=KTML_Bold=پێگەی هەرێمی کوردستان و نامەکەی بایدن=KTML_End=
#جەواد قادر#
نامەی فەرمیی سەرۆکی ئەمریکا بۆ سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە هەفتەی رابردوودا سەرلەنوێ پرسی هاوبەشیی نێوان هەرێمی کوردستان و رۆژئاوای بەرجەستە کردەوە. ئەم پرسە بۆ ئاساییش و گەشەی هەرێمی کوردستان بایەخی هەیە، چونکە هەرلە سەرەتاوە هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی ناڕەسمی و دواتریش وەک قەوارەیەکی دەستووری بە پاڵپشتیی راستەوخۆی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئاواکراوە. مانەوە و گەشەی زیاتری ئەم قەوارەیە تاوەکو ئەندازەیەکی یەکجار زۆر پەیوەستە بە پەیوەندی و چۆنییەتیی هاوبەشیی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەت رۆژئاوادا. بە دڵنیاییەوە، جۆری پەیوەندی و دراوسێتیی هەرێمی کوردستان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و پابەندی بە ئاساییش و سەقامگیریی دەوڵەتانی دراوسێ، بۆ مانەوە، سەقامگیری و گەشەی هەرێمی کوردستان بایەخی راستەوخۆی هەیە.
ڕاگرتنی ئەو هاوسەنگییەی نێوان بەرژەوەندییە ناوچەیی و جیهانییەکان بۆ هەرێمی کوردستان کارێکی تاقەتپڕووکێنە، بەڵام ئاکامەکەی پاراستن و بووژانەوەی زیاتری هەرێمەکەی لە دوو دەیەی رابردوودا لێکەوتووەتەوە. ئەم باوەڕ و رێکارە سیاسییە بە تایبەت لە دروشمە هەمیشەییەکەی سەرۆکی هەرێمی کوردستاندا بە راشکاوی رەنگیداوەتەوە کە دەڵێت: هەرێمی کوردستان هەموو کاتێک هۆکاری ئاساییش و سەقامگیری لە عێراق و ناوچەکەدا دەبێت و هاوکات پەرە بە پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دا دەدات.
لە نامەکەیدا، سەرۆک بایدن باس لە هەرێمی کوردستان وەک هاوبەشێکی گرنگی ئەمریکا دەکات و ستاییشی هاکاریی دووقۆڵییان دەکات، بەڵام رەنگە گرنگترین خاڵی ناو نامەکە ئەو رستەیە بێت کە بە وردبینییەوە نووسراوە و بۆشاییی بۆ تێنەگەییشتن نەهێشتووەتەوە. لە نامەکەی بایدن دا نووسراوە: ”ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەرێمی کوردستانێکی ئارام، سەقامگیر و گەشاوە وەک بەشێکی سەرەکی بۆ عێراقێکی سەقامگیر و گەشاوە دەبینێت. بە واتایەکی روونتر، مەرجی مانەوەی عێراق بە سەقامگیری و گەشاوەیی ئەوەیە کە هەرێمی کوردستانی لەگەڵ بێت. ئەگەر دەوڵەتی عێراق یارمەتیی سەقامگیری و گەشەی هەرێمی کوردستان نەدات، کوردستان زیانمەند دەبێت، بەڵام زیانمەندی سەرەکی، عێراق وەک دەوڵەت دەبێت. هەرێمی کوردستان نەک لەناو عێراق، بەڵکو بۆ عێراق گرنگ و بنەڕەتییە.
لە راستیدا، ئەم دێڕەی سەرەوە شتێکی زۆر سەبارەت ڕوانگە و ستراتیژی ئەمریکاوە بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان دەدرکێنێت و رەنگدانەوەی سیاسەتی دەرەوەی واشنتنە بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست وەک ناوچەی هەژموونی ئەمریکا، بەڵام بۆچی عێراق ئەو پێگە ناوەندییەی بۆ ستراتیژی ئەمریکا لە ناوچەکەدا وەرگرتووە؟ ئەم پێگە ستراتیژییە بۆچی بە لوبنان، سووریا و وڵاتانی دیکەی ناوچەکە رەوا نەبینراوە کە وەک عێراق پێکهاتەی جیاواز و کێشەی قووڵی ناوخۆییان هەیە؟ هاوکات، ئایا پێگەی هەرێمی کوردستان لەو ستراتیژەدا تەنیا بەهۆی عێراقەوەیە؟ ئایا هەرێمی کوردستان دەتوانێت بەرنامە بۆ پەیوەندیی سەربەخۆ لەگەڵ رۆژئاوا و کۆمەڵگەی جیهانی دا دابڕێژێت؟
=KTML_Bold=عێراق لە ستراتیژی ئەمریکا و رۆژئاوادا=KTML_End=
لە راپۆرتی 2020ی پەیمانی ناتۆدا، عیراق وەک ناوەندێکی کاریگەر بۆ ئاساییشی ناتۆ دەستنیشان کراوە. ڕاپۆرتەکە دەڵێت: ”ناسەقامگیری لە عێراق هەڕەشەی راستەوخۆ بۆ یەکپارچەیی و ئاساییشی دەوڵەتانی ئەندام لە ناتۆدا دروست دەکات، بەتایبەت بۆ سنوورەکانی باشووری ناتۆ.
ناتۆ لە 2005ەوە لە عێراقە، بەڵام لە 2017دا نێردەی هەمیشەییی خۆی لە عێراقدا جێگیر کردووە. راپۆرتەکە لەڕووی بازرگانیی نێودەوڵەتییەوە، عێراق وەک ناوەندێکی گرنگی دابینکردنی وزە و سووتەمەنی دەستنیشان دەکات و هاوکات ئاماژە بە جوگرافیای وڵاتەکە دەدات کە لەسەر رێڕەوی بازرگانیی جیهانیدا هەڵکەوتووە. راپۆرتەکە دەڵێت: ”ئەگەر بۆشاییی حوکمڕانی لە عێراقدا دروست ببێت، وڵاتەکە دەبێتە مەیدانی ململانێیرڕۆژئاوا لەلایەک و چین، رووسیا و وڵاتانی دراوسێی عێراق لەلایەکی دیکەوە. دۆخێکی وەها، جگە لە ناسەقامگیرکردنی بازاڕی نێودەوڵەتی وزە، هەڕەشەی درێژخایەنی ئەمنی بۆ سنوورەکانی ناتۆ دروست دەکات، چ لە چەشنی #داعش# و قاعیدەدا بێت یان تەشەنەکردنی ناسەقامگیریی سیاسی بۆ کۆی ناوچەکە. لە 27 ئەندامی یەکێتیی ئەوروپا، 21یان ئەندامی ناتۆن.
نیگەرانیی ناتۆ و یەکێتیی ئەوروپا بێجێ نییە. پێکهاتەی نەتەویی، ئایینی و مەزهەبیی عێراق کە بەگشتی بەسەر سێ ماڵی شیعە، سوننە و کورددا دابەش بووە، زەوینەیەکی ترسناکی بۆ شەڕی ناوخۆ لە عێراق و گواستنەوەی شەڕ بۆ ناوچەکە و دەرەوەی ناوچەکە (کەنداو و باکووری ئەفریقیا) فەراهەم کردووە. هەرسێ پێکهاتەی شیعە، سوننە و کورد درێژکراوەی پێکهاتەی گەورەتری خۆیانن لە دەرەوەی عێراقدا و ناکۆکییان لەناو عێراقدا، نەک هەر وڵاتەکە ناسەقامگیر دەکات، بەڵکو رێگە بۆ تێوەگلانی وڵاتانی دراوسێ و هیزە نادەوڵەتییەکانیش خۆش دەکات. ئەم دۆخە لە دە ساڵی رابردوودا لە سووریا روویدا کە بووە مەیدانی ململانێی هێزی جیهانی (ئەمریکا)، هێزی نێودەوڵەتی (رووسیا)، هێزی ناوچەیی (تورکیا، ئێران و وڵاتانی کەنداو) و هێزی نادەوڵەتی (#پەکەکە#، کەتائیبی حیزبوڵڵا، داعش). هەر لە سووریایشەوە بوو کە دواجار داعش سەری هەڵدا و کۆی ناوچەکەی تووشی تەنگژە کرد و سەرووی یەک ملیۆن ئاوارەی رەوانەی سنوورەکانی یەکێتیی ئەوروپا کرد. دووبارەبوونەوەی دۆخێکی وەها لە عێراقدا مۆتەکەیەکە کە رۆژئاوا بە هەر نرخێک بێت دەیەوێ رێگەی لێبگرێت. هۆکارەکەیشی زۆر روونە: جیاواز لە دۆخی سووریا، عێراق وڵاتێکی گەورەتری خاوەن سەرچاوەی فراوانی نەوت و گازەو، سێ پێکهاتەی سەرەکیی تێدایە کە بە شێوازی جیاواز خاوەنی جوگرافیا، پارتی سیاسی و هێزی چەکدارن. هەرجۆرە ناسەقامگیرییەک لە عێراقدا مەترسیی پێکدادانی نێوان ئەو سێ هێزە سەرەکییە زیاد دەکات و رێگە بۆ دووبارەبوونەوەی ئەزموونی تاڵی سووریا لە عێراقدا خۆشتر دەکات. لە دۆخێکی وا شڵۆقدا، عێراق دەتوانێت قەیرانێکی جیهانی (زۆر فراوانتر لەوەی سووریا) دروست بکات کە باجەکەی لە قۆناخی یەکەمدا دەکەوێتە سەرشانی رۆژئاوا و بەتایبەت ئەمریکا.
پێگەی ناوەندیی عێراق لە ستراتیژی ئەمریکا و ڕۆژئاوا بەهۆی ئەو ئەگەر و مەترسییانەوەیە. هەر لێرەیشەوەیە کە هەرێمی کوردستان پێگەیەکی دیکە لەناو دانوستاندنە نێودەوڵەتییەکاندا وەردەگرێت. ئەم پێگەیە بەتایبەت دوای شەڕی ناوخۆی سووریا، کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە کۆتایی 2011 و شەڕی داعش روونتر بووەوە.
=KTML_Bold=پێگەی هەرێمی کوردستان، یەکێتیی ئەوروپا و ستراتیژی ئەمریکا=KTML_End=
پەرەسەندنی رۆڵی هەرێمی کوردستان لە ناوچەکە لە دە ساڵی رابردوودا، تاوەکو ئەندازەیەکی زۆر، پەیوەستە بەو وەرچەرخانە ریشەییانەی کە لە ستراتیژی ئەمریکا بۆ سنووردارکردنی هەژموونی چین کراون. زۆرینەی داڕێژەرانی سیاسەتی دەرەوە لە واشنتۆن پێیان وایە کە ئەمریکا پێویستە سەرنجی ستراتیژیی خۆی بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هەژموونی چین و ناوچەی زەریای باشوور ببات و لەوناوەدا رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و بەتایبەت عێراق لە وزەی ئەمریکا بۆ پرسی چین کەم دەکەنەوە.
ستراتیژی لەپێشینەی ئەمریکا لە سەدەی بیستویەکدا بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ چین دا تەرخان کراوە. ئامانجی سەرەکیی ئەمریکا لەو رووبەڕووبوونەوەیە پاراستنی سیستەمی نێودەوڵەتیی ئابوورییە کە دوای 1945 خۆی دایمەزراندووە و لە ساڵانی رابردوودا لەلایەن چینەوە هەڕەشەی بۆ دروستکراوە. ئەم رکابەرییە تاقەتپڕووکێنە ئەمریکا ناچار دەکات کە ئامادەیی سەربازی و سیاسیی خۆی لە چەند ناوچەیەکی گرنگدا کەم بکاتەوە بەبێ ئەوەی کە دەستبەرداریان بێت. یەک لەو ناوچانە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە کە بۆ لەمەولایش ناوچەی هەژموونی ئەمریکا دەبێت، بەڵام بە هاوکاری لەگەڵ یەکێتی ئەوروپا کە بەرژەوەندیی هاوبەشی جیهانی لە ناوچەکەدا کۆیان دەکاتەوە.
هاتنی یەکێتیی ئەوروپا بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست رەنگدانەوەی لەسەر کۆمەڵێک پرس دەبێت، لەوانە: پرسی سەقامگیریی سیاسی لە ناوچەکە و ئاساییشی نێودەوڵەتی. بە پێچەوانەی ئەمریکاوە، یەکێتیی ئەوروپا ئێستا سنووری دوورودرێژی لەگەڵ رۆژهەڵاتی نیوەڕاست دا هەیە و ئەوە رەنگدانەوەی لەسەر ستراتیژی یەکێتیی ئەوروپا بۆ ئەو ناوچەیە دەبێت. عێراق لەو ناوەدا وەک کلیلی سەقامگیریی ناوچەکە سەیر دەکرێت. سپاردنی بەشێکی گەورەی دۆسییەی ئەتۆمی ئێران بە یەکێتیی ئەوروپا و کشانەوەی سەربازیی ئەمریکا لە ئەفغانستان، سووریا و عێراق، گەواهین بۆ دەسپێکی سەردەمێکی دیکە لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا لەژێر سێبەری تۆخی ئەمریکادا.
لە سەردەمی جەمسەربەندیی نێوان چین و ئەمریکادا، یەکێتیی ئەوروپا وەک خاوەن هەژموونی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا، مەرج و زەوینەی گۆڕاو لەگەڵ خۆیدا بۆ ناوچەکە دێنێت. یەکێتیی ئەوروپا عێراق بە گرێ و کلیلی ناوچەکە دەزانێت و مانەوەی لە عێراق وەک مانەوەیەتی لە ناوچەکەدا. درێژکردنەوەی ماوەی مانەوەی هێزە سەربازییەکانی وڵاتانی یەکێتیی ئەوروپا (ئەڵمانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، هۆڵەندا، بەریتانیا و هتد) لە عێراق و هەرێمی کوردستاندا و بایەخدانی ئەوروپا بە پرسی ئاساییش لە ناوچەکەدا، ئاماژەی روونن بەو ئاراستەیەدا.
یەکێتیی ئەوروپا کە ئەندازیاری لێکهەڵوەشاندنەوەی یۆگۆسلاڤیای پیشوو و هێنانی ئەو وڵاتانە بۆ ناو خۆی
بوو، لە دوای رووخانی دیواری بەرلینەوە وەک ستراتیژ سەیری بیناکردنی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپادا کردووە. دوای لێکترازانی یەکێتیی سۆڤیەت، یەکێتیی ئەوروپا سەرکەوتووانە یارمەتیی دوو دەوڵەتی فرەنەتەوەی دراوسێی خۆی دا کە لێک هەڵبوشێنەوە و دواتر بە مەرجی یەکسان بێنە ناو یەکێتییەکەوە و لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا جێگیر بکرێن. هەرچەندە چیکۆسلۆڤاکیا و یۆگۆسلاڤیا پرۆسەی هەڵوەشانەوە و یەکگرتنەوەیان لەگەڵ یەکێتیی ئەوروپادا لە یەکتری جیاواز بوو، بەڵام هەردوو دەوڵەت دواجار بوونە هەوێنی کۆمەڵێک دەوڵەتی نەتەوەییی دیکە کە سەقامگیریی ئەوروپایان پتەوتر کرد، بەڵام بە دڵنیاییەوە، یەکێتیی ئەوروپا ئەم پرۆسەیە لە هەموو شوێنێکدا پەیڕەو ناکات، بۆ نموونە لە کەیسی ئیسپانیا و هەرێمەکانی کەتەلۆنیا و باسکدا. هۆکارەکەیشی بۆ سەقامگیریی ئیسپانیا وەک دەوڵەتێکی فرەنەتەوە دەگەڕێتەوە، سەرباری مەیلی جیاخوازی لەو دوو هەرێمەدا.
لە روانگەی یەکێتیی ئەوروپاوە، تاوەکو ئەوکاتەی سەقامگیری و ئاساییش لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا جێگیر نەبێت، مۆدێلی باڵکان وەک سەرەکیترین رێگەچارە بۆ ئەم ناوچەیە هەر دەمێنێتەوە. بە واتایەکی دیکە، مەرجی مانەوەی دەوڵەتانی فرەنەتەوەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە یەکپارچەیی لە درێژمەودادا، سەقامگیری سیاسی و ئاساییشی ئەو دەوڵەتانەیە. ئەمە رێکاری ستراتیژیی یەکێتیی ئەوروپا بووە بۆ دەستەبەرکردنی ئاساییش لە ناوچەکانی نزیک خۆی بە درێژاییی سی ساڵی رابردوو. عێراق لە دەرەوەی ئەم روانگەیەوە نییە.
لێرەدایە کە رۆڵی هەرێمی کوردستان دەردەکەوێت. هەرێمی کوردستان بەو پێگە جوگرافی، سیاسی، دەستووری، ئابووری و ئەمنییەی کە لە عێراقدا هەیەتی، دەتوانێ کار بۆ پتەوبوونی یەکپارچەیی و ئاساییشی عێراق بکات و ڕێگە لە پەرتەوازەبوونی عێراق بگرێت، هەروەهاش دەتوانێت ئەوە نەکات. سەرۆک #نێچیرڤان بارزانی# هەر بەو ئاراستەیەدایە کە بانگەشەی روانگەیەکی هاوبەش و گرێبەستێکی تازەی بۆ عێراق و دراوسێیەکانی کردووە. هێزی ئەم گرێبەستە تازەیە، کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە ساڵانی رابردوودا بانگەشە و کاری بۆ کردووە لەوەدایە کە پاڵپشتیی رۆژئاوا (نەتەوە یەکگرتووەکان، یەکێتیی ئەوروپا و ئەمریکا)ی لەگەڵدایە. مامەڵەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان زۆر روونە: کورد ئامادەیە کار بۆ ئاساییش و سەقامگیریی ئەو دەوڵەتانە (بە تایبەت عێراق) بکات کە بەشێکە لێیان و یەکپارچەیی و سەروەریی ئەو دەوڵەتانە پتەوتر بکات و بە کردەوە رێگە لە لێکهەڵوەشانەوەی عێراق (و دەوڵەتانی فرەنەتەوەی دراوسێی) بگرێت، بەڵام لە بەرانبەردا، کورد دەبێ نەک هەر تەنیا سەروەریی جوگرافی و سیاسیی لەسەر خاکی خۆیدا (کە کوردستانە) هەبێت، بەڵکو دەبێ بە تەواوی و بە ئەندازەی خۆی بەشداربێت لە فەرمانڕەوایی لە کۆی دەوڵەتدا و لە بڕیار لەسەر هەموو وڵاتەکە.
لە مامەڵەیەکی وادا، نەک هەر بەرژەوەندیی و یەکپارچەیی عێراق و وڵاتانی فرەنەتەوە دابین دەکرێت، بەڵکو هەڕەشە بۆسەر ئاساییشی رۆژئاوایش دەڕەوێتەوە و کورد لە چوارچێوەی دەوڵەتانی خانەخوێدا نەتەوەسازی دەکات و ئەو دەوڵەتانە بە دەوڵەتی خۆی دەزانێت و دەیانپارێزێت. بێگومان ئەگەر ئەم گرێبەستە جێبەجێ نەکرێت، ئاساییشی درێژخایەنی ئەو دەوڵەتانە دەکەوێتە بەر هەڕەشەی بەردەوام و وەک مەترسی بۆ ئاساییشی نێودەوڵەتی دەبینرێن و لە دۆخێکی وادا مۆدێلی باڵکان حەتمییەتێکی زۆر زیاتر وەردەگرێت.
لە ڕاستیدا یەکێتیی ئەوروپا و سەرۆک بایدن زۆر باش لە ڕوانگەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ عێراق و پێگەی هەرێمی کوردستان حاڵی بوون و هەربۆیەیشە وەک هاوبەش و هاوپەیمانێکی متمانەپێکراو دەیبینن. ئەوان لەوە تێگەییشتوون کە روانگەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بۆ پرسی کورد، کرانەوەیە بەسەر کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا و هاوکات پتەوکردنی سەقامگیری و ئاساییشی ناو دەوڵەتانی ناوچەکەیە بە ئاراستەی ئاساییشی نێودەوڵەتی کە ئامانجی سەرەکیی رۆژئاوایشە.
کۆی ئەو دۆخە لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەکان دا پێگەیەکی بە هەرێمی کوردستان بەخشیوە کە بەشێکی پەیوەستە بە بوونی هەرێمی کوردستان لەناو عێراقدا و هاوکات بەشێکی سەرەکیشی دەگەڕێتەوە بۆ هەڵکەوتە، رۆڵ و روانگەی هەرێمی کوردستان خۆی، لە رۆژهەڵاتێکی نێوەڕاستی ئاڵۆزدا. [1]
=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=