=KTML_Bold=کورد لە پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگای چین=KTML_End=
#هەڵۆ حەسەن سەعید#

چین وەک یاریزانێکی سەرەکی کە ئامادەیی جیهانی و ناوچەیی جیاوازی هەیە، بەردەوام بانگەشە بۆ پاراستنی ئاشتی و پێشخستنی گەشەپێدان و پەروەردەکردنی سیستەمێکی نێودەوڵەتی باشتری کردووە، پەرەسەندنی کاریگەریی نێودەوڵەتی و ناوچەیی چین کاریگەرییەکی بەرچاوی هەیە کە درێژدەبێتەوە بۆ هەرێمی کوردستانی عێراق، کورد چۆن (یاسای هاوسەنگی)، پەیوەندییەکانی لەگەڵ چیندا بەڕێوەدەبات و لە هەمان کاتدا پەیوەندییەکانی لەگەڵ هاوپەیمانە تەقلیدییەکانی وەک ئەمریکا بپارێزێت؟، ڕۆڵی کورد و پێگەی کوردستان لە ڕێگای ئاوریشمی کۆندا چ بوو، پرۆژەی پشتێن و ڕێگای چین کاریگەری چ دەبێت لەسەر کورد؟

=KTML_Bold=پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا=KTML_End= (BRI)
پڕۆژەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کە لەلایەن چینەوە لە ساڵی 2013 دەستیپێکردووە، ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانی جیهانی و هاندانی گەشەی ئابوورییە لە سەرانسەری ئاسیا و دەرەوەی ئاسیا لە ڕێگەی تۆڕێکی بەرفراوانی پڕۆژەکانی ژێرخانی. بۆ کورد کەدابەشکراوى تورکیا، عێراق، ئێران، سوریایە، کۆمەڵێک دەرفەتی ناوازە دەخاتە ڕوو کە دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر دیمەنی ئابووری کۆمەڵایەتیی، یەکێک لە سوودە هەرە دەستبەجێەکان بۆ ناوچە کوردستانییەکان دەتوانێ وەبەرهێنانی بەرچاو بێت لە ژێرخانی ئابووریدا. زۆرێک لە ناوچە کوردستانییەکان بەهۆی درێژخایەنی ململانێکان و ناسەقامگیری سیاسییەوە بەدەست بێ گەشەسەندنەوە دەناڵێنن. بە بەشداریکردن لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگای چین ئەم ناوچانە دەتوانن وەبەرهێنانی چینی بۆ دروستکردن و نوێکردنەوەی ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن و ژێرخانی گرنگی دیکە کەڵک وەربگرن. باشترکردنی ژێرخانی پەیوەندییەکان لە ناو ناوچە کوردستانییەکان ئاسانکاری بۆ بازرگانی و جووڵەی کاڵا و خەڵک دەکات، هەروەها پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا دەتوانێت یارمەتی ناوچە کوردستانییەکان بدات کە بە شێوەیەکی کاریگەرتر تێکەڵ بە تۆڕە بازرگانییە جیهانییەکان ببن. بەبوون بە بەشێک لە ڕێگاکانی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا ناوچە کوردستانییەکان دەتوانن ببنە خاڵی ترانزێتی گرنگ بۆ جووڵەی کاڵا لە نێوان ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا. ئەم پێگەی ستراتیژییە دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی چالاکییە بازرگانییەکان، ڕەخساندنی هەلی کار و هەمەچەشنکردنی ئابووری.

=KTML_Bold=قەبارەی بازرگانیی نێوان چین حکومەتی هەرێم=KTML_End=
قەبارەی بازرگانی چین و حکومەتی هەرێم، ساڵانە بایی نزیکەی دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلار کاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی کوردستان دەکرێت. هەروەها چین بەم دواییانە وەبەرهێنانەکانی خۆی لە هەرێمی کوردستان زیادکردووە، دیارترینیان وەبەرهێنانی پێنج ملیار دۆلاری ئەو وڵاتەیە لە هەولێر کە کۆمەڵگەیەکی بازرگانی و نیشتەجێبوون و گەشتوگوزارییە، لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵدا قەبارەی بازرگانیی نێوان چین و عێراق گەیشتووەتە زیاتر 16.38 ملیار دۆلار. هەناردەی چین بۆ عێراق 4.93 ملیار دۆلارو هاوردەشی لە عێراق 11.45 ملیار دۆلار بوە، لە هەرێمی کوردستان 80 کۆمپانیای چینی کاری بازرگانی و وەبەرهێنانیشیان لە هەرێمی کوردستان کردووە.

=KTML_Bold=هەپی ستی چین لە هەولێر=KTML_End=
پڕۆژەی هەپی ستی چین کە بە بەهای 5ملیار دۆلار و لەسەر ڕووبەری دوو هەزار دۆنم زەوی لەلایەن کۆمپانیای پەکینی چینەوە دروستدەکرێت، بەتەواوبوونی هەپی ستی لەهەولێر 8 هەزار هەلی کار دەڕەخسێنێت و ساڵانە توانای پێشوازیکردنی لە14 ملیۆن گەشتیار هەیە و شوێنی مانەوەی 80 هەزار کەسی تێدا دەبێ، هەپی ستی کە پرۆژەیەکی گەشتیاری چینە لە هەولێر سێیەم گەورەترین پڕۆژەی چینە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- (هەپی ستی) لە ئێران و مالیزیا هەیە و سێیەم شوێنیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەولێر دەبێت.. لە کاتی دەست بە کارکردن تیایدا تا تەواوبوونی، پێویستی بە 8 هەزار دەستی کار هەیە، پڕۆژەکە بە گشتی لە شاری یاری، ئەکواپارک، هۆتیل، شەقامی بازرگانی، ڤێلا، ئەپارتمانی گەورە، سەنتەری وەرزشی و ناوەندی خزمەتگوزاری پێکدێت، لەگەڵ خزمەتگوزارییەکانی وەک سوپەرمارکێت، نەخۆشخانە، قوتابخانە و چەندین خزمەتگوزاری تریش لەخۆ دەگرێت، هەڵکەوتەی جوگرافیی پڕۆژەکە کەوتووەتە باکووری ڕۆژئاوای هەولێر لەنێوان ڕێگەی هەولێر و دهۆک و نێوان هەردوو گوندی دارەبەن و ئاشۆکان. هەرچەندە حکومەتی هەرێم شوێنی دروستکردنی هەپی ستی بۆ چنیەکان دابین کردبوو کە: ( لە خەبات یاخود ڕێگەی هەنارە و گڕاو، یان لە شێخ توراب، ڕێگەی کۆیە بیکەن، بەڵام کۆمپانیای پەکینی چین بەحکومەتی هەرێمیان وتبوو: بە جی پی ئێس لەلایەن چینەوە ئەو شوێنە دیاری کراوە، چونکە ئەو شوێنە لە فڕۆکەخانە و هەردوو شەقامی 120ی و 150 مەتری نزیکە.

=KTML_Bold=کورد لە ڕێگای ئاوریشمی کۆنی چیندا=KTML_End=
ڕێگای ئاوریشمی کۆن، کە تۆڕێکی بازرگانی مێژوویی بوو لە چینەوە تا دەریای ناوەڕاستى بەیەکەوە دەبەستەوە. ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووری لەسەر ئەو ناوچانەی کە بەسەریدا تێپەڕیبوو، خۆشگوزەرانی بۆ ناوچەکانی سەر ڕێگاکەی هێنایە ئاراوە، بووە هۆی دروستکردنی شوێنی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییەکان و دامەزراندنی سیستەمێکی بازرگانی گەشەسەندوو، لە دەرەوەی ئابووری، ڕێگای ئاوریشمی کۆن ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە یەکگرتنی کۆمەڵگاکاندا. وەک خاڵی کۆبوونەوەی خەڵک و بازرگانانی وڵاتانی جۆراوجۆر پەیوەندی کۆمەڵایەتی و ئاسانکاری بۆ موزایەدە و کارلێککردن هەروەها ئاڵوگۆڕی کولتووری بەدرێژایی ڕێگای ئاوریشمی کۆن ، کارە هونەریەکان، کاری دەستی، تابلۆ، مۆسیقا و زانیاری لەسەر کولتوورە جیاوازەکان ئەمەش تابلۆیەکی دەوڵەمەندی میراتی کولتووری دروستکرد کە سنوورەکانی تێپەڕاند، بڵاوبوونەوەی ئایین یەکێکی دیکە لە دەرئەنجامەکانی بوونی ڕێگای ئاوریشمی کۆن بوو. ئاسانکاریی کرد بۆ بڵاوبوونەوەی ئایینەکانی وەک مەسیحی، ئیسلام، هیندۆسی و زەردەشتی بۆ خاکی نوێ، بەشداری کرد لە فرەچەشنی ئایینی و سینکریتیزم بە درێژایی ڕێگاکەی، ڕێگای ئاوریشمى کؤن دوو ڕێگای سەرەکی لەخۆگرتبوو:
ڕێگای وشکانی: دابەشکراوە بەسەر ڕێگایەکی باکوور کە لە هاویندا بەکاردەهێنرا و ڕێگایەکی باشوور کە لە زستاندا بەکاردەهێنرا، ئەم ڕێگایانە زۆرترین بازرگانییان پێوەکرا و بنەمای میراتی مێژوویی قووڵی ڕێگای ئاوریشمیان پێکهێنا.
ڕێگای دەریا: لە (سەردەمی شانشینی هان )، دامەزرا، شۆڕشێکی گەورەی لە بازرگانی نێوان چین و ڕۆمادا کرد، هیندستان و باشووری ئاسیا و باکووری ئەفریقا و دەریای سووری بەیەکەوە گرێدا.
ڕێگای ئاوریشمی کۆن بۆ کورد بایەخێکی بێئەندازەی هەبوو، ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو وەک ڕێڕەوێکی بازرگانی و پردێکی ڕۆشنبیری کە کاریگەری زۆری لەسەر گەشەسەندنی ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی هەبوو، کوردستان کەوتە بەردەم چالاکییە بازرگانییە گەشەسەندووەکانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. ئەمەش بووە هۆی گەشەسەندنی ناوەندە بازرگانییەکان و بازاڕەکان، دەرفەتی ئابووری و خۆشگوزەرانی بۆ دانیشتوانی ناوچەکە دروستکرد، پێگەی ستراتیژی کوردستان بەدرێژایی ڕێگای ئاوریشم، وەک ناوەندێکی بازرگانی چارەنووسساز جێگیر کرد، ئەمەش ئاسانکاری بۆ ئاڵوگۆڕی کاڵا و بیرۆکە لە نێوان شارستانییەتە جیاوازەکاندا کرد. پێگەی خاکی کورد وەک یەکتربڕکێی ڕێگا بازرگانییەکان ڕێگەی پێدا کە سوود لە ڕۆیشتنی کاڵا و کولتوورە جۆراوجۆرەکان وەربگرێت کە بە خاکەکەیدا تێدەپەڕین.
ڕێگای ئاوریشم ڕۆڵێکی سەرەکی بینی لە داڕشتنی دیمەنی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتووری کوردستان.
ڕێگای ئاوریشمی کۆن داهاتێکی زۆری هەبوو بۆ ئەو دەوڵەتانەی پێدا تێپەڕدەبوو، ناوچە کوردیەکانیش یەکێک بوو لەو ناوچانەی کە ئەم ڕیگەیەی پێدا گوزەردەکرد، بووە سەرچاوەیەکی داهاتێکی زۆری بۆ میرنشینە کوردەکان، لەدوای لاوازبونی عەباسیەکان کە خەلیفەکانیان نەیانتوانی چیتر کۆنتڕۆڵی ناوچە دوورە دەستەکان بکەن بەتایبەت ناوچە شاخاویەکانی باکور، هەر لە ناوچەکانی باکور (ئورمیە) میرنشینێکی کوردی دروستکرا بە ناوی (صدقیە) 770-827ز، لە دەشتاییەکانی شارەزوریش (عیشانیەکان) دەستیان بەسەر ناوچەکەدا گرت 912–961ز ، زیاتریش دوای لاوازتربوونی بنەماڵەی عەباسیەکان ڕێگەی بۆ بنەماڵەی بوەیهی 934ز خۆشکرد کە عەباسیەکان ببەزێنن ئەمەش هەلی بۆ بنەماڵە کوردیەکان ڕەخساند کە خۆبەرێوەبەری ڕابگەیەنن، بە هاتنی سەلجوقیەکان و تێکشکاندنی بوەیهیەکان ناوچە کوردیەکان زیاتر ئۆتۆنۆمیان وەرگرت و چەندین حوکمەت دروست بوون لە ژێر دەسەڵاتی سەلجوقیەکاندا تەنانەت لە دەرەوەی ناوچە کوردیەکانیش دەسەڵاتدرا بە کوردەکان بۆ نمونە حوکمەتی (شوانکارەیی) کە فەرمانڕەوایەتی هەرێمی فارسیان دەکرد، سنوری دەسەڵاتی میرنشینە کوردیەکان هەر لە باشوری دەریای قەزوین درێژدەبۆوە تا دەریای عەرەب لە چوارچێوەی ئەم سنورەدا 3 هێڵی سەرەکی بازرگانی پێداتێپەڕدەبوو بەجۆرێک شادەماری ڕێگەی ئاوریشمی کۆن بە ژێر دەسەڵاتی کوردیدا تێپەڕ دەبوو، میرنشینە کوردیەکان بەتایبەت (صدقیە، عیشانیەکان، سالاریەکان، هەزەبانی، ڕەوادی، شەدادی، حەسنەوی، شوانکارەیی)، داهاتێکی زۆریان بەم ڕێگانە کۆکردۆتەوە هەر لە باج وەرگرتنەوە لە قافڵە بازرگانیەکان یاخود داهاتی کاروانسەرا و بازاڕەکانی ناو شارە کوردیەکان، هەروەها کوردستان ناوچەیەکی ستراتیژی بوو بۆ ڕێگەی ئاوریشمی چین وناوچەیەکی هەستیاريش بوو بەهۆی سەختی و شاخاوی ناوچەکەوە.

=KTML_Bold=پەیوەندی نێوان کورد و چین=KTML_End=
فرەلایەنە و ڕەهەندە ئابووری و سیاسی و کولتوورییەکان لەخۆدەگرێت، کارلێکەکانی چین لەگەڵ کورد لەچوارچێوەی بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیکی و ئابوورییە فراوانەکانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەخۆدەگرێت.

=KTML_Bold=سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست=KTML_End=
بەرژەوەندی سەرەکی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەوری دەستەبەرکردنی سەرچاوەکانی وزە و فراوانکردنی کاریگەرییە ئابوورییەکەی دەسوڕێتەوە، پڕۆژەی ژێرخانی و پاراستنی پەیوەندی سەقامگیر لەگەڵ یاریزانە سەرەکییەکانی ناوچەکە.سیاسەتی دەرەوەی چین لە ناوچەکەدا بە بنەماکانی دەستوەرنەدان و هاوکاری ئابووری لەخۆدەگرێت.

=KTML_Bold=ئاسایشی وزە=KTML_End=
چین زۆر پشت بە هاوردەکردنی نەوت دەبەستێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش سەرچاوەیەکی زۆر گرنگی وزەیە. دەستەبەرکردن و دابینکردنی سەقامگیری نەوت و گاز نیگەرانییەکی سەرەکییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی چین، کاریگەری لەسەر کارلێکەکانی لەگەڵ وڵاتانی جۆراوجۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، لەوانە ئەو وڵاتانەی کە ژمارەی دانیشتووانی کوردیان زۆرە.

=KTML_Bold=چۆنگمان چاوی لە غازی کوردستانە=KTML_End=
وەستانی هەناردنی نەوتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە ساڵێکی تێپەڕ کرد، کە هاوکات وەستانی هەناردن و کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی کوردستان زیان بە کۆمپانیا ئەمەریکییەکان گەیاندوە، کە چانس و هەلی کارکردنیان لە ناوچەکانی تری عێراق بۆ بەرژەوەندیی چین و ڕووسیا لە دەست داوە، مانگی ڕابردوو عێراق گرێبەستی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لە کیڵگەیەکی ڕۆژهەڵاتی بەغدای بە گرووپی کۆمپانیاکانی چۆنگمانی چینی بۆ نەوت و غازی سروشتی دا، جیا لەوە کۆمەڵە کۆمپانیاکانی یونایتید ئینێرجیی چینی گرێبەستی وەبەرهێنانی لە کێڵگەی فاو لە بەسرە بردەوە، کۆمپانیای جیۆ جیدی چینیش گرێبەستی پەرەپێدانی کێڵگەی زرباتییەی نەوت و غازی لە پارێزگەی واست بردەوە، دوای ئەوە کیڵگە نەوتی و غازییەکانی ناوچەی فوراتی ناوەڕاست بە گرووپی چۆنگمان دا و کۆمپانیای چینهواش گرێبەستی وەبەرهێنانی لە کێڵگەیەک لە پارێزگای موسەنا بردەوە، کە ئەویش کۆمپانیایەکی چینییە، جیا لەوانە چەند کێڵگەیەکی تر بە کۆمپانیاکانی چین دراون، وەرگرتنی ئەو گرێبەستانە لەلایەن کۆمپانیا چینییەکان، سەرکەوتێکی گەورەیە بۆ پەکین لەسەر حیسابی کۆمپانیا ئەمەریکییەکان، هەرێمی کوردستانی عێراق لە دڵی ململانێیەکی فرەڕەهەندی دەسەڵاتدایە لەسەر غازی سروشتی، لە ئەنجامی ئەو یەدەگە زەبەلاحەی کە خاوەنییەتی، کە بە نزیکەی 200 ترلیۆن پێی سێجا مەزەندە دەکرێت. ئەم ململانێیە کاریگەریی ئەو هۆکارە سیاسی و ئابووری و جیۆپۆلەتیکیانەی لەسەرە دیمەنی ناوچەیی و نێودەوڵەتی، ئەمەریکیەکان هاوشێوەی عێراق نایانەوی کۆمپانیا ڕووسی و چینیەکان بگەنە هەرێمی کوردستانیش بەتایبەت گرووپی کۆمپانیاکانی چۆنگمانی چین خواستێکی زۆری هەیە بۆ پەرەپیدان و وەبەرهێنانی غازی سروستی کوردستانیش.

=KTML_Bold=دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا=KTML_End= (BRI)
دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، پڕۆژەی ژێرخانی جیهانی و گەشەپێدانی ئابووری چین، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست درێژدەبێتەوە، چین بە وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و تۆڕەکانی گواستنەوە و پڕۆژەکانی وزە، ئامانجی بەرزکردنەوەی پەیوەندی و یەکگرتنی ئابوورییە لە سەرانسەری ناوچەکەدا.

=KTML_Bold=سیاسەتی دەستوەرنەدان=KTML_End=
چین پابەندە بە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە کاروباری ناوخۆی وڵاتانی دیکە. ئەم پرەنسیپە ڕێبازی خۆی بۆ پرسی کوردیش دەگرێتەوە، بەو پێیەی خۆی لە لایەنگری لە پەیوەندییە ئاڵۆز و زۆرجار مشتومڕاوییەکانی نێوان کورد و حکومەتەکانی تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا بەدوور دەگرێت.

=KTML_Bold=بازرگانی و وەبەرهێنان=KTML_End=
چین لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خەریکی بازرگانی و وەبەرهێنانە، لەوانە ئەو وڵاتانەی کە ژمارەی دانیشتووانی کوردیان زۆرە. لە هەرێمی کوردستانی عێراق کۆمپانیا چینییەکان وەبەرهێنانیان لە کەرتە جیاوازەکانی وەک وزە، بیناسازی، و پەیوەندییەکان لەکاردان.
پڕۆژەکانی وزە: کۆمپانیاکانی وزەی چینی بەشدارن لە گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستانی عێراق
پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری: کۆمپانیاکانی بیناسازی چین بەشدارن لە پەرەپێدانی ژێرخانی وەک ڕێگاوبان و پرد.

=KTML_Bold=هاوبەشی ئابووری=KTML_End=
هاوبەشییە ئابوورییەکانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆرجار ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتە ناوەندیەکان دەگرێتەوە نەک قەوارە ناوچەییەکانی وەک حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەڵام سوودە ئابورییەکانی ئەم هاوبەشیانە بۆ ناوچە کوردستانییەکان درێژدەبێتەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی وەک عێراق – هەرێمی کوردستانی عێراق.

=KTML_Bold=پەیوەندی دیپلۆماسی=KTML_End=
چین پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ حکومەتە ناوەندییەکانی تورکیە، ئێران، عێراق و سوریا دەپارێزێت. کارلێکەکانی لەگەڵ کورد دەچێتە چوارچێوەی ئەم پەیوەندییە دیپلۆماسییە فراوانترانە.

تورکیە: چین بەردەوامی و بەهای هاوبەشی ستراتیژی خۆی لەگەڵ تورکیە دەدات، هەروەها تورکیە یاریزانێکی گرنگە لە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا. بە لەبەرچاوگرتنی نیگەرانییەکانی تورکیە سەبارەت بە پرسی کورد، چین بە وردی پەیوەندییەکانی بەڕێوەدەبات.
ئێران: ئێران کە شوێنی دانیشتووانێکی زۆری کوردە، هاوبەشێکی دیکەی سەرەکی چینە، بەتایبەتی لە بواری وزە و بازرگانیدا. پشتیوانی چین بۆ ئێران لە کۆڕبەندە نێودەوڵەتییەکان، سەرەڕای سزاکانی ڕۆژئاوا، جەخت لەسەر سروشتی ستراتیژیی پەیوەندییەکانیان دەکاتەوە.
عێراق: لە عێراق، چین کار لەگەڵ هەردوو حکومەتی ناوەندی و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات، بۆ هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییەکانی بۆ پاراستنی سەقامگیری و هاوکاری ئابووری.
سوریا: چین پشتیوانی لە حکومەتی سوریا دەکات و جەخت لەسەر پێویستی گەیشتن بە چارەسەرێکی سیاسی بۆ ململانێی سوریا دەکاتەوە. هەڵوێستی ئەو وڵاتە لەمەڕ پرسی کورد لە سووریا لەگەڵ سیاسەتی بەرفراوانتری دەستوەرنەدان یەکدەگرێتەوە.

=KTML_Bold=نیگەرانییە ئەمنییەکان=KTML_End=
چین نیگەرانە لە تیرۆر و توندڕەوی، ئەم نیگەرانییە درێژدەبێتەوە بۆ ناوچە کوردیەکان، هاوکاری چین لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا، گوزارشت لە خواستی چین دەکات بۆ ڕێگریکردن لە ناسەقامگیری کە ڕەنگە کاریگەری لەسەر ئاسایشی وڵاتەکەی هەبێت لەئایندەدا.بەتایبەت پرسی چەکدارانی ئویگور لە سوریا.

=KTML_Bold=کارلێکی کولتووری و کۆمەڵایەتی=KTML_End=
ئاڵوگۆڕی کلتوری
ئاڵوگۆڕە کولتوورییەکانی نێوان چین و ناوچە کوردیەکان بە بەراورد بە کارلێکەکانی چین لەگەڵ بەشەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردارە. بەڵام هەوڵ هەیە بۆ پێشخستنی لێکتێگەیشتنی یەکتر لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی ئەکادیمی و بەرنامەی زمان و بۆنە کولتوورییەکان.

=KTML_Bold=پەروەردە و ڕاهێنان=KTML_End=
زانکۆکانی چین سکۆلەرشیپ پێشکەش بە خوێندکارانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکەن، لەنێویاندا کورد، بۆ ئەوەی لە چین بخوێنن. ئەم ئاڵوگۆڕە پەروەردەییە یارمەتیدەرە بۆ دروستکردنی پەیوەندی نێوان تاکەکان و بەرەوپێشبردنی تێگەیشتنێکی باشتر لە کولتوور و کۆمەڵگەی چینی.

=KTML_Bold=هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییەکان=KTML_End=
چین لەبەردەم ئالینگاری هاوسەنگکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ حکومەتە ناوەندییەکانی تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا لە هەمان کاتدا مامەڵە لەگەڵ ناوچە کوردییەکان دەکات. سیاسەتی دەستوەرنەدان یارمەتیدەرە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم داینامیکە ئاڵۆزانە، بەڵام ململانێ بەردەوامەکان و ناسەقامگیری ناوچەیی مەترسی لەسەر وەبەرهێنان و بەرژەوەندییەکانی دروست دەکەن.

=KTML_Bold=گرژییە جیۆپۆلیتیکییەکان=KTML_End=
دیمەنی جیۆپۆلەتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕە لە گرژی، هەروەها پەرەسەندنی پەیوەندییەکانی چین، پێویستی بە دیپلۆماسییەکی ورد هەیە. پرسەکانی وەک بزووتنەوەی سەربەخۆیی کورد و ململانێ ناوچەییەکان پێویستیان بە ڕوانگەیەکی ورد هەیە بۆ نە تێوەگلاون لە ململانێ ناوخۆییەکان، پێدەچێت دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین و دیپلۆماسیەتی ئابوری کاریگەری خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچە کوردییەکانیشەوە فراوانتر بکات. بەردەوامبوونی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و وزە و بازرگانیدا پەیوەندییە ئابوورییەکان بەهێزتر دەکات، لە هەمان کاتدا هەوڵە دیپلۆماسییەکان ئامانجیان دەستەبەرکردنی سەقامگیری و هاوکارییە.پەیوەندی چین لەگەڵ کورد درێژکراوەی پەیوەندییە بەرفراوانەکەی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە بەرژەوەندی ئابووری و ئاسایشی وزە و پراگماتیزمی دیپلۆماسی پاڵپشت دەکات. لە کاتێکدا کە سیاسەتی دەستوەرنەدانی چین، ڕێبازی خۆی لە پرسی کورد پێکدەهێنێت، وەبەرهێنان و کارلێکەکانی لە ناوچە کوردنشینەکاندا ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی ئامادەبوونە. گەیشتن بە هاوسەنگی لە پەیوەندی لەگەڵ حکومەتە ناوەندەکان و قەوارە ناوچەییەکان تا ئێستاش تەحەدایەکی گەورە ماوەتەوە، لەکاتێکدا چین هەوڵدەدات کاریگەرییەکانی فراوانتر بکات و بەرژەوەندییەکانی لە ناوچەیەکی ئاڵۆز و دینامیکیدا مسۆگەر بکات.

=KTML_Bold=کورد و پشتێن و ڕێگا=KTML_End=
دەستپێشخەرییەکانی پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەکەم لە پەیوەندییە بەرفراوانەکانی چین لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست. لە کاتێکدا ناوچە کوردستانییەکان خۆیان ڕاستەوخۆ بەشێک نین لە دەستپێشخەرییەکانی پشتێن و ڕێگا، بەڵام پرۆژەی ژێرخانی و هاوبەشی ئابووری لە وڵاتانی وەک تورکیە، ئێران، عێراق و سوریا کاریگەرییان لەسەر ناوچە کوردییەکان و داینامیکی جیۆپۆلەتیکی ناوچەکە دەبێت. بۆنموونە:
دەرفەتی ئابووری و پەیوەندی
بەرزکردنەوەی ژێرخانی ئابووری

دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ئامانجی بەرزکردنەوەی پەیوەندییە لە ڕێگەی پڕۆژەکانی ژێرخانی وەک ڕێگاوبان، هێڵی ئاسن، بەندەر و وزە. لە کاتێکدا زۆربەی ئەم پڕۆژانە لە وڵاتانی وەک تورکیا، ئێران و عێراقدا چڕبوونەتەوە، بەڵام تەواوکردنیان دەتوانێت تۆڕەکانی گواستنەوە و ڕێڕەوی بازرگانی باشتر بکات کە ناڕاستەوخۆ سوودی بۆ ناوچە کوردستانییەکان هەبێت.
گواستنەوە: باشترکردنی ژێرخانی گواستنەوە ئاسانکاری دەکات بۆ جوڵەی کاڵا و خەڵک، ئەمەش دەتوانێت گەشەی ئابووری و یەکگرتنی ناوچەیی بەرز بکاتەوە
گەیاندنی وزە: پڕۆژەی وزە، لەوانەش بۆری نەوت و گاز، ئاسایشی وزە بەرز دەکەنەوە و هاوکاری ئابووری بەرەوپێش دەبەن. یەدەگی گەورەی نەوت لە کوردستان ت

=KTML_Bold=بازرگانی و وەبەرهێنان=KTML_End=
گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە بازرگانی و وەبەرهێنان دەتوانێت دەرفەت بۆ گەشەپێدانی ئابووری و وەبەرهێنانی دەرەکی لە ناوچە کوردستانییەکان بە تایبەت لە کەرتەکانی وەک وزە و بیناسازی و پەیوەندییەکان بخوڵقێنێت.

وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی دەرەکی: کۆمپانیا چینییەکان کە بەشدارن لە پرۆژەکانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوبان دەتوانن هەلی وەبەرهێنان لە خاکە کوردییەکان بکۆڵنەوە، ئەمەش بەشدارە لە ڕەخساندنی هەلی کار و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری.
ڕێگای بازرگانی: پەرەپێدانی ڕێڕەو و ڕێڕەوی بازرگانی نوێ لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ڕەنگە ئاسانکاری بکات بۆ زیادکردنی بازرگانی نێوان هەرێمە کوردییەکان و وڵاتانی دراوسێ، هەروەها لەگەڵ چین.

=KTML_Bold=کاریگەرییە جیۆپۆلیتیکییەکان=KTML_End=
سەقامگیری ناوچەیی
بەرزکردنەوەی پەیوەندی و گەشەپێدانی ئابووری کە لەلایەن دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوە بەرەوپێش دەچێت، دەتوانێت بەشداربێت لە سەقامگیری ناوچەکە لەڕێگەی چارەسەرکردنی جیاوازییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان و بەرزکردنەوەی هاوکاری لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا. بەڵام ڕەنگە گرژی و ململانێی جیۆپۆلەتیکی لە ناوچەکەدا ئاستەنگ بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە دروست بکات.

ناوچە جێناکۆکەکان: ناوچە کوردنشینەکان بە تایبەت لە عێراق و سوریا و تورکیە کەوتوونەتە ئەو ناوچانەی کە بەهۆی ململانێکان و ناسەقامگیری سیاسییەوە زیانیان بەرکەوتووە. پڕۆژەکانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا لەوانەیە لەم جۆرە ژینگانەدا ڕووبەڕووی مەترسی ئەمنی و تەحەدای لۆجستی ببنەوە.
هاوکاری نێوان سنوورەکان: دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا هاندەری هاوکاری ئابووری سنوور بەزاندن و یەکگرتنە، کە دەتوانێت گرژییەکان کەم بکاتەوە و هەوڵەکانی بنیاتنانی ئاشتی لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا بەرز بکاتەوە، لەوانە ئەوانەی دانیشتووانی کوردیان هەیە.

=KTML_Bold=پەیوەندی دیپلۆماسی=KTML_End=
بەشداریکردنی چین لە پڕۆژەکانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کاریگەری لەسەر پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاستدا دەبێت، لەوانە ئەو وڵاتانەی کە ژمارەی دانیشتووانی کوردیان زۆرە. هەڵوێستی چین لەمەڕ پرسە ناوچەییەکان، وەک ئۆتۆنۆمی کورد و بزووتنەوەکانی سەربەخۆیی، ڕەنگە لە ژێر کاریگەری بەرژەوەندییە ئابوورییەکان و ڕەچاوکردنی دیپلۆماسییدا بێت.

هاوسەنگکردنی بەرژەوەندییەکان: ڕەنگە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە چین ڕێبازی خۆی بۆ پرسە سیاسییە هەستیارەکان کە پێکهاتە کوردییەکان تێیدا بەشدارن، دیاریدەکات بەو پێیەی هەوڵدەدات سەقامگیری و پەیوەندییە ئەرێنییەکان لەگەڵ وڵاتان بپارێزێت.
هێزی نەرم و کاریگەری: وەبەرهێنانە ئابوورییەکانی چین و پڕۆژەی ژێرخانی لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دەتوانێت هێزی نەرم و کاریگەری خۆی لە ناوچەکەدا بەرز بکاتەوە، ئەمەش ڕەنگە کاریگەری لەسەر داینامیکی سیاسەتی کوردی و جیۆپۆلەتیکی ناوچەیی هەبێت.

=KTML_Bold=ئاڵوگۆڕی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی=KTML_End=
لە کاتێکدا دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەکەم گرنگی بە پەرەپێدانی ئابووری و ژێرخانی دەدات، هەروەها کاردەکات بۆ پێشخستنی ئاڵوگۆڕی کولتووری لە نێوان وڵاتانی بەشداربوودا. ئەو کارلێکە کولتووریانەی کە دەستپێشخەرییەکە ئاسانکاری بۆ دەکات، ڕەنگە بەشدار بن لە زیادبوونی لێکتێگەیشتن و هاوکاری نێوان پێکهاتەکانی چینی و کورد.

=KTML_Bold=بەرنامەی پەروەردەیی و ڕۆشنبیری=KTML_End=
دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا پاڵپشتی لە دەستپێشخەرییەکانی وەک ئاڵوگۆڕی ئەکادیمی، بەرنامەی زمان و بۆنە کولتوورییەکان دەکات، کە دەتوانن لێکتێگەیشتنی یەکتر بەرز بکەنەوە و پەیوەندییەکانی نێوان چین و ناوچە کوردستانییەکان پتەوتر بکەن.
گەشتیاری: ڕەنگە شوێنەوارە کولتوورییەکان لە ناوچە کوردنشینەکاندا سوودمەند بن لە زیادبوونی گەشتیاری کە لە ئەنجامی باشتربوونی ژێرخانی و پەیوەندیکردن لە ژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دروست دەبێت، کە بەشدارە لە ئابوورییە ناوخۆییەکان و هەوڵەکانی پاراستنی کولتووری.
لە کاتێکدا ناوچە کوردییەکان خۆیان بەشێکی ڕاستەوخۆی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا نین، بەڵام پڕۆژە ئابووری و ژێرخانیەکانی چین لە وڵاتانی وەک تورکیە و عێراق و سوریا و ئێران کاریگەری لەسەر ناوچە کوردییەکان و دینامیکی جیۆپۆلەتیکی فراوانتر لە ناوچەکەدا هەیە. گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پەیوەندی و بازرگانی و وەبەرهێنان، هەم دەرفەت و هەم تەحەددا بۆ ناوچە کوردستانییەکان دەخاتەڕوو، گەشەسەندنی ئابووری و پەیوەندییە جیۆپۆلەتیکییەکانیان و ئاڵوگۆڕە کولتوورییەکانیان لەگەڵ چین و وڵاتانی دراوسێ، ئایندەی پەیوەندییەکانی کورد و چین لە ژێر کاریگەری فاکتەرە جۆراوجۆرەکاندایە، لەوانە بەرژەوەندی ئابووری، داینامیکی جیۆپۆلەتیک، سەقامگیری ناوچەیی، ئاڵوگۆڕی کولتووری. لە کاتێکدا کە دەرفەتی هاوکاری لە نێوان پێکهاتە کوردییەکان و چین هەیە، تەحەددا و نادڵنیاییەکانیش هەن، بە تایبەت لە چوارچێوەی ململانێی ناوچەیی و ئاڵۆزییە سیاسییەکان.

=KTML_Bold=سەرچاوەکان:=KTML_End=
ڕاپۆرتی بانکی جیهانی BRI] (https://www.worldbank.org/en/topic/regional-integration/brief/belt-and-road-initiative)
بانکی گەشەپێدانی ئاسیا- ADB
(https://www.adb.org/publications/asia-infrastructure-needs)
وتارەکانی شی جینپینگ لەسەر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، تێڕوانینێک بۆ دیدگا و ئامانجەکانی چین
(http://www.xinhuanet.com/english/2017-05/14/c_136282982.htm)
طريق الحرير والحزام .. خطوط الرمال المتحرکة .. هل يلامس کوردستان
https://almasra.iq/35657/
Baghdad plans to link China’s Belt and Road with Iraq’s Development Road
https://www.iraqinews.com/iraq/baghdad-thinks-of-linking-chinas-belt-and-road-with-iraqs-development-road/
پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان و کاریگەریی لە سەر دۆزی کورد
د. ڕێبوار ڕەئووف ساڵح
https://www.centerfs.org/the-indian-language-the-hierarchy-of-kurdistan-and-the-language-of-the-kurdistan-region/
د. مۆردیچای چازیزەی
پرسی کورد لە سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”، و/ هاوڕێ حەسەن حەمە [1]
تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!