=KTML_Bold=ڕۆژھەڵاتناسی و داتاشینی ناسنامەی ساختە بۆ کورد نامەکانی “میس بێڵ” بە نموونە=KTML_End=
#سامان ساڵح فەرەج#
ئەم زنجیرە بابەتە تەرخان دەکرێت بۆ سەرنج خستنە سەر ڕۆڵی نەرێنی وتاری ڕۆژهەڵاتناسەکان-کوردناسەکان، لە پەیوەند بە پرسی نەتەوەی کورد و داتاشینی ناسنامەیەکی ساختە بەمەستی لەکەدارکردن و بەکەمتەماشاکردنی مرۆڤی کورد لەلایەک و ڕەوایەتیدان بە سیستەمی داگیرکاریی و تێزە داهێنراوە پاڵپشتیکراوەکانی لە بەرژەوەندی کۆڵۆنیالیزمی ڕۆژاوایی لە ڕۆژهەڵات.
لەگەڵ شەپۆلی داگیرکاریی ڕۆژاواییەکان بۆ ڕۆژهەڵات، بە تایبەت لە دوای شکستی دەوڵەتی عوسمانی لە بەردەم هێرشی ئەوروپییەکاندا، دەوڵەتانی ڕۆژاوا؛ بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ئەڵمانیا و چەند وڵاتێکی دیکە، سیاسەتی داگیرکارییان بۆ ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانیی دەستپێکرد. لەناو ئەو دەوڵەتە ڕۆژاواییانەدا بەریتانیا هەر لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە بەهۆی باڵادەستی لە ناوچەکانی ژێردەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی، خۆی خزاندە ناوچەکە، پێگە سەربازیی و دەسەڵاتە سیاسییەکەی لە هیندستان دا هاوکاربوو بۆ زووتر زاڵبوون بەسەر ڕۆژهەڵاتدا بەشێوەیەکی گشتی.
دەتوانرێت بەریتانیا بە یەکەم وڵاتی ڕۆژاوایی دابنرێت کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا بەهێزی سەربازیی و چەکداریی بەکرێگیراو هاتبێتە ناو میسۆپۆتامیا (ئێراق و کوردستان). هاتنی سوپای ئینگلیز لە باشووری “ئێراق”ەوە، سەرەتای هەڵمەتی داگیرکاریی ئەو وڵاتە بوو بۆ ڕاوەدونانی سوپای عوسمانی و داڕشتنەوەی ناوچەکە بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆی.
یەکێک لە خاڵە جیاکەرەوەکانی سیستەمی داگیرکاریی بەریتانیا لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی، بریتی بوو لە پشتبەستن بە “زانیاریی و ناسەوانی” بۆ ئاسانکردنی کاری هێزی سەربازیی. واتە، لەم ڕێگەیەدا ئەگەر بەریتانییەکان زانیاریی و ناسەوانی (معرفة)یان لەبارەی ناوچە و شوێن و بنەماڵەیەکەوە سوودی بۆ داگیرکاریی هەبووبێت، کەمتر پشتیان بە هێزی ڕەقی سەربازی و بۆمب و فڕۆکە بەستووە. هەر ئەم خاڵی جیاکەرەوە ڕەهەندێکی سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری بە سیستەمی داگیرکاریی بەریتانیی بەخشیوە، کە بووەتە هۆی بەجێهێشتنی کاریگەریی درێژخایەن و جومگەیی لەو ناوچانەی کە داگیری کردوون. بۆ بەڵگاندنی ئەمە دەتوانین ئەوە بهێنینە بەرباس کە سەرباری ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی خۆی وەک “خەلافەتی ئیسلام” دەدایە قەڵەم و لەپێناو ئیسلام دا فراوانکارییەکانی دەکرد، بەڵام لە هەموو ناوچەکانی ژێردەسەڵاتیدا گەلانی عەرەبی موسڵمان و کورد و پێکهاتەکانی تریش تێکڕا دژ بە سیاسەت و حوکمڕانی عوسمانییەکان بوون و ڕادەپەڕین. لە نموونەی هەرە دیاری ئەو شۆڕشانەی دژ بە دەسەڵاتی خراپەکاری عوسمانییەکان کراوە، شۆڕشی عەرەبی بەڕێبەرایەتی شەریف حسێنی کوڕی عەلی بوو کە لە حوزەیرانی 1916 دەسەڵاتداری سەرەکی بوو لە حیجاز (سعودیەی ئەمڕۆ). دیارە شۆڕشەکە بە پشتیووانی بەریتانییەکان بوو. ئەمە لەکاتێکدا ئەگەر لە ڕووی کردەییەوە لێکدانەوەی بۆ بکەین دەبێت بپرسین: چۆن حیجازی ڕووگەی موسڵمانان بە پشتیووانی بەریتانیا دژ بە دەوڵەتی عوسمانی کە بانگەشەی خەلافەتی ئیسلامیی دەکرد، شەڕ دەکات؟
وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەمانباتە سەر ئەنگێزەی لەدایکبوونی ئەم زنجیرە وتارە کە دەمانەوێت لە ڕێگەی سیاسەتی کۆڵۆنیالیزم و داگیرکاری هەمەلایەنەی ڕۆژاواییەکان/بەریتانیا و سیاسەتی ستەمکارانەی داگیرکاریی دەوڵەتی عوسمانی و لێجێماوەکانی باس لەو وێنە و ناسنامە داتاشراوە بکەین کە لەم ناوچەیەدا بۆ کورد درووستکراوە. ئەم ناسنامە بەشدار بووە لە درووستکردنی نەهامەتییەکانی کورد لە ڕابردوودا، بەڵام ئێستاشی لەگەڵدا بێت ئەگەر نەتەوەی کورد هۆشیاربوونەوەیەکی قووڵ نەهێنێتە ئاراوە ئەوە بۆ داهاتووش هەمان مەترسی و کاریگەریی هەر دەمێنێت.
درووستکردنی ئەم ناسنامە داتاشراوە لە ڕێگەی ئەو “دابەشکارییە ناسنامەییە”یە کە بەریتانیا لەم ناوچەیەدا لە ڕوانگەی زانستەوە بە زەبری هێز هێناویەتەکایەوە، ئەویش ڕۆڵی زانستی ڕۆژهەڵاتناسیە (Orientalism) لە پێدانی ناسنامە بە گەلانی ناوچەکە و دیاریکردنی چارەنووسی نەتەوەکانە لەسەر پێدراوەکانی زانستی ڕۆژهەڵاتناسی.
لەم نێوەندەدا گێرترود مارگرێت لوسیان بێڵ (1868-1926)، ناسراو بە “میس بێڵ”، کە ژنە سیاسییەکی شوێنەوارناس و و گەڕیدە و سیخوڕ و ڕۆژهەڵاتناسی بەریتانییە، ڕۆڵێکی سەرەکیی لە داتاشینی ناسنامەی ساختە و داتاشراو بۆ کورد و درووستکردن و نەخشاندنی دەوڵەتێکی ناسرووشتی بۆ عەرەبی ئێراق هەبوو. ڕۆڵی ئەم ژنە لە نامەکانیدا، کە بەشێکن لە نووسینەکانی، لەبارەی کوردەوە دەردەکەوێت.
نامەکانی میس بێڵ، لە پەرتووکێکدا بەناوی “کورد لە نامەکانی میس بێڵ” دا لە 2016 بڵاوکراوەتەوە کە لەلایەن محەمەد حەمەساڵح تۆفیق دا کۆکراوەتەوە. لەم پەرتووکەدا وێڕای پێشەکی وەرگێڕ، کە ناساندنێکی وردی “میس بێڵ”ە لە هەموو ڕووێکەوە، ئەوا 76 نامەی ئەو ژنە سیاسیی و سیخوڕ و شوێنەوارناس و گەڕیدەیەی خسووەتەڕوو، کە بەشێکن لە نامەکانی کە لە سەردەمی گەڕان و بوونی لە میسۆپۆتامیا بۆ ماڵی باوکی نووسیویەتی، وەرگێڕ کاری لەسەر ئەو نامانە کردووە کە پەیوەستن بە “کورد”ەوە.
هەوڵی تێگەیشتن لە ناوەرۆک و مەبەست و نیازی نامەکانی “میس بێڵ” و نووسینی ڕۆژهەڵاتناسەکانی دیکەی قۆناغی سەرەتای جەنگی یەکەمی جیهانی، ئەرکێکی گەورە و لەپێشینەی خوێندەواری کوردە بۆ گومان خستنەسەر و بەدرۆخستنەوە و هەڵوەشاندنەوەی ئەو تێزە درۆیانەی کە لەسەر کورد درووستکراون. ئەمەش لەبەر چەند هۆکارێک، یەکەم، ئەو نووسینانە لە ڕێگەی دەزگا سیاسییەکانی بەریتانیاوە لە نۆبەرەی ئەو نووسینانە بوون کە وەک سەرچاوەی زانست و ناسەوانی (مەعریفە) گەیشتووە بە تاکی کورد. دووەم، هەتا ئێستا بەشێکی زۆری خوێندەوارانی کورد لە ئاستی زانکۆ و خوێندنی باڵادا تێزی ڕۆژهەڵاتناسەکان وەک بەڵگەنەویستێک لەبارەی ناسینی کورد دەخەنەبەرباس، کە ئەمەیان نزیکە لە کارەساتەوە. ئەمە جگە لەو سیحر و جادووەی بەریتانییەکان بەناوی پێشخستنەوە فێڵ و تەڵەکەیان لە کورد کردووە. بۆ نموونە، دەسەڵاتی داگیرکەری بەریتانیا لە #سلێمانی# لە دوای دوورخستنەوەی مەلیکی کوردستان شێخ مەحمود، ڕۆژنامە ڕووزەردەکەی خۆی ناودەنێت “پێشکەوتن”. بەڵام ڕێگەی سەرخستنی ئەم تەڵەکەیە بەکارهێنانی زمانی کوردییە لەبری زمانی بێگانە، ئەم ستراتیجە کە بۆ لەخشتەبردنی کورد بووە لەبەر چاوی کاڵی کورد نەبووە، بەڵکوو لەبنەڕەتدا ڕۆژنامەی پێشکەوتن زمانحاڵی دەسەڵاتی سیاسیی ئینگیز بووە، لەو کاتەشدا ئینگلیز داگیرکەر بووە، ئیتر بە چ پێوەرێک مرۆڤی هۆشیاری کورد ئەو هەوڵە بە گرنگ بزانێت؟ لەمباریەوە مامۆستا ڕەفیق حیلمی، سەرباری ئەوەی خۆی نووسەرێکی ڕۆژنامەی “پێشکەوتن” بووە، بەڵام دەڵێت: “خەڵک بە چاوێکی سووکەوە دەیانڕوانییە ئەو ڕۆژنامەیە”.
لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر ناوەرۆکی نامەکانی میس بێڵ بە ڕووداوەکانی باشووری کوردستان ببەستینەوە ئەوا زۆر بەسانایی ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە کە میس بێڵ، ڕقێکی بێئەندازەی بەرانبەر بەو کوردە شۆڕشگێڕ و سەربەخۆییخوازانە هەبووە کە نەچوونە ژێر کاریگەریی سیاسەتی داگیرکاریی ئینگلیزەوە. میس بێڵ لە چەندین شوێندا پەسندی چەند کەس و بنەماڵەیەکی کورد دەکات، بەڵام بەڕوونی ئەو پەسندانە ئەوانە دەگرێتەوە کە لەگەڵ ئینگلیز هاوڕابوون. ئەو بۆ سەرخستنی پیلانەکەی “درووستکردنی دەوڵەتێک بۆ هاوپەیمانەکەیان؛ بنەماڵەی شەریفی مەککە” لە میسۆپۆتامیا دا هاوشێوەی ئوردون لە شام دا، پشتی بە زانستەکانی شوێنەوارناسی و ڕۆژهەڵاتانسی بەستووە. تێگەیشتنەکانی ئەو لەدواجاردا لە کۆنگرەی قاهیرە دا پەسەندکراوە و پیلانی بەستنەوەی باشووری کوردستان بە “ئێراق”ەوە بە قەڵەمی میس بێڵ، لەسەر نەخشە کێشراوە. ئەم تێزەش بە درووستکردنی چەندین سیاسەت (policy) لە ڕووی ئابووری و سیاسیی و سەربازی چەسپێنراوە.
میس بێڵ پۆستی “سکرتێری ڕۆژهەڵات”ی لەلایەن پێرسی کۆکسەوە لە #10-03-1979# دا پێدرا. لەپاش ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی، میس بێڵ بۆ ئامادەکردنی ڕاپۆرتێکی شیکاری لەسەر بارودۆخی میسۆپۆتامیا دەستنیشان کرا. ئەویش لە ماوەی دە مانگدا، ڕاپۆرتێکی دوورودرێژی بە ناونیشانی: “پێداچوونەوەی بەڕێوەبردنی مەدەنی لە میسۆپۆتامیا” ئامادەکرد، دواجار ئەم ڕاپۆرتە بوو بە سیاسەتی ڕەسمی بەریتانیا لە ئێراق دا.
هەتا ئێستا زۆرینەی خوێندەوارانی کورد، بە بێئاگا یان بە مەبەست، خۆیان لەو ڕاستییە بە دووردەگرن کە درووستبوونی دەوڵەتی ئێراق و لکاندنی ویلایەتی موسڵ (باشووری کوردستان) بە سیاسەتێکی بنەڕەتی ئینگلیز بزانن، کەچی دێن بە هەندێک ڕووداو و لێکەوتەی سیاسی لاوەکییەوە دەیبەستنەوە. لەم بوارەدا هزری چەپ لە کوردستان دا ڕۆڵی هەرە نێگەتیڤی بینیوە. چەپی کورد لە ڕووکەشدا دژ بە سیاسەتی کۆڵۆنیالیزمی ڕۆژاواییە، بەڵام لە هەناودا بە ڕەخنەگرتن لە پێکهاتەی شۆڕشەکانی کوردستان و هێنانەوەی تێزی نەزۆکی بیریارە چەپەکان بۆ بارودۆخی کوردستان خزمەتێکی زۆریان بە فەرهەنگی کۆڵۆنیالیزمی ڕۆژاوایی و داگیرکەری ئێراقی کردووە.
لە خراپییەکانی ئەو تێزانەی کە ڕۆژهەڵاتناسەکان، بەتایبەت میس بێڵ، سەبارەت بە کورد بەرهەمیان هێناوە؛ ناوهێنانی کوردە بە خێڵ و یاخیی و کۆچەری و ئاژاوەگێڕ و چەندین ناتۆرەی دیکە، کە هەر یەکێک لەم ناوانە لە کلتوری ڕۆژاوایی دا کە لانکەی درووستبوونی دەوڵەتی نەتەوەییە، جۆرێکە لە بێبەشکردنی هەندێک گرووپی ئیتنی و نەتەوە لە ماف و شارستانییەت. ناوهێنانی نەتەوەی کورد وەک “خێڵێک”، بۆ نموونە، لە نامەی ژمارە هەشت (تەماشای پەرتووکی “کورد لە نامەکانی میس بێڵ دا” بکە) بانگەشە بۆ ناوزڕاندنی کورد وەک ناشارستانییەک دەکات.
ئەو لە دوای ڕووداوەکەی #کفری#؛ کوشتنی ئەفسەرێکی داگیرکەری بەریتانیی لەلایەن کوردە شۆڕشگێڕەکانی کفری، دەڵێت: “… خێڵەکان نایانەوێت ببنە بەشێک لە دەوڵەتێکی یەکگرتوو، شارەکانیش بێ ئەمە بەڕێوەناچن، کەواتە چۆن پشتگیری توخمەکانی سەقامگیریی بکەین و بیانپارێزین و لە هەمانکاتیشدا بیگونجێنین لەگەڵ باری ئابووری وڵاتەکەدا، چونکە حکومەتێکی مەرکەزی نابێت ئەگەر کەس باج نەدات و زۆرینەی دانیشتووان نەیانەوێت باج بدەن.”
دەتوانین زۆر بەڕوونی ناوەرۆکی ئەم نامەیە کە پێش زیاتر لە 100 ساڵ لە ئێستا نووسراوە، بە بنەمای ئەو کێشە نەگریسانەی ئەمڕۆی کوردستان بزانین کە تا ئێستا نەتەوەی کورد لەگەڵ دەوڵەتی ئێراق دا پێوەی دەناڵێنێت. ئەم تێزە، بەهەمیشەیی کوردستان (ناوچەکانی دەرەوەی دەسەڵاتی بەغدا) وەک سەرچاوەی باج و دارایی، کۆڵەگەی سەقامگیریی، بازرگانی، بۆ ئێراق تەماشا دەکات و دەھێڵێتەوە. هاوکات، پێشنیازی گونجاندن (توطین) ی ئەو ناوچانەی نایەنە ژێر کۆنتڕۆڵ دەکات. ئەمەش پێش 100 ساڵ زیاتر ڕوویدا کاتێک بە بازرگانەکانی کوردستانیان دەوت “ئەی توتنەکەتان بە کێ دەفرۆشن؟”، ڕێک وەک ئەو کات، ئەمڕۆ تەیف سامی، وەزیری دارایی ئێراق، دەڵێت “ئەگەر مووچەی هەرێمی کوردستان (توطین) نەکرێت یەک فلس نانێرم”، کە لە هەناودا “توطین” جگە لە وەرگێڕانە سادە ڕووکەشەکە، گۆڕین و نەهێشتنی سیستەمی فیدڕاڵییە بە سیستەمی ناوەندیی. [1]