۆڵینەوە عەرەبی و ئیسلامیییەکانی زانکۆ ئێکسێتەری بەریتانیا، سەنتەرێک بۆ لێکۆڵینەوە کوردییەکان هەیە، کە د. فەرەنگیز قادری سەرۆکایەتی دەکات.
تیمی بەرنامەی دیاسپۆرای تۆڕی میدیایی ڕووداو سەردانی ئێکسێتەر و سەنتەری لێکۆڵینەوەکەیان کردووە و گفتوگۆیدان لەگەڵ فەرەنگیز قادری کردووە، کە تێیدا چۆنیێتیی بەڕێوەچوونی پڕۆژەکە لە سەنتەرەکەدا، بۆ بەئەرشیڤکردن و بەدیجیتاڵکردنی بەڵگەنامە کوردیییەکان دەخاتەڕوو و دەڵێت: ''هەوڵدەدەین بەڵگەنامەکان لە ئەرشیڤی کوردیدا بناسێنین و بیانهێنینە نێو گۆڕەپانی ئەکادیمییەوە.''
سەرۆکی ئەو سەنتەرە زانیاریی گرنگ لەسەر چۆنیێتیی درووستبوونی قەوارەی ئێراق، ''بەزۆر لکاندن''ی باشووری کوردستان بە ئێراق و گرنگیی ڕۆژنامەکان لە سەردەمی شۆڕشی شێخ مەحموودی حەفیددا دەخاتەڕوو.
فەرەنگیز قادری باس لە گێرتوتبێڵ (میس بێڵ)، ئەو ئەفسەرە ژنە بەریتانیاییە دەکات کە ڕۆڵێکی بەرچاوی لە پێکهێنانی قەوارەی ئێراق و، ''بەزۆر لکاندن''ی باشووری کوردستان بەو وڵاتە نوێیەوە هەبووە.
سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە زانکۆی ئێکسێتەر ئاماژەی بەوە کرد، گێرتوتبێڵ، دیزاینەری سەرەکیی پڕۆژەکە بووە و هەوڵی زۆری بۆ لکاندنی باشووری کوردستان بە قەوارەی ئێراق داوە، وتیشی ''بەڵام لەنێو پێشانگەکەماندا موقاوەمەی کوردی، ڕۆژنامە کوردییەکان و بزووتنەوەی کوردستانیش لە بەرانبەر هەوڵی بێڵدا دەبینرێن.''
بەریتانییەکان دوای جەنگی یەکەمی جیهانی و لاوازبوونی دەسەڵاتی عوسمانییەکان ناوچەی ئێراقیان خستەژێڕ دەسەڵاتی خۆیان و دواتر لە ساڵی 1921 کرایە وڵاتێکی پاشایەتی و، مەلیک فەیسەڵ کە بە ڕەچەڵەک هاووڵاتیی سعودی بوو، لەلایەن بەریتانیاوە کرایە یەکەم شای ئەو وڵاتە نوێیە.
فەرەنگیز قادری دەڵێت: گیرتوتبێڵ ڕۆڵێکی سەرەکی هەبووە لە هاوردەکردنی شا و پێکهێنانی حکومەتی مەلیک فەیسەڵ لە ئێراق و پشتیووانییەکی زۆری لە دەسەڵاتەکەی کردووە.
هەر لەو کاتەدا، شێخ مەحموودی حەفید کە دوای هەرەسهێنانی میرنشینی بابانەکان لە باشووری کوردستان دەسەڵاتی سیاسی، ئایینی و کۆمەڵایەتیی ناوچەکەی بە دەستەوە گرتبوو، لە بەرەی شەڕ لە دژی بەریتانییەکان بوو. سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئێکسێتەر دەڵێت ''حکومەتی بەریتانیا نەیویستووە دەسەڵاتی مەلیک مەحموود لە کوردستان قبووڵ بکات، بۆیە بەردەوام لە شەڕ و بەربەرەکانیدا بووە لەگەڵی.''
وەک فەرەنگیز قادری باسی دەکات، پێشتر لە ئەرشیڤەکاندا تەنیا لە ڕوانگەی بەریتانیاوە باسی ڕووداوەکانی ئەو کاتی کوردستان کراوە، ''بەڵام ئێمە گوتوومانە دەبێت دەنگی کوردیش لە ئەرشیڤەکەدا پارێزراو بێت و بەپێی بەڵگەکان باس لەو ستەمانە بکرێت کە لە کورد کراون و ڕۆڵی خراپی بەریتانیا لەسەر کوردستان نیشان بدرێت، کە ئەمەش لەلایەن زانکۆکەوە قبووڵکرا.''
سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئێکسێتەر وتیشی، ئێستا لە بەشێکی پێشانگەی بێڵ، باس لە بەرەنگاربوونەوەی کوردی لە بەرانبەر بەریتانیا و بەتایبەتیی ڕۆڵی شێخ مەحموودی حەفید کراوە.
لە سەنتەرەکەدا بەڵگەنامەکان بە دیجیتاڵی دەکرێن
بەوتەی فەرەنگیز قادری، پێشانگەکە هەم بۆ بەریتانییەکان و هەم بۆ کورد شتی نوێی تێدایە: ''بەتایبەتیی لەسەر هۆکاری ناکۆکییەکانی نێوان شێخ مەحموودی حەفید و حکومەتی بەریتانیا.''
وەک لە بەڵگەنامەکاندا هاتووە، سیاسەتی بەریتانیا بەرانبەر بە کورد بەردەوام گۆڕراوە، سەرۆکی سەنتەرەکە لەوبارەوە وتی ''ڕاستە پێشتر بەریتانیا هانی ناسیۆنالیزمی کوردی داوە، بەڵام ئەوە لەژێر ئەجێندای سیاسەتی سەرمایەداریی خۆیدا بووە و دواتر سیاسەتیان بە گشتی بەرانبەر بە کورد گۆڕراوە.''
ڕۆڵی ڕۆژنامەکان لە کاتی شەڕی بەریتانیا و مەلیک مەحموود لە کوردستان
بەریتانیا لە ساڵەکانی 1918وە تاوەکوو ساڵی 1926 چەندین ڕۆژنامەی کوردی لە باشووری کوردستان چاپ و بڵاوکردووەتەوە، یەکەم ڕۆژنامەی کوردی کە لە باشووری کوردستان بە زاراوەی سۆرانی بڵاوکراوەتەوە، ڕۆژنامەی ''تێگەیشتنی ڕاستی'' بووە، کە یەکەم وەشانی لە ساڵی 1918 لە بەغدا بووە.
فەرەنگیز قادری جەختی لەوە کردەوە ''گێرتوتبێڵ بەر لەوەی بۆ خۆی بە فیزیکی کوردستان داگیربکات، ڕۆژنامەکەی ناردووە و لەژێر درووشمی 'ڕۆژنامەیەک کە خزمەتی سەربەستی، یەکێتی و سەربەخۆیی کوردان دەکات' بڵاوی کردووەتەوە، کە هانی ناسیۆنالیزمی کوردی و پێکهێنانی حکومەتی سەربەخۆی کوردی دەدات و دژی عوسمانییەکان دەرکراوە.''
وەک سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی دەڵێت ''بەپێی بەڵگەنامەکان، کاتێک ڕاوێژکارانی بەریتانیا هاتوونەتە کوردستان، شێخ مەحموودی حەفید کە هێزێکی گەورەی هەبووە، زۆر زوو لە مەبەستیان تێدەگات کە ئەو سنوورەی بۆیان دیاری کردووە حکومەتی تێدا پێکبهێنێت، تەنیا سنووری سلێمانییە و لەگەڵ ئەو سنوورەی پێشتر بەڵێنییان بە کورد دابوو، زۆر جیاوازە؛ بۆیە شێخ مەحموود ئەوە قبووڵ ناکات و سەرهەڵدانی کورد درووست دەبێت.''
حکومەتی بەریتانیا دوای گۆڕینی سیاسەتەکانی بەرانبەر بە کورد، دوو ڕۆژنامەی دیکەش بە ناوەکانی ''پێشکەوتن'' و ''ژیانەوە'' بە زاراوەی سۆرانی لە کوردستان بڵاودەکاتەوە، کە فەرەنگیز قادری لەبارەی نێوەڕۆکی ڕۆژنامەکانەوە دەڵێت: ''ئەم جارە بەریتانیا هەوڵدەدات تاکی کورد ئامادە بکات بۆ ئەوەی شووناسی نوێی خۆی وەکوو هاووڵاتییەکی ئێراقی قبووڵ بکات.''
''شیخ مەحموود لە گرنگیی ڕۆڵی ڕۆژنامەکان تێگەیشتبوو''
سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئێکسێتەر هەر سەبارەت بە کاریگەریی ڕۆژنامە لەو سەردەمەدا دەڵێت ''هەر وەک چۆن بەریتانیا بۆ ئەوەی کاریگەریی بخاتە سەر کوردستان کەڵکی لە ڕۆژنامەکان وەرگرتووە، شێخ مەحموودیش بۆ پێشخستنی ئەجێندای خۆی، هانای بۆ ڕۆژنامە بردووە و دەردەکەوێت، کە ئەوکات زۆر بە باشی لە گرنگیی ڕۆڵی ڕۆژنامە تێگەیشتووە.''
''کوردستان'' یەکەم ڕۆژنامە بووە کە شێخ مەحموودی حەفید، بۆ گەیاندنی دەنگی کورد و داخوازییەکانیان کەڵکی لێ وەرگرتووە، دواتر ڕۆژنامەی ''بانگی حەق'' لەژێر هێرشی بەریتانییەکاندا، لە ئەشکەوتی جاسەنەوە چاپ و بڵاوکراوەتەوە، هەروەها ڕۆژنامەی ''امید استقلال''یش فەرمانەکانی شێخ مەحموود و داخوازیی ئەو کاتەی خەڵکی کوردستانی تێدا بڵاوکراوەتەوە.
سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە زانکۆی ئێکسێتەر، لە ساڵی 2006ەوە دامەزراوە
ڕۆڵی نێچیرڤان بارزانی لە پێکهێنانی سەنتەرەکە
سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە زانکۆی ئێکسێتەر، لە ساڵی 2006ەوە دامەزراوە، کە بەوتەی سەرۆکی سەنتەرەکە، تاوەکوو ئێستا چەندین مامۆستای کورد و بیانی کاریان تێدا کردووە.
فەرەنگیز قادری وتی بەر لەوەی بچێتە زانکۆکە، سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئینیستیتیوتی لێکۆڵینەوە عەرەبی و ئیسلامییەکان پێکهاتبوو، دەشڵێت، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان و دامەزراوەی ئیبراهیم ئەحمەد هاوکار بوون بۆ دامەزراندنی سەنتەرەکە.
''چەندین کەسایەتی ئەرشیڤی خۆیان بە سەنتەرەکە بەخشیوە''
وەک سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئێکسێتەر دەڵێت: ئەرشیڤی چەندین کەسایەتیی کورد و بیانی لە سەنتەرەکەیاندا هەیە، لەوانەش ئەرشیڤی عومەر شێخ مووس، یەکێک لە دامەزرێنەرانی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان و کریس کۆشیرا، نووسەر و فۆتۆگرافەری فەرەنسی و دۆستی دێرینی کورد.
عومەر شێخ مووس لەوبارەوە بە ڕووداوی گوت، ''ساڵی 2007 کە بیستم سەنتەرێکی لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئێکسێتەر دامەزراوە، بڕیارمدا سەرجەم ئەرشیڤەکەم بخەمە بەردەستی سەنتەرەکە.''
ئەو نووسەر و سیاسەتڤانە کوردە وتیشی، ''جگە لە بەشێکی کەمی نامەکان کە زۆر هەستیارن و نەمناردوون، سەرجەم ئەو نامە و نووسراوانەی لەگەڵ سەرکردەکانی کورد ئاڵوگۆڕم کردوون، پێشکەشی سەنتەرەکە کراون و لە ئەرشیڤەکەدا بەردەستن.''
وێنەیەکی ئەرشیڤیی لە سەنتەرەکە
بەدیجیتاڵکردنی بەڵگەنامەکان
د. جەیمس داونس، کە لە پڕۆژەی تۆمارکردنی دیجیتاڵیی بەڵگەنامە کوردییەکان هاوکاری سەنتەرەکە دەکات، لەبارەی چۆنیێتیی ئەرشیڤکردنی بەڵگەنامەکان و بەردەستبوونیان بۆ خوێنەر و توێژەران بە ڕووداوی وت ''ئێمە چەند بژارەیەک لە بابەتە بە دیجیتاڵکراوەکان لە ئەرشیڤ و دەنگەکان کە هەڵمانگرتوون، هەڵدەبژێرین، کە بابەتەکان دەستنیشانکران، دەخرێنە سەر ماڵپەرێکی تایبەت کە [بۆ بینینیان] نە پێویست بە خۆتۆمارکردن و چوونە ژوورەوە دەکات، نە تێپەڕەوشە [پاسوۆرد]، هەمووی بۆ داونلۆدکردن بەردەستن.''
د. جەیمس داونس وتیشی، کاتێک بابەتێک دەستنیشان دەکرێت، بەبەکارهێنانی کامێرایەکی تایبەت وێنەی دەگیرێت و دەکرێتە کۆپییەکی دیجیتاڵی، ''پاشان فایلە دیجیتاڵییەکان بەڕوونیی زۆر بەرز لەبەر دەگیرێنەوە، ئینجا وێنەکان، چاکدەکرێن و دەخرێنە سەر ماڵپەرەکە. چەندین لاپەڕە دەکرێنە فایلی پی دی ئێف و وێنەکانیش بە فایلی جی ئی پێگ دەمێننەوە کە فایلی وێنەیین.''
فەرەنگیز قادری: پێشتر لە ئەرشیڤەکاندا تەنیا لە ڕوانگەی بەریتانیاوە باسی ڕووداوەکانی ئەو کاتی کوردستان کراوە، بەڵام ئێمە گوتوومانە دەبێت دەنگی کوردیش لە ئەرشیڤەکەدا پارێزراو بێت.
''ڕۆڵی ژنان لە مێژووی کورددا وەک خۆی پیشان نەدراوە''
فەرەنگیز قادری ئاماژەی بەوە کرد ''لە وڵاتانی دیکە، ژنانی کورد بە چەوسێندراوە و ستەملێکرا و ناسراون و لە 10 ساڵی ڕابردووشدا وێنای چەکدار لە ژنی کورد درووستبووە، کە ئەمە دوو وێنای تەواو پێچەوانەن بۆ ژنانی کورد.''
سەرۆکی سەنتەری لێکۆڵینەوەی کوردی لە ئێکسێتەر ئەوەشی خستەڕوو، بەپێی ئەو بەڵگەنامانەی کە پێشتر بەردەست بوون، ژنانی کورد وەکوو بەرهەمهێنەری هونەری و ئەدەبی نەناسراون و ئەو بۆشاییە لە لێکۆڵینەوە زانستییەکان، وەرگێڕانە ئەدەبییەکان لە زمانی کوردی و زمانە ئەورووپییەکاندا دەبینرێن ''بەڵام ئەو ئەرشیڤە بەهێزەی کە لە سەنتەرەکەدا هەیە، دەرخەری ئەو ڕاستییەیە؛ ژنانی کوردیش لە ئەدەب و هونەردا بەشدار بوونە.''
فەرەنگیز قادری ئاماژەی بەوە کرد، بەپێی بەڵگەنامەکان، ژنانی کورد نەک تەنیا بەشداری چالاکییە ئەدەبی، هونەری و سیاسییەکان بوونە بەڵکوو ڕۆڵێکی زۆر کاراشیان گێڕاوە.[1]