Bûn an nebûn - pirsa hebûna Yazîdî
Xebatkarê navenda Cultural Center of the Caucasus Yazidis û rojnamevan Yazidis.info hevpeyivînek da klûba Çapemeniyê û malpera agahdarî û analîtîk pressunity.org di derheqê civaka êzîdî û pêşerojên wê de. Hûn dikarin li jêrê hevpeyivînê bixwînin:
Hevpeyivîn bi Cultural Center of the Caucasus Yazidis, masterê têkiliyên navneteweyî David Babaev.
Ka em bi axaftinek seretayî dest bi sohbeta xwe bikin: ji ber ku di edebiyata zanistî û dîrokî de jî timûtim xeletî têne kirin, vebêjin çi cûdahiya #êzîdî# û Kurdan heye?
Pirs ne bi rastî pirsek seretayî ye, ji ber ku, wekî hûn jî dizanin, yazîdî miletekî etno-olî ne, û li welatê me, heke hûn ola xwe biguherin, biçin ser mezhebek din, hûn bixweber dev ji yazîdî dihesibînin. The Kurd di wê demê de, bi pirraniya xwe, wekî ku em dizanin, Misilman in, û ji ber vê yekê ew Yazzîdî ne tenê ji hêla olî ve.
Hûn li navenda çandî ya êzîdî ya Kafkasyayê dixebitin. Ji min re bêje, çima niha hewce ye ku meriv bala xwe bide pirsgirêka ezîdî? Ma ev ji ber xirabbûna rewşa civakî ya li Dewletên Kafkasya Başûr e?
Erê, ez karmendek navenda çandî ya êzîdî ya Kafkasya me. Malpera me ya xweser heye ku em pirsên aktuel li ser yazîdiyan, nûçeyên ji Rojhilata Navîn, Kafkasya û hin welatên Rojavayî-ji Ewropa û Amerîkayê dişînin.
Bi rastî, li Kafkasyayê, ango li Gurcistanê, tenê çend navendên bi vî rengî hene, û yên ku hene bi pasîf bertek nîşanî bûyeran didin. Hemî nûçeyên di derbarê yazîdiyan de di valahiyekê de ne, zehmet e ku meriv wan bibîne û bixwîne bêyî helwesta aliyek sêyemîn ku hewl dide bi prîzma berjewendiyên xwe agahdariyê pêşkêş bike. Ji ber vê yekê, biryar hate stendin ku rêxistinek ku bi pirsgirêkek safî ya êzîdî mijûl bibe, were afirandin. Hûn dikarin wê li ser malpera me (nêzîkê nivîsevan - Yazidis.info) bibînin, hûn ê gotarên li ser yazîdîyan - li ser çand, ol, dîrok, û hwd. Di esasê xwe de, li Kafkasyayê ti analogên rêxistinek û malperek wusa tune.
Rewşa yazîdiyên Gurcistanê çawa ye? Piraniya wan li Tblîsê, û kêm-zêde li herêmê dijîn. Hûn dikarin li ser nasnameya Gurcistan yazîdiyên Gurcî çi bêjin?
Bi rastî, derketina mezin a yazîdiyan ji Gurcistanê di du pêlan de çêbû: ya yekem di salên 90î de bû, dema ku Yekîtiya Soviyetê hilweşiya, û gelek çûn Rusya û Ewropa. Wê demê, li gorî çavkaniyên ne fermî, li Gurcistanê nêzîkê 30,000 yazîdî dijiyan. Wê hingê di 2012-an de jî derketinek hebû, lê vê carê ber bi Ewropa ve, û naha li Gurcistanê nêzîkê 10,000 kes hene, lê 8,000 ji wan pabendê ola xwe dimînin. Di derbarê entegrasyonê de, ez dikarim viya ji te re vebêjim: êzîdî bi rastî dest bi ji bîrkirina rehên xwe dikin - ew kî ne, ji ku têne, ew ji ola xwe pir nizanin, bê guman, û ew bi ziman nizanin. Ger hûn ciwanên temenê min bigirin, ez bi zimanê xwe kêm an zêde dizanim, lê eger hûn yên din jî bigirin, hindik maye ku bikin. Ez dikarim bibêjim ku ewên ku li Gurcistanê dijîn di civaka Gurcî de pir entegre ne. Mixabin, meylek heye ku yazîdî ji ol û çandek cûda ji ya xwe re eleqedar dibin. Ev ji ber çend faktoran vedibe: yekem, navendên ku zanebûna ola culturezîdî, çand û zimanê zîdî ji biçûkaniya xwe de bihewînin tune. Çu çalakî nayên li dar xistin, lê heke ew hebin jî, pir hindik in, û ew têne veqetandin. Faktora duyemîn perwerde ye. Naha nifşa kevn, nifşa dêûbavên min, bê guman, ne hemî, lê pirraniya wan jixwe rehên xwe ji bîr dikin. Children zarokên wan, ka em bibêjin, kirinên xwe dubare dikin. Ew eleqeya van tevan winda dikin. Lê aliyên erênî jî hene: di nav 4-5 salên borî de, dema ku perestgehek êzîdî li Gurcistanê hate avakirin Ziarat, wê hingê mirov bêtir bi olan re eleqedar dibin. Ew hatin û çalakî li dar xistin, lê, mixabin, ne ew çend caran ku em dixwazin.
Di 2012 de, biryar hate stendin ku heman perestgeha êzîdî li Tbilisi, ku ji hêla rêberê giyanî yê yazîdî yê mirî ve, Baba Şêx Khato Hacî ve hate pîroz kirin, were çêkirin. Belkî, naha ew avahiya herî navdar a Gurcistanê ye, ku bi çanda êzîdî ve têkildar e. Ji min re bêje, gelo heb abîdeyên çandî yên din hene ku dibe ku kêmtir bala wan bikişîne?
Ne ku ez pê zanim. An analogên nêzîkî vê yekê tune. Em hemî dizanin ku bav û kalên me di serdema Soviyetê de jiyane, û wê hingê ol di paşdemayê de bû û di civakê de roleke girîng nelîst. Di wê demê de, avahiyên çandî yên komên etnîk ên piçûk nehatin çêkirin, hêj jî yên olî. Wekî ku we bi durustî destnîşan kir, li Tbilisi, li Gurcistanê, cihê herî girîng perestgeha idizîdî ye.
Yazîdî, ji ber hin bûyerên dîrokî, neçar man ku koçî welatên din bikin û beşdarî civatên din bibin, lê wan reh û kokên xwe bi saya kevneşopiyan parastin. Kevneşopiyên sereke yên ku di civaka êzdî ya Gurcistanê de hatine parastin çi ne?
Bi duristî hate nişandan, bi rastî, kevneşopî man. Em cejnan pîroz dikin, û yek ji wanên herî girîng ew e ku yazîdî li Gurcistanê, û, bi piranî, li Ermenistanê, û li Rûsyayê, û yên ku ji cîha paş-Soviyetê çûne Ewropa, hîn jî vê cejnê pîroz dikin. Hê jî kevneşopiyên dawetê hene, hin, bê guman, ji çandek din hatine girtin, asîmîlasyon hebkî çêbû, lê bi piranî, dawet li gorî kevneşopiyên zîdî têne kirin. Betlaneyên gelemperî wekî li heldraqê têne çêkirin, lê bi cûdahiyên piçûk. Pîrozbahiya wan carinan ji ya me cudatir e. Kloch bi xwe ji bo yazîdiyên qada paş-Sovyet kevneşoptir e, û me ew parastiye. Ez di derbarê pêşerojê de nizanim, lê em hîn jî wê pîroz dikin. Em her sal roja bîranînê jî pîroz dikin.
Hûn pêşeroja Diyasporaya êzîdî li Gurcistanê çawa dibînin, û ji bo parastina nasnameya wê çi divê were kirin?
Wekî ku min berê behs kir, meylên erênî hene. Rêxistinên mîna yên me derdikevin holê. Ez hêvî dikim ku bêtir rêxistinên ku dê ne-hikûmî û ne-qezenc bin, hebin û ew bi kêmanî dê bi lidarxistina bûyeran re mijûl bibin. Ev yekem tiştek e. Ya duyemîn, li Tblîsî cîhek me yê olî heye, yek ji yekemîn li Kafkasyayê ye ku li derveyî Iraqê hatiye çêkirin. Pirsa sereke ev e ku dê nifşa pêşerojê çawa li van hemûyan binihêre. Ji ber ku, em tenê bibêjin, malbatên êzîdî kêm û kêm bi zimanê idizîdî diaxifin. Ji çand û kevneşopiyên wan re kêm û kêm eleqedar dibin. Ger di pêşerojê de rêxistinên bi vî rengî hebin ku armanca wan afirandina bûyerên çandî be, û bi kêmî ve hin dibistan hebin ku dê zimanê me fêr bibe, wê hingê pêşeroja gelê me heye. Wê hingê wê asîmîle nebe û winda nebe. Lê ew bi her yekê ji me ve girêdayî ye, ji ber ku em nekarin li ser vê yekê bi yên din re bipeyivin heke ew di malbata me de çênebe. Mînakî, heke di malbata min de kes bi êzîdî nepeyive, ez çawa dikarim ji malbatek din vê yekê bixwazim? Heman rêzik ji bo betlaneyan, kevneşopî û çandî derbas dibe. Ez difikirim ku heke her kes li xwe mêze bike û bipirse ka ew çi dikare ji bo gelê xwe, ji bo pêşeroja xwe bike, wê hingê em ê di serdema globalbûnê de di parastina nasnameya xwe de meylek erênî hebe.
[1]