=KTML_Bold=پێشەکی=KTML_End=
سایکۆلۆژیای موزیک، لقێکی گرنگ لە زانستی زانستی زانستی، هەوڵدەرانی تێبگات دەردەچن کە کاریگەرە و زەی کە لە کاتی گوێگرتن، داهێنان و ئەدای موزیکدادە ڕوودەن. ئەم بوارە، کە لە سەرەتای سەدەیستەمەوە وەک بوارێکی سەربەخۆی گەشەپێدانی سەندووە، کۆمەڵێک تیۆری و مۆدێلی پێشکەوتن کە یارمەتیمان باشتر لە کاریگەرییەکانی موزیک لەسەر مرۆڤ تێبگەین. لە کۆنتستیکتێک موزیکی کوردیدا، چوارچێوە تیۆریبمان لە ڕوانگەیەکی نوێ و قووڵمان بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵ و کاریگەرییەکانی موزیک لە کۆمەڵگە و کولتووری کوردستان پێ ببەخشن.
موزیکی موزیکی کوردی خوازیاری ئەم تیۆریانەی لە هەڵبژاردنی ئەمەریکا و کۆمەڵگەی کاریگەرەکانی کەڵک لەسەر و کۆمەڵی کوردەواری کەڵکیان. و، ئەم چوارچێوەیە کە ڕێگایەک بن بۆ پلاندانان موزیکی کوردی موزیکی نەتەوەی دیکە و دۆزینەوەی ئەو شتانەی کە موزیکی کوردی دەکەنە دیاردەیەکی تایبەت و گرنگ لە ڕووی سایکۆلۆژییەوە. لەم وتارەدا، هەوڵدەینترین گرنگ تیۆرییەکانی بەیکۆلۆژیای موزیک شیکردنەوە و پەیوەندیکردن موزیکی کوردییەوە.
=KTML_Bold=تیکییە بنەڕەتییەکانی سایکۆلۆژیای موزیک=KTML_End=
لە سایکۆلۆژیای موزیکدا، تیۆری گێشتاڵتە کە زانایانی وەک ماکس ڤێرتهایمەر (Max Wertheimer) و کۆفکا (Kurt Koffka) لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا پەرەی پێدرا. ئەم تیۆرییە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە مرۆڤەکان بە شێوەی گشتی و پێکەوەیی وەریدەگرن، نەک بە پارچە و دابەشکردنی. لە بواری موزیدا، ئەم تییە ڕوونی دەکاتەوە کە چۆن لەنێوان گورگاکدا دەتوانێت پەیوەندی نۆتە جیاوازەکان تێبت و میلۆدی یەک یەک تەواو ببیستێت. لە مومکوردی کوردی، ئەم تیۆرانەیە یارمەتیمان بدەن لە کیسەی وردی کە چۆن گوێگری کورد و مەقامەکێشەکان وەک یەک مانادار و هەستبزوێنان کلیپی و فرەندبوون فام بکەن.
تیۆری ڕیشێکی دیکەی گرنگ، تیۆری پرۆسێسکردنی زانیارییە کە لەلایەن زانایانی وەکچارد ئەتکینسۆن (ڕیچارد ئەتکینسۆن) و ڕیچارد شیفری (ڕیچارد شیفرین) لە شەستەکانی بیسەدەیستەمدا پەرەی پێدرا. ئەم تییەیان باس لەوە دەکات کە ششکی مرۆڤ چۆن وەریدەگرێت، هەڵدەگرێت و کاردەکەن. لە بواری موزیکدا، ئەم تیتییە یادی ڕوونی بکاتەوە کە چۆن گوێگر پێشبینی درێژەی میلۆدییەک بکات یان چۆنەوەری موزیکی کاردەکات. لە کۆنستی موزیکی کوردی، ئەم تیۆرییە دەتوانێت لە تێگەیشتنێک کە چۆن گوێگری یادگاری لە بیرەوەری کورددا پێشبینییەکانی مەقام بکەن یان چۆن گۆرانی یە فۆلکەکان لەەوەریدا دەمێنەوە و دەگوازرێنەوە، سوودی بۆمانێک.
تیۆری فێربوونی کۆمەڵایەتی، کە لەلایەن ئەلێرت بانرا (ئەلبێرت بەندورا) پەرەی پێدرا، جەخت لەسەر ئەوە دەکات کە دۆسیەی ڕەفتارەکانی لە ڕێگەی ڕێگەپێدراو و لابێرییەوە کەسانی دیکە فێربوو دەبێت. لە بواری موزیکدا، ئەم تیۆرییە بتوانین بڵێین کە چۆن فێری گۆرانی وتن و ژەنینی ئامێرە موزیکییەکان... بۆ موزیکی کوردی، ئەم تییە یارمەتیماندا دە لە تێگەیۆرکییەکان کە چۆن نەریتە موزیکییەکان لە نەوەیگن بۆ یەکی دیکە دەوازرێنەوە و چۆن هونەرمەندە گەنجەکان لە ڕێگای چاولێکەری هونەرمەنداندا بە شێوەیەکی تایبەت بە شێوەی پێدەدەن.
=KTML_Bold=تیۆرییەکان هەست و سۆز لە موزیکدا=KTML_End=
مۆدێلی BRECVEMA کە لەلایەن پاتریک یوسلینەوە (Juslin, 2013) پێشکەش کراوە، گرنگترین تیۆرەکان بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان موزیک و هەستەکانە. ئەم مۆدێلە هەشت میزمی دیاری جیاواز دەکات لە ڕێگەیەوە موزیک هەستەکان بلیتێک: ڕیفلسی مێشک (Brain Stem Reflex)، یادەوەری ڕووداو (بیرەوەری ئەڵقەیی)، سەرنجەکانی (سەرنج گرتن)، کاردانەوەی جەستەیی (کاردانەوەی جەستەیی)، وەی هەستی (Emotional Contagion) ، بینی هزری (وێنەی بینراو)، پێشبینی (پێشبینی)، لەگەڵی هزری (هەڵسەنگاندنی مەعریفی). بۆ موزیکیی ئەم مۆدێلە تێگەیشتن ساز دەکات بۆ ئەوەی کە چۆن، بۆ نموونە، گۆرانییەکی یران هەستی خەمگینی و نۆی لە گوێگردا بلۆمی نێت، یان ڕی گۆرانییەکی شاعیری کوردستانی چۆن کاردانەوەی جەستەیی خۆش لە گوێگردا درووست بکات.
تیۆری ITPRA ی دەیڤید هیورۆن (Huron, 2006) تیۆرییەکی دیکەی گرنگە کە باس لە پەیوەندی نێوان پێشبینی، گەیشتن و بێبەشەوە لە بەدەستهێنانی موزیکیدا. ئەمانە تیایە، کاتێک گوێگر گوێگر موزیک دەگرێتە و دەشڵێت، پێشبینی ئەوە دەکات کە لە داهاتوودا... ئەمەوە کاریگەریی لەسەر چۆنییەتی هەستکردن بە موزیکەکە هەیە. لە موزیکی کوردیدا، ئەم تیۆرییەی ئێمە یارمەتیمان بدات لە تێگەیشتنی درووستکردن کە چۆن گۆڕانکارییە چاوەڕواننەکراوەکان لە مەقامد بلیمەتی هەستی سەرسووڕمان و چێژ لە گوێگردا.
تیای کاریگەریی ئیستاتیکی موزیک، کە لەلایەن زانایانی وەک لێوتین و ڤۆڵپێرتەوە پەرەی پێدراوە، باس لەوە دەکات کە چۆن وایە جوانناسەکان موزیکلیف کاریگەریی لەسەر هەستەکانمان دیزاین. ئەم تیۆرییە لەسەر ئەوە کە هەستکردن بەجوانی موزیکدا تەنیا پەیوەندی بە فیزیکییەکانی دەنگەوە نییە، پەیوەندی بە چۆنییەتی پرۆسێسکردنی ئەم دەنگانە لە مێشکدا هەیە. لە موزیکی کوردیدا، ئەم تیتی گۆرانییە تێماندەگەیەنێتۆر کە چۆنە بەجوانی مەقامەکان و فۆلکلییەکان هەستی جوانیناسی و خۆشیستا ئیتیکی لە گوێگری کورددا درووست بکەن. بۆ نموونە، دەتوانین شیکاری ئەوە بکەین کە چۆن ڕیتمە تایبەتەکانی موزیکی کوردی، یان شێوازی تایبەت گۆرانیبێژی مەقامکان، هەستێکی تایبەت لە جوانی و هاۆنیرم لە گوێگردا درووست بکەن.
=KTML_Bold=تیۆرییەکان شوناس و کولتوور لە موزیکدا=KTML_End=
تیۆری شوناسی کۆمەڵایەتی، کە لەلایەن هێنری تاجفێل و جۆن تێرنەرەوە (Tajfel & Turner, 1979) یەکێک لە پەرەسەندنەکان، ڕۆڵی گرنگ لە تێگەیشتنی زانیاری لەنێوان موزیک و شوناسی نەتەوەیی دەگێڕێت. ئەم تیایە پێشنیاری ئەوە دەکات کە تاکەکان لە ڕێگەی ڕێکخستنەوە لە گرووپە کۆمەڵایەتییەکان شوناسێکی ئەرێنی بۆ درووستکردن. لە کۆنتستی موزیکی کوردی، ئەم تیۆرییە یارمەتیمان بدات لە تێگەیشتنی کە چۆن موزیک ببێتە بەشێکی گرنگ لە پێکهێنانی زانستی نەتەوەیی کورد. بۆ نموونە، دەتوانین شیکارییەکان بڵێین کە چۆن گۆرانییە نیشتمانییە، وەک سروودی ئەی ڕەقی، بەتوانای بەهێز هەستی یەکبوون و شانازی نەتەوە لەنێوان کورداندا.
تیۆری سەرمایەی کولتووری پیر بۆردیۆ (Bourdieu, 1986) ئاژاوەگێڕانی دیکە پێشکەش دەکات بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵی موزیک لە کۆمەڵگەدا. ئەمانە تیایە، زانین و شارەزایی لە بوارە کولتووردا کە، موزیکۆر، بتوانین بۆ دابینکردنی کۆمەڵایەتی و ئابووری و ئابووریی سەرسووڕهێنەر. لە کۆنتێکستی موزیکی کوردیدا، ئەم تیۆرییە بۆ تێگەیشتن کە چۆن شارەزایی لە مەقامە کوردەکان یان توانای ژەنینی ئامێرە موزیکییە کوردییەکان دەتوانن سەرچاوەیەک بن بۆ پێگە و ڕێزی کۆمەڵایەتی. بەڵام، توانیان شیکاری ئەوە بکەن کە چۆن سیاسییەکانی کورد لە ڕابردوودا و ویستیان داوە لە ڕێگەی یارمەتیدان و مامە مووچەی کوردییەوە کولتووری سیاسی و سەر بۆ بەدەست بهێنن.
تیۆری پۆست-کۆلۆنیازم، کە لەلایەن بیرمەندانی وەک ئێدوارد سەعید و هۆمی بابا (بەهابها، 1994)ی پێگەی پێدراوە، ڕوانگەیەکی گرنگ و هاوکاتی جێی مشتومڕڕێک بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵی موزیک لە نەتەوە ژێردەستەکان دەکات. ئەم تیۆرە جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە چۆن کولتووری نەتەوە ژێردەستەکان لەژێر کاریگەریی کولتوری داگیرکەراندا شێوە دەگرێت و دەگۆڕێت. لە کۆنتێکستی موزیکی کوردی، ئەم تیۆرییەی هەم لایەنی ئەرێن و هەم لایەنی نەرێنی، کە بەوردی شیکارکرێن.
لەلایەنی ئەرێنی، تیای پۆست-کۆلۆنیالیزمی ژێرزەمین لە تێگەیشتن میکانیزمانەی کە لە ڕێگەیەوە موزیکی کوردی توانی لە هەژموونی کولتووری نەتەوە زاڵەکان بێت و خۆی گونجێنێت. ئەم تیایە ڕوونی دەکاتەوە کە چۆن هونەرمەندانی کورد لەگەڵ توانیویانە لە ڕێگەی هایبریدییشنەوە، تێکەڵکردنی توخمە کوولیتییەکان کە توخمە نوێیەکانی کولتووری زاڵدا، فۆرمێکی نوێی هونەری خوڵقێنەن و پارێزەری ناسنامەی کوردییە و هەم گۆڕانکارییە جیهانییەکان.
بۆ نموونە، دەتوانین ئاماژە بە هونەرمەندێکی وەک شڤان پەروەر، کە توانای تەکنیکە موزییە مۆدێرنەکان مەقامە کوردییەکان و دەقە فۆلکلۆرییەکاندا پێکەوە بکەن و ستایلێکی تایبەت بە خۆی درووست بکات. ئەم شێوازە نوێیە لەلایەنگری سەرنجی نەوەی نوێی کێشێت و لایەکی وەها پەیامی کولتوور و نەتەوەیی دیکەی کوردی دەگەیەنێت.
و، ئەم تیشکانە دەکات کە بتوانن بزانن کە چۆن موزیکی کوردی وەک کارێکە و کارەسات و بەرە خۆڕاگری کولتووری... لە ڕێگەی موزیکەوە، کورد توانیویەتی مێژوو، زمان و کولتووری خۆی لە سەختترین دۆخی سەرکوتکردن و پەراوێزخستندا بپارێزێت و بیگوازێت.
کە، لە لایەکی دیکەوە، ئەم تیۆرییەی ئاماژە بە مەترسی گەورەش بۆ ڕەسەنایەتی کولتووری کوردستان بێت. کاتێک هونەرمەندان و گوێگرانی کورد لەژێر کاریگەریی کولتوری زاڵدا دەبن، مەترسی ئەوە هەیە بەرەبەرە لە ڕەگوڕی کولتوریەکان کە وابکرێت دوور بکەونەوە. ئەم دۆخە، کە وەک نەیارشەیدایی (Echthrophilia) ناوی لێ ببرێت، کووتە بە توانای ئەوەی کە سەر نەوەی زیاتری کوردسام بێت بە کشتوکاڵی نەتەوە زاڵەکان و بایە باخ کولتووری بە خۆی.
بۆ نموونە، ئەگەر سەیری مۆسیقای پۆپی کوردی بکەین، بینین کە جار زۆر لەژێر کاریگەریی ڕاستەوخۆی مۆسیقای پۆپی ڕۆژاوایی یان فارسیدایە. نەوەی نوێ لەگەڵ دەستکەوتی موزیکی کوردیدا.
یەک، بەتەواوەتی هایبریدیزەشن کە تیۆری پۆست-کۆلۆنیازم باسی لێوەلی دەکات، بە مەبەستی درووستکردنی فۆرم کولتووری کە نە بەتەواوی کوردییە و بە تەواوەتی هیی نەتەوەی زاڵە. ئەم دۆخە ئەم دۆخە ویستی بۆ درووستکردنی قەیرانی شوناس لەنێوان نەوەی نوێی کورددا.
ئەم هۆکارانە، پێویستە بە وریای تیۆری پۆست-کۆنیالیزم و کاریگەرییەکانیدا بخوێندەوە. لە بەستنی تیۆرەکان بە شێوەیەکی باش تێگەیشتن لە دینامیکی ئەمجارەیان لەگەڵ کولتووری کوردی و کولتووری نەتەوەی زاڵ، کە لە چوارچێوەی پاراستنی ڕەسەنایەتی کولتووری کوردی.
=KTML_Bold=تیۆرییەکان موزیک و مێشک=KTML_End=
نیوسایرۆکۆلۆژیای موزیک، کە دەشتییەکانی دواییدا گەشەپێدانی بەخۆیەوە لە بینیوە، ڕوانگەیەکی نوێ و پێشکەشکردنی تێگەیشتن لە کاریگەریی موزیک لەسەر مێشک. کانی زانایانی وەک ستێفان کۆلش (Koelsch, 2014) دەریانخستووە کە گوێگرتن لە موزیک و ژەنینی ئامێری موزیکی زۆر ناوچەی مێشک چالاک، لەگەڵ ناوچەکانی پەیوەندیدار بە هەست، بیرکردنەوە، و بزووتن دەکات. ئەم تیۆریانەی بزانن ڕوونی بکەنەوە چۆن گوێگرتن لە فۆرمە جیاوازەکانی موزیکی کوردی، وەک مەقام یان فۆلکلۆری، گۆرانی کاریگەریی جیاواز لەسەر مێشک دیزاینت.
تیۆر پلاسیتی مێشک، کە لەلایەن زانایانی وەک مایکڵ مێرزینیچ دەرکەوتەوە پەرەی پێدراوە، باس لە کە چۆن ئەفسەرانی بگۆڕین. لە بواری موکدا، ئەم تیانەیە دەریخستووە کە ڕاهێنەری بەردەوام لە موزیکدا بێت و گۆڕانکاری ئەرێنی لە ساختە و کارکردی مێشک. ئەمانە پیشان دەدات فێربوون و پراکتیککردنی بەردەوامی موزیکی کوردی چۆن کاریگەریی ئەرێنی لەسەر گەشەپێدانی مێشک و تواناکانی فێربوون و بیرکردنەوە کە بڕیارە.
مۆدێلەکانی سێسکردنی موزیک مێشکدا کە لەلایەن ایانی ئی لەبێل پێرتز ڕۆبێرت زۆر پەرەیان پێدراوە وەک پڕۆسێل و ڕووناکی بکەنەوە کە چۆن مێشک زانیارییە موزیکییەکان شیکاری. ئەم مۆدێلە پێشنیارکردنە کە پرۆسێسکردنی کەرکووک لە مێشکدا لە قۆناغی جیاوازدا ڕوودەدات، زانیاری ڕیزبەندی، میلۆدی، و هارمۆنی. ئەمە ئاماژە بەوە دەکات کە چۆن کە مێشکی گوێگری کوردە جیاوازەکانی موزیکی کوردی، وەک مەقامەکێشەکان یان ڕیتمە تایبەتەکان، پرۆسێس دەکات.
=KTML_Bold=پەیوەندی تیۆرییەکان بە موزیکی کوردی=KTML_End=
شی مەکردنەوەیقامە کوردەکان لە ڕوانگەی تیۆری و ڕوانگەیەکی نوێ و قومان بۆ تێگەیشتن لە کاریگەریی لەسەر گوێگر پێ ببەخشێت. بۆ نموونە بە دەستبەسەرداگرتنی مۆدێلی 2017/01/2019، دەتوانین شیکاری ئەوە بکەین کە چۆن بەیات بتوانن، میلیزمی جیاواز هەستیگینی و نۆستالۆژیا لە گوێگردا بژیا لە گوێگردا بژین. ، ڕیتمی واش و میلۆ سۆز مەداری قامدی لە ڕێگەی میزمی ڕیفلێکسی مێەوە کاریگەریی لەسەر ئۆتۆنۆمی دەماری (ANS) پلان و هەستی خەمگینی درووست بکات. دووەم، وشەکانی گۆرانییەک کە بەم شێوەیە مەقامە دەوترێت لە ڕێگەی میزمی یادەوەری ڕووداوەکانەوە بیررییە تاڵەکانی ڕابردووی بێن یادەوەری گوێگر. سێیەم، گۆڕینی وردەوردەکان لە ڕێگەی میکانیزمی سەرڕاکێشانەوە سەرنجی گوێگر ڕابکێشن و هەستەکانی قووڵ بکەن. بەم شێوەیە، ئەم شیکردنەوە تیۆرییانە ڕوونی بکەنەوە بۆ ئەوەی کەقامە کوردەکان کاریگەرن لە کردنی هەستی گوێگراندا.
تیی شوکوکۆمەڵ، کە لەلایەن تاجفێل و تێرنەرەوە پەروەردەی پێدراوە، چاوانگەیەکی قومان پێ ببەخشێت تێگەیشتن لە ڕۆڵی موزیک لە پێکهێنان و بەهێزکردنی شوناسی نەتەوەیی کورد ئەم تیایە جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە تاکەکان هەوڵی ئاسانکاری لە ڕێگەی ئامادەیی لە گرووپە کۆمەڵایەتییەکانیدا شوناسێک درووست بکەن بکەن (تاجفێل و تێرنەر، 1979؛ تاجفێڵ و تۆرنەر، 1979). لە کۆنتێکستێک دا، ئەم تیتییە بە یەکلاییکردنەوەی کوردستان بێت بۆ تێرگەیی لە ڕۆڵی موزیکی ئایینی و ئامێرە موزیکی پیرۆزەکان پاراستن و بەهێزکردنی شوناسی نەتەوەیی کورد.
کوردان کە بەشێکی بەرچاو لە کۆمەڵگەی کوردەیان پێکەوە دەهێنن و یارسان، ئێزدی، هەڵاوی، دروزی، شەبەک و وەک کاکەیی ڕۆڵێکی گرنگ لە پاراستنی کولتوور و شوناسی کوردیدا هەبووە لەم ئایین و تەریقەتانەدا ئامێرە موزیکییەکان وەکوو تەریقەتاندا ئامێرە موزیکییەکان وەک دەف تەمبوور و شمشاڵ تاکێکی تایبەت دەف تەمبوور و شمشاڵی تایبەت بە تایبەتیی دەف تەمبوور و شمشاڵ لە ئێستادا و تەنیا ئامێری موزیکی سەیر ناکرێن ئایین بەشێک لە پراکتیزینی و مای شوناسی نەتەوەیی و کولتووری. توێژینەوەکەیان کە ئەم ئامێرانە ڕۆڵێکی گرنگیان لە پراکتیزی ئایینی کۆمەڵگەی یارساندا هەیە بۆ نموونە هوشمەندڕاد لە لێکۆڵینەوەکەدا دەریخستن کە دەف و تەمبوور لەنێوان یارسانەکان تەنیا وەک ئامێری موزیک سەیر ناکرێن ڤین لە پراکتیزی شوناسی کووناسی.
کاتێک دابڕاوە بۆنەی ئایینەکان ئایدا کۆببێتەوە و بەم ئامێرانە موزیک دەژەن و سروودەییەکان دەڵێنەوە، ئەمانە تەنیا لە ئاییندا نین بۆ بەهێزکردنی ئەندامیان لە کۆمەڵگەی کوردیدا. لە ڕوانگەی تیۆری شوناسی کۆمەڵایەتییەوە پر ئەماکتیزە موزیکی-ئایینییە درێژە بە ئەرکێکی گرنگ دەدات. خۆبەدەستەوەدانێکی بەهێزتر لەنێوان بەشداربوواندا کەسانێکی بەهێزتر لەنێوانیاندا بەهێزتر دەکات، توانی و زمانی کوردی لە نەوەی نوێ بۆ نەوەی نوێ کە ئەمە بەردەوام شوناسی نەتەوەیی دەپارێزێت و بەهێزکردنی هەستی شانازی و بەها لە تاکەکان وەک بەشێک لە کۆمەڵگەیەکی خاوەن مێژوو و کولتووروڵی دەمەند بینین.
گرنگە باسی ڕۆڵی هونەرمەندانی حەسەن زیرەک لە پێکهێنان و بەهێزکردنی شوناسی نەتەوەیی کوردستان. حەسەن زیک کە بەولبولی ناسراوی کوردستانە لە ڕێگەی گۆرانییەوە توانی پردێک لەنێوان پارچە جیاوازەکانی کوردستاندا لە درووستکراوی بکەن. ئەو بە تایبەتیی تایبەت بە «نەوزە» توانیان بە گۆرانی نەتەوەیی لەنێوان کورداندا بەهێزتر بن. لە ڕووبەڕووبوونەوەی شووشی سۆشیاریی گۆرانییەکانی حەسەن زیرەک وەک هێمای یەکگرتووی نەتەوەیی کار کە سنووری کورد لەنێوان نەتەوەی تردا هەیە، هەستی لەنێوان کورداندا بەهێز و میراتی کورتی کورد دەپارێزێت و دەیگوازنەوە.
گرنگە ئاماژە بەوە دەکات کە ڕۆڵی کورد ڕۆڵی موزیکی کوردی بەو موزیکیی بە جیاتی تەنیا سنوور نییە گرووپە ئایدارەکان کاریگەریی لەسەر شوناسی نەتەوەیی بە بوونی هەیە. ئەم موزیکە بەشێکە لە میراتی کشتوکاڵی کوردستان و ببنە بەهێزکردنی هەستی یەکبوون و هاوپەیمانی لەنێوان هەموو کوردان دابڕانی ئایینی و ناوچە. بەم شێوەیە موزیکی کوردی تەنیا وەک دەستەی کارگێڕی هەست و سۆزکردن وەک بەشێکی گرنگ لە هەوڵی بەردەوامی پێکهێنانی و بەهێزکردنی شوناسی نەتەوەیی کورد دەکات.
کاریگەریی موزیکی کوردی هەست و سۆز دەکرێت بەکاری تیۆری ITPRA ی دەیڤید هیورۆن (Huron, 2006) بە بەڵگە قووڵتر شیمانەوە. ئەم تیۆر پێنج قۆناغی سەرەکی لە خۆگرتن لە موزیک دیاری دەکات: خەیاڵ (خەیاڵ)، گر (گرژی)، پێشبینی (پێشبینی)، کارژیدانەوە (کاردانەوە) و (هەڵسەنگاندن). لە موزیکی کوردیدا، ئەم قۆناغە بە تایبەت دەرچوون.
بۆ نموونە، لە گۆرانی قەڵبی من یتایبەتیی تۆ تۆق، کە یەکێکە لە گۆرانییە نەتەوەییە لەگەڵەکانی، گوێگر لە سەرەتاوە خوێندنی پێشووی خۆی لە موزیکی کوردی، خەیاڵی چۆن درێژەیی گۆرانییەکە (قۆناغی خەیاڵ) دەکات. گرێک، دەستپێکردنی دەنگی تای تۆفی لەگەڵ، گرژی لە گوێگردا درووست دەبێت (قۆناغی ژی) کە ئەمە پەیوەندی بە چاوەڕوانی بۆ بیستنی ناوەرۆکی گۆرانییەکەوە هەیە. گوێگر چاوەڕوانییەکان ئەنجام دەدەن کە دواتر چی ڕوودەدات (قۆناغی پێشبینی)، بەڵام کاتێک تایەر تۆفیق لە دەنگی دادەدا یان وشەیەکی هەستبزوێن بەکارهاتووە، ئەمە دەبنە کاردانەوەیەکی خێرا لە گوێگر (قۆناغی کاردانەوە). لە کۆتاییدا، گوێگر بۆ ئەزموونەکەی (قۆناغی چۆن دەکات) کە ئەمە کاریگەریی هەستی بە گۆرانییەکە دەبێت.
و، لە گۆرانی کوردی ی ئاوازدانان، کەرەستەیەکی تایبەتیی هەیە بۆ ناسنامەی کوردی، تیی ITPRA چالاکی ڕووناکی بکەنەوە کە چۆن بەکارهێنانی وشە و کارنە تایبەت بە زمانی کوردی، لەگەڵ میلۆدییە تایبەتەکانی موزیکی کوردی، بوونە بۆ درووستبوونی هەستێکی قوی بوون بە کولتور زمانی کوردی. لێرەدا، هەر جارێک کە گوێگر هەڵبژاردەیەک یان وشەیەکی تایبەت دەکاتە کوردی و ئەمە ڕاست دەردەچێت، هەستێکی خۆش و ئاشنا درووست دەبێت.
لێکۆڵینەوەکانی هیورۆن، ئەم دینامییە لەنێوان پێشبینی و سەرسووڕمان یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی کاریگەریی موزیک لەسەر هەستەکان. موزیکی کوردیدا، ئەم دینامیکییەتە بە تایبەتیی لە کوردی، لە مەقامەیەکاندا کە تیایداندا گۆڕانکارییە چاوەڕواننەکراوەکان میلۆدی و ڕیتمدا زۆر بین... یەکێکە لەو هۆکارانەی کە وا موزیکی کوردی هەست بە هەستبزوێن و کاریگەر بێت، لە گۆرانییە نەتەوەییەکان کە پەیوەندییەکی بەهێزیان بە هەستی شوناسی کوردییەوە هەیە.
گۆرانی بەتەنیا جێم مەهێڵن ی عەلی عابدی، کە بۆ کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجە گوتراوە، نموونەیەکی بەرچاوە لە چۆنییەتیییەتی خەمی قووڵی تراژیدیا لە ڕێگەی موزیکەوە. مۆدێلی مۆدێلی BRECVEMA ی پاتریک یوس (لین، 2013)، ئەم گۆرانییە لە ڕێگەی چەند میزمەکانیێکەوە کاریگەریی لەسەر هەستەکانی گوێگر دادەنێت. دەنگی پڕ لە خەم و ئازاری عەلی عابدی ڕاستەوخۆ هەستی خەمگینی بۆ گوێگر دەگوازێت (گواست هەست)، یادەوەری تاڵیە کارساتی هەڵەبجە زیندوو (یادری ڕووداوەکان)، و وێنەی ئاوەزی کارەساتەکە لە مێشکی گوێگردا درووست دەکات (بینینی هزری).
تیۆری کاتارسیس (Scheff, 2007) ڕوونی کە دەکاتە چۆن گوێگرتن لەم چەشنە گۆرانییە بتوانێت پاڵاوتنی هەستە نەرێنییەکان. ئەم تیتییەیان، لایەنگری هەستە قووڵەکان لە ڕێگەی هونەرەوە یارمەتیی تاکەکەسی و بەڕووبەڕووبوونەوە و تێپەراندنی تراومای کۆمەڵ. لە ڕوانگەی لێکۆڵینەوەدا سوتۆنتۆن و دێدەر (Sutton & De Decker, 2018) لەسەر پەیوەندی نێوان موزیک و چارەسەری تراوما، وەک بەتەنیا جێم مەهێڵن
ئەم گۆرانییە، لە ڕێگەی میزمە جیاوازەکانی کاریگەریی موزیک لەسەر هەستەکان، تەنیا خەم و ئازاری قووڵی هەڵەدە دەگوازێتەوە، کارەسا بەشێک لە چاک چارەسەری بەمەڵی تراومای کۆمەڵایەتی لە کوردستان. و، ئەم گۆرانییە نموونەیەک لە چاوپێکەوتنێکیدا بۆ ئەوەی بزانرێت کە موزیک وەک یەک بۆ پاراستنی یادەوەری مێژوویی و بەهێزی هەستی نەتەوەیی لە ڕێگەی هێشتنەوەی خەم و ئازارە مێژووییەکان.
=KTML_Bold=کاربردی تیۆرەکان لە لێکۆڵینەوەی موزیکی کوردیدا=KTML_End=
ئەم تیتییانە لە لێکۆڵینەوەی موکیکی کوردیدا میتۆدۆلۆژیای نوێ و کاریگەریی پێشکەش بکەن. بۆ، نموونە، بە تاقیکردنەوە تیی پرۆسێسکردنی زانیاری، لێکۆڵینەوە لەسەر ئەوەی کە چۆن گوێگری کوردە، موزیکییەکان وەریدەگرێت و پرۆسێسیان دەکات. ئەم کارە لە ڕێگای وەی تاقیگەیی بۆ نموونە بە دەستهێنانی کاردانەوەی گوێگرانی کورد و ناکورد بە موزیکی کوردی...
ئیه مو، به تایبه ت به تایبه ت به شدارییه کان بۆ شیکی کوردی کردنی هه ڵبژارده کانی به ڕده وام. یەکەم، بەشی یەکەم لەسەر بنەمای موزیکی ڕۆژاوایی بە دانراون و ئەم تیشک هەموو لایەنەکانی موزیکی ڕۆژهەڵاتی، تایبەت موزیکی کوردی، لە نەخۆگرن. دووەم، یەک لەگەڵ یەک و دەستەواژەی بەکارهێنان لەم تیۆریەدا بۆ کۆنتستی کولتووری کوردی گونجاو نەبن. ، لە کاتی دەستپێکردنی ئەم تیۆرییانەدا لەگەڵ هەستیارییەکی کولتووری بەرز چاوپێکەوتن و هەوڵدان بۆ گونجاندنیان کۆنتێکستی کوردی.
لەبەر هۆکارانە، پێشنیار دەکرێت کە تیایدا تایبەت بە موزیکی کوردی پەرە پێ بدات. ئەمیکە دەبێت لەسەر بنەمای تیایە گشتییەکانی ساۆلۆژیای موزیک، بەڵام کاتدا بەشداریکردنە کولتووری و مێژووییەکانی موزیکی کوردی لەبەرچاوگرتنی ب. بۆ نموونە، چالاککردنی کاری تایبەت بەشێکاری مەقامە کوردییەکان لەسەر هەست و سۆزی گوێگر بۆ پەرەپێدان، کە تیایدا فاکتەر کوە کشتوکاڵی و مێژوویش چاولەبەر گیرابن.
=KTML_Bold=یارییەک=KTML_End=
لەم وتارەدا، چوارچێوە تیۆرییەکانی سایکۆلۆژی موزیک و پەیوەندی بە موزیک دەرچووی کوردییەوە خرا بەریە باسکەوت کە چۆن جیاوازییەکانی وەک گێشتاڵت، پرۆسێسکردنی زانیاری، و فێربوونی کۆمەڵایەتی ڕوانگەیەکی نوێ و قووڵ بۆ تێگەیشتن لە کاریگەرییەکانی موزیکی کوردی لەسەر تاک و کۆمەڵ پێشکەش بکەن.
مۆدێلی BRECVE ی یوسلین و تیۆری ITPRA ی هیورۆن بە یەکێک لە دەرفەتێکی گرنگیان بۆ شیکردنەوەی چۆنییەتی کاریگەریی موزیکی کوردی لەسەر هەست و سۆزی گوێگران دەرەخسێن. بە مەبەستی ئەم وتارە شیکاریتر بۆ گۆرانییە نەتەوەییەکان وەک قەڵبی من ی تایتەر تۆق و زمانی کوردی ی ئاشێ شان و تێبگەین کە چۆن ئەم گۆرانییە کاریگەریی لەسەر هەستی شوناسی نەتەوەیی و بە کولتووری کوردستان دادەنێن.
لەگەڵ، تیۆرییەکان شوناسی کۆمەڵایەتی و سەرمایە کولتووری ڕووناکی دەکەنەوە کە چۆن موزیکی کوردی ڕۆڵی گرنگ لە پێکهێنان و بەهێز شوکردنی زانیاری نەتەوەیی کورد دەگێڕێت. ئەمە بە تایبەتیی لە شیکردنەوەی ڕۆڵی موزیکی ئایینی و ئامێرە موزیکییە پیرۆزەکان لە ئایینە کوردیی دەرکەوت.
تیۆری پۆست-کۆلۆنیالیزم سۆنگێکی کاریگەر بۆ تێگەیشتن دینامیکی کارەکانی پەیوەندی نێوان موزی کوردی و کاریگەریی دەرەکییەکانی... ئەم تیگەییە یارمەتیی دەدا بۆ تێڕاشتن کە چۆن موزیکی کوردی ژێرخان لە هەموو کولتووری نەتەوەی ژاڵان خۆی نجاندووە و چۆن وەک چۆن بەرەاری و خۆگری کولتووری کار.
لە کۆتاییدا، گرنگە ئەم کوردە لە کۆتاییدا، گرنگە ئەم کوردەمان لە کێشانی ئەم تیۆرییانە لە لێکۆڵینەوەی سایکۆلۆژیای موزیکی دا هەیە، گونجاندنیان لە ڕۆژاوای کوردستان لەگەڵ کۆنتێکستی کورستانی... بە پێیە لە کەناڵێکی تایبەت بە موزیکی کوردی پێۆری کە هەم لەسەر بنەمای تیۆرییە گشتییەکانی سایکۆلۆژیای موزیک بێت و هەموارە کولتووری و مێژوویی کولتووری و مێژوویی کولتووری.
بە کورتی، چوارچێوە تییەکانی سایکۆلۆژیای موزیک دەرفەتێکی گرنگ بۆ تێگەیشتنی قووڵتر لە موزیکی کوردی دەڕەخسێن. ئەمجارەیان، ڕەچاوکردنی لەگەڵ کولتوری کوردستان، بوترێت بۆ پەرەپێدانی لێکۆڵینەوەی لەسەر موزیکی کوردی و تاقیکردنەوە کاریگەرتری موزیک لە جیاوازەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی و کولتوری کوردستاندا.
سەرچاوەکان:
ئاتکینسۆن، ئاڕ سی، و شیفرین، ئاڕ ئێم (1968). یادەوەری مرۆڤ: سیستەمێکی پێشنیارکراوی و پڕۆسەکانی کۆنترۆڵکردنی. لە KW Spence & JT Spence (Eds.)، دەروونناسی فێربوون و پاڵنەر (بەرگی دووەم، ل89-195). چاپخانەی ئەکادیمی.
باندورا، ئە. (1977). تیۆری فێربوونی کۆمەڵایەتی. پرێنتیس هۆڵ.
بەبا، ﮪ.ک. (1994). شوێنی ڕۆشنبیری. ڕۆتلێدج.
بۆردیۆ، پ. (1986). فۆرمەکانی سەرمایە. لە J. Richardson (Ed.)، پەرتووکی دەستی تیۆری و لێکۆڵینەوە بۆ کۆمەڵناسی پەروەردە (ل241-258). گرینوود.
کریستینسن، د. (2002). مۆسیقای کوردی. لە S. Sadie (Ed.)، فەرهەنگی نوێی گرۆڤ بۆ مۆسیقا و مۆسیقاژەنان (چاپکردنی دووەم). ماکمیلان.
هوشماندراد، پ. (2004). بەجێگەیاندنی بیروباوەڕ: پراکتیزەی موزیکی پیرۆزی ئەهلی حەققی کوردی گوران. زانکۆی کالیفۆرنیا، بێرکلی.
هورۆن، د. (2006). پێشبینی شیرین: مۆسیقا و دەروونناسی چاوەڕوانی. چاپخانەی MIT.
جوسلین، پی ئێن (2013). لە هەست و سۆزی ڕۆژانەوە بۆ هەستی جوانکاری: بەرەو تیۆرێکی یەکگرتووی هەست و سۆزی مۆسیقی. پێداچوونەوەکانی فیزیای ژیان، 10 (3)، 235-266.
کۆلش، س. (2014). پەیوەندییەکانی مێشک لەگەڵ هەستەکانی وروژێنراوی مۆسیقا. پێداچوونەوەکانی سرووشت زانستی دەمار، 15 (3)، 170-180.
کۆفکا، ک. (1935). بنەماکانی دەروونناسی گێستاڵت. هارکۆرت، برایس و کۆمپانیا.
مێرزینیچ، ئێم ئێم، و سامێشیما، ک. (1993). پلاستیسیتی قژ و یادەوەری. بۆچوونی ئێستا لە بایۆلۆجی دەمار، 3 (2)، 187-196.
پێرێتز، ئی.، و زاتۆرێ، ئاڕ.ج. (2005). ڕێکخستنی مێشک بۆ پرۆسێسکردنی مۆسیقا. پێداچوونەوەی ساڵانەی دەروونناسی، 56، 89-114.
پتریدس، کەی ڤی، فۆرنهام، ئە.، و مارتن، جی ئێن (2006). خەمڵاندنی زیرەکی سۆزداری و دەروونی: بەڵگە بۆ چەشنە چەشنە ڕەگەزییەکان. گۆڤاری دەروونناسی کۆمەڵایەتی، 146 (6)، 797-810.
ڕۆگۆف، بی. (2003). سرووشتی کولتووری گەشەسەندنی مرۆڤ. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد.
شێف، تی جەی (2007). کاتارسیس و بیدعەکانی تر: تیۆرێکە لە سۆزدا. گۆڤاری دەروونناسی کۆمەڵایەتی، پەرەسەندن و کولتووری، 1 (3)، 98-113.
شێلنبێرگ، ئی.جی. (2004). وانەکانی مۆسیقا ئاستی زیرەکی بەرز دەکەنەوە. زانستی دەروونی، 15 (8)، 511-514.
سلۆبۆدا، جەی ئەی (1985). عەقڵی مۆسیقی: دەروونناسی مەعریفی مۆسیقا. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد.
سمیس، ئەی دی (1986). بنەچەی نەتەوەیی گەلان. بلاکوێڵ.
سوتۆن، ج.، و دی دێکەر، س. (2018). مۆسیقا و زەبر و زەنگ و بێدەنگی: دۆخی هونەر. هونەرەکان لە چارەسەری دەروونیدا، 62، 52-57.
تاجفێل، ﮪ.، و تۆرنەر، ج.سی. (1979). تیۆرێکی یەکگرتووی ململانێی نێوان گرووپەکان. لە WG Austin & S. Worchel (Eds.)، دەروونناسی کۆمەڵایەتی پەیوەندییەکانی نێوان گرووپەکان (ل33-47). بروکس/کۆل.
وێرتایمەر، م. (1923). ئونتەرسوچونگەن زور لێهرێ ڤۆن دێر گێستاڵتی دووەم. سایکۆلۆژیش فۆڕشونگ، 4 (1)، 301-350.
=KTML_Bold=فەرهەنگۆک:=KTML_End=
سایکۆلۆژیای موزیک (دەروونناسی مۆسیقا)
گێشتاڵت (گێستاڵت)
پرۆسێسکردنی زانیاری (پڕۆسێسی زانیاری)
فێربوونی کۆمەڵایەتی ( فێربوونی کۆمەڵایەتی)
ڕیفلێکسی مێشک (ڕەفڵەکسی بنەچەی مێشک)
یادەوەری ڕووداوەکان (بیرەوەری ئەڵقەیی)
بۆیان (سەرنج گرتن)
کاردانەوەی جەستەیی (کاردانەوەی جەستەیی)
گواستنەوەی هەست (درووستبوونی سۆزداری)
بینینی هزری (وێنەی بینراو)
پێشبینی (پێشبینی)
وەی هزری (هەڵسەنگاندنی مەعریفی)
شوناسی کۆمەڵایەتی (ناسنامەی کۆمەڵایەتی)
سەرمایە کولتووری (پایتەختی ڕۆشنبیری)
پۆست-کۆلۆنیالیزم (پۆست کۆلۆنیالیزم)
نیوسایرۆکۆلۆڤا (دەروونناسی دەمار)
پلاستیسیتی مێشک (پلاستیکی مێشک)
هایبریدیەت (هیبریدیەت)
ناکۆکی مەعریفی (ناتەبایی مەعریفی)
هێزی نەرم (سۆفت پاوەر)
نەیارشەیدایی (Echthrophilia)
هەژموونی کولتووری (هەژموونی کولتووری)
دووفاقی (دووفاقی)
دووبارەکردنەوەى (ناچاری دووبارەکردنەوە)
سیندرۆمی ستۆکهۆڵم (نەخۆشی ستۆکهۆڵم)
تیۆری گەمە (تیۆری یاری)
پڕۆسەی دەرفەتی سیاسی (پێکهاتەی دەرفەتی سیاسی)
ناسیۆنالیزمی کولتووری (ناسیۆنالیزمی کولتووری)
مۆدێرنیزەنی ڕەخنەگرانە (مۆدێرنیزاسیۆنی ڕەخنەیی)
کولتووری (تایبەتمەندی کولتووری)
کاریگەریی لاوەکی ئەرێنی (دەرەوەییە ئەرێنییەکان)
کاریگەریی زنجیرەیی (کاریگەریی چەندینکەر)
دەرەنجامی وەبەرهێنانی کۆمەڵایەتی (کاریگەریی وەبەرهێنانی کۆمەڵایەتی)
کردەی پەیوەندیکار (کردەوەی پەیوەندی)
بنیاتنانەوەی کۆمەڵگە (ئاوەدانکردنەوەی کۆمەڵایەتی)
یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی ( یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی)
خۆ-کاریگەریی (خۆکارایی)
وێنەی ئاوەزی (وێنەی دەروونی)
پرۆسێسکردنی زانیاری کۆمەڵایەتی (پرۆسێسی زانیاری کۆمەڵایەتی)
مۆدێلی BRECVEMA (مۆدێلی BRECVEMA)
تیۆری ITPRA (تیۆری ITPRA)
[کاریگەریی ئیستاتیکی موزیک (کاریگەریی جوانکاری مۆسیقا)
وتاری ئۆتۆنۆمی (سیستەمی دەماری ئۆتۆنۆمی) .
کاتارسیس (کاتارسیس)
تراومای کۆمەڵایەتی (زەبر و زەنگی کۆمەڵایەتی)
خووگرتن (هابیتوس)
هۆشی هەستیار (زیرەکی سۆزداری)
هۆشی فرەڕەهەندی (چەند زیرەکی)
داگیرکاری نەرم (کۆلۆنیالیزمی نەرم)
بەرنامەی کۆمەڵایەتی بەرنامەبۆداڕێژراو (گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی پلان بۆ داڕێژراو)
پەرەپێدانی کولتووری (گەشەپێدانی کولتووری)
دیپلۆماسی کولتووری (دیپلۆماسی ڕۆشنبیری)
=KTML_Bold=ناوەکان:=KTML_End=
جۆن سلۆبۆدا (جۆن سلۆبۆدا)
پاتریک یوسلین (پاتریک جوسلین)
ستێفان کۆلش (ستیفان کۆلش)
دەیڤید هیورۆن (دەیڤید هورۆن)
ماکس ڤێرتهایمەر (ماکس وێرتایمەر)
کورت کۆفکا (کورت کۆفکا)
ڕیچارد ئەتکینسۆن (ڕیچارد ئاتکینسۆن)
ڕیچارد شیفری (ڕیچارد شیفرین)
ئەلبێرت باندۆرا (ئەلبێرت باندورا)
بارباڕا تار (باربارا تارر)
ڕەیموند ماکدۆناڵد (ڕایمۆند ماکدۆناڵد)
ئیزابێل پێرتز (ئیزابێل پێرێتز)
ڕۆبێرت زاتۆرە (ڕۆبێرت زاتۆرە)
مایکڵ مێرزینیچ (مایکل مێرزینیچ)
هێنری تاجفێل (هێنری تاجفێڵ)
جۆن تێرنەر (جۆن تۆرنەر)
پیر بۆردیۆ (پیێر بۆردیۆ)
هۆمی بابا (هۆمی بەبا)
ئەنتۆنیۆ گرامشی (ئەنتۆنیۆ گرامشی)
سیگمۆند فرۆید (سیگمۆند فرۆید)
مێلانی کلاین (میلانی کلاین)
لیۆن فێستینگەر (لیۆن فێستینگەر)
یورگن هابرماس (یۆرگن هابرماس)
ئێدوارد سەعید (ئێدوارد سەعید)
حەسەن زیرەک (حەسەن زیرەک)
شڤان پەروەر (شڤان پەروەر)
تایر تۆفیق (تاهیر تێوفیق)
ئایشە شان (ئایشە شان)
عەلی عابدی (عەلی عابدی) [1]