=KTML_Bold=Nasnameya zimanî û etnîkî ya #Êzidiyan#=KTML_End=
Li gorî pênaseya UNESCO ya sala 2003'an a li ser zindîtiya zimanan û xeteriya li ser hebûna wan, dibe ku nîvê 6 hezar zimanên cîhanê di sedsala pêş de bimirin. Yanî niha 3 hezar ziman di bin gefeke mezin a ji navbirinê de ne. Li ser wendabûna zimanan, du cureyên wendabûnê dikarin bên pênasekirin: Zimane dikare bi axaftvanê xwe yê dawîn re bimire, an jî ziman di bin gefa tinebûnê de ye û hêdî hêdî winda dibe dema ku guherîneke ziman çêbibe, ev tê wê wateyê ku axêverên zimanê hindikayî dest bi bikaranîna zimanê serdest ê civakê dikin. Îro gelek koçber, lê bajarvanî jî bandor li ser zindîtiya zimanên kêmnetewan dike - û di gelek rewşan de bêyî zanîna zimanê piraniyê, zehmet e ku mirov perwerdehî yan jî karekî bistîne. Ji ber vê yekê zimanê piraniyê girîngtir dibe û bi awayekî otomatîk bandorê li ser zindîtiya zimanê hindikahî dike.
Îro di serdema globalê de rola zimanê Êzîdî di avakirina nasnameya zimanî û etnîkî ya gelê Êzidî de ji her demê zêdetir têkildar . Elîta Êzidî ku qala girîngiya eslê xwe û gelê êzidî yê asayî dikin, girîng e ku pirs bikin-rewşa heyî ya zimanê Êzidiyatiyê çi ye? Di serî de rola wê ya sereke ew e ku di jiyana Êzidxanê de nasnameyekê ava bike. Rewş û xisûsiyetên rewşa ziman di zarotiya Êzîdiyan de jî girîng in: Gelo ziman di malbatên civaka Êzidî de tê bikaranîn û çanda wê ji nifşê ciwan re tê veguhestin?
Di nava nûnerên civaka Êzidî yên Ermenîstan û Gurcistanê de divê bê qebûl kirin ku tenê hejmareke kêm a axaftvanên zimanê wan ê êzidî yê resen hene Çand û ziman , hin kevneşopî ji xwe li ber nemanê ne .
Dema ku behsa karekterê netewî û çanda netewî tê kirin rola zimanê Êzîdîtiyê pir girîng e Ji bo karakterê neteweyî yê Êzidiyan, rola ziman yekser bi ol ve girêdayî ye. Zimanê Êzidî hîmê herî girîng ê çand û dîrokê ye, ku bi rêya wê dîrok û çand ji nifşên pêş re tê veguheztin. Divê bê zanîn ku ziman ne tenê rêya danûsitandinê ye, di heman demê de beşeke mezin a çand û ol digire - ziman yek nîşankerê etnîkî ye. Dema ku ciwanên Êzidî yên li Ermenîstanê bi Ermenîkî daxivin û bi Êzidîtiyê neaxivin, em dikarin qala kîjan karakterê neteweyî bikin?
UNESCO ji bo ku zindîtiya zimanan li ber çavan bê girtin, neh krîter an jî xetereya wan diyar dike. Di krîteran de veguheztina ziman ji nifşê nifşa bê re, hejmara axaftvanên resen hene. Di vê rewşê de qadên bikaranîn , fêrbûn , çand û hînkirina çanda nivîskî tê nivisandin . Bikaranîna îdarî ya axaftinê, helwesta civakê ya li hemberî ziman û belgekirina wê li ber çavan e. Her pîvanek pîvanek pîvanek heye, bi gelemperî ji 1 heta 5.
Parastina zimanekî / wendakirina zimanekî di bin bandora aliyên olî, çandî û perwerdehî de ye Divê bê zanîn ku hejmareke kêm a axaftvanan bixweber nayê wateya metirsiya wendabûna axavtina resen - di nav zimanên cîhanê de, yên ku di perwerde, çapemenî û karên îdarî de nayê bikaranîn di bin tehdîdê de ne, ango di civakê de statûya wê girîng e. Her wiha pispor tekez dikin ku faktora herî girîng a parastina ziman veguhestina wê ji nifşê bê re ye. Dema ku derbasî nifşê bê dibe û dema ku zarok wek zimanê xwe yê zikmakî fêr dibin, axaftina zikmakî zindî û bi ewle ye.
Wendabûn û mirina zimanên cîhanê dikare li gorî jinavbirina biyolojîk a heywan û mamikan be. Ji bo ku bikare jiyana wan li ber çavan derbas bike, du kategoriyên zindîtiya zimannasiyê, yên ewle, û yên ku di xetereyê de ne û bimre diyar dike.
Dibe ku civakeke ziman ji pêşeroja xwe bi xemsarî bihise, awayê jiyanê yê kevin ji holê radibe, zanîna zimanê herêmî di pêşerojê de bi awayekî pêwîst alîkariyê nake û axaftina serdest di hawîrdorê de her ku diçe zêde tê bikaranîn Di hînkirina zarokan de zimanê serdest, beriya her tiştî xwesteka dê û bavan heye ku pêşerojeke baş bidin wan (zarok).
Li gorî ku li jor tê dîtin, ziman yek ji girîngtirîn faktorên taybetmendiyên neteweyî ye, ziman mîrasa çanda neteweyî ye û tê bawerkirin ku miletek bêyî ziman nikare hebe Neteweyek di serî de bi zimanê xwe tê pênasekirin, divê çand û zimanê dayikê yê gelan jî biparêze. Lê di gelek rewşan de siyaseta netewperestiya zimanî li Ermenistanê piştgirîya çand û zimanê piranîya etnîkî dike.
Nasnameya zimanî ya gelê Êzidî tenê nayê wê wateyê ku Êzîdî bi zimanekî taybet diaxivin, nasnameya zimanî ya Êzidiyan dîroka zimannasiyê nîşan dide Zimanê zikmakî jîngeha civakî û çandî ya Êzidiyan nîşan dide.
Rola nasnameya zimanê Êzidî bi taybetî dema ku Êzidî di hawireke çanda biyanî û zimanekî biyanî de bin girîng e. Ev yek dibe ku hem rewşa koçberî hem jî rewşên li welatên ku rêjeyeke wan a serdest a yek etnîsîteyê heye Rewşa zimanê Êzîdî li jîngeh û dewletê bandora xwe li ser nasnameya zimanî ya Êzîdiyan dike, gelo dewlet piştgîriya kêmnetewa Êzîdî dike, nûnerên miletê titular çawa weke kêmîneyeke zimanî li êzidiyan dikin? Statuya siyasî, aborî û civakî ya ziman bandorê li nasnameya zimanî ya Êzidiyan dike. Û Êzîdiyatî çiqasî amade ne ku ji bo parastina ziman û çanda xwe bixebitin?
Bi kêfxweşî di hin rewşan de dibe ku nasnameya zimanî ya Êzidiyan zêde bibe û hin komên vî gelê ji bo parastina ziman û çanda xwe ya dayikê hewl didin. Lê belê bi taybetî di nava nifşê biçûk de, gelek caran mirov dikare diyardeya asîmîlekirinê bibîne.
[1]