=KTML_Bold=ئەو دەرفەت و مەترسییانەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە عێراقدا دەیانبینێت=KTML_End=
#جەواد قادر#
گرەوی گەورە لەسەر سەرکەوتنی حکومەتی ئەمجارەی عێراق کراوە. چاوەڕوانییەکان بە ئەندازەیەک گەورەن کە سەرۆک #نێچیرڤان بارزانی# کابینەی تازە وەک یەکێک لە کۆتا دەرفەتەکان دەبینێت بۆ چارەسەری کێشەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و عێراقی فیدراڵ (دیداری مێری، نۆڤەمبەری 2022). هۆکاری ئه و چاوەڕوانییانە دیارن: زەوینەی ئابووری و سیاسی ئێستای عێراق گونجاون بۆ چارەی سێ ئاڵنگارییە سەرەکییەکەی بەردەم دەوڵەتی عێراق کە بریتین لە: گەندەڵی رێکخراو، بەریەککەوتنی بەردەوامی هێزە سیاسییەکان و کێشەکانی نێوان بەغدا و هەولێر (عەرەب سەنتەر دی سی، دیسەمبەری 2022).
ئەگەری زۆری سەرکەوتنی حکومەتی نوێ، لە راستیدا بۆ بەهێزیی کابینەی دەستبەکاربوو ناگەڕێتەوە، بەڵکو بۆ شێوازی دابەشکردنی هێز لەسەر ئاستی باڵا و نێوان حیزبە سیاسییەکانی عێراق دەگەڕێتەوە که وای کردووە سەرجەم هێزەکان (جگە لە سەدر) پێکەوە دەست بەو بەرژەوەندییە گەورانەوە بگرن کە حکومەتی تازە بۆیان ئیدارە دەدات. هەر بۆیەشە لایەنە عێراقییەکان بەرژەوەندیی خۆیان لە پاڵپشتیی حکومەتدا دەبیننەوە و له و رێگەیەوە لە ماوەی حوکمڕانیی سوودانیدا جۆرێک لە سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی لە وڵاتەکەدا دەستەبەر دەبێت. ئەمە وا دەکات دەستی حکومەت لە بووژاندنەوەی بازاڕی کاردا زۆر کراوەتر بێت، بە تایبەت بەهۆی ئه و نزیکەی 600 ملیار دۆلار نەختینەیەی کە لە ماوەی چوار ساڵی داهاتوودا وەک بودجەی گشتی لەبەر دەستی حکومەتدا دەبێت. گەشەی ئابووری لە کۆتایی ساڵی 2022 نزیکەی 9%ە (بانکی جیهانی، نۆڤەمبەری 2022).
لە راستیدا دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی راستەوخۆ دەستەبەری بەرژەوەندیی هێزە سیاسییەکانی عێراقی کردووە: لە 21 پۆستی وەزاریی حکومەتی نوێ، 10 پۆست بۆ بەرەی شیعە چووە، لە ناویاندا وەزارەتی نەوت کە شاڕەگی ئابووریی عێراقە (بەربژێری مالیکی)، هەروەها سەرکردایەتیی پارچەیەکی گەورەی دەزگا گرنگە ئەمنییەکان (بەربژێری عەسایب و کەتائیب). هاوکات هەر لە بەرەی شیعەدا هاوپەیمانیی فەتح توانیویەتی پاڵپشتیی دارایی گەورە و دامەزراوەیی بۆ حەشد وەک بەشێک لە سیستمی بەرگریی دەوڵەت دەستەبەر بکات.
بەرەی سوننە لە دابەشکردنی دەسەڵاتدا شەش کورسیی بەرکەوتووە، لە نێویاندا وەزارەتی بەرگری (بەربژێری عەزم) کە بە دڵنیاییەوە بۆ سوننە گرنگییەکی تاکتیکی و خۆپارێزیی گەورەی هەیه، وەزارەتی گەورەی پیشەسازی (بەربژێری حەلبووسی). هاوکات ئه و داوایەشیان لێ وەرگیراوە کە کار بۆ دوورخستنەوەی حەشد لە ناوچە سوننەکاندا بکرێت.
سەبارەت بە کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا، بۆ یەکەمجار حکومەتی فیدراڵ بە نووسراو رێککەوتنێکی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا واژۆ کردووە بۆ چارەسەرکردنی پرسەکان، لەوانە: رێککەوتن لەسەر یاسای گرنگی نەوت و گاز (لە ماوەی شەش مانگی یەکەمدا)، 14%ی بەشی هەرێمی کوردستان لە بودجەی گشتی (دەوروبەری 18 ملیار دۆلاری ساڵانە)، هەروەها جێبەجێکردنی رێککەوتنی #شنگال#.
سوودانی دەبێت زۆر وریا بێت لە مامەڵە لەگەڵ سەرجەم هێز و سەرکردە دەستڕۆیشتووەکانی ناو ئه و هاوپەیمانییە زۆر لەرزۆکەدا. مەرجی سەرکەوتنی بەرنامەی حکومەت راستەوخۆ بەستراوەتەوە بەوەوە کە پێشێلی بەرژەوەندییە گەورەکانی ئه و لایەنانە نەکات. بە دڵنیاییەوە، فاکتەری سەرەکی کە سەقامگیری به و هاوپەیمانییه دەدات (کە سەقامگیریی عێراقی پێوە بەندە)، پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئه و لایەنانەیە.
هاوکات، ئەگەر هێزە سیاسییەکان بەربەست بۆ حکومەت دروست نەکەن، سەرۆکوەزیرانی تازەی عێراق دەتوانێت لە ماوەی ئەم چوار ساڵەدا (ئەگەر هەڵبژاردنی نوێ نەکرێت) کۆمەڵێک دەستکەوتی گرنگ بۆ وڵاتەکە جێگیر بکات، بە تایبەتی لە کەرتی خزمەتگوزاریی گشتی و کاراکردنی دەزگاکانی حکومەت. سوودانی لە بەرنامەی کاری حکومەتدا کۆمەڵێک بەڵێنی داون، لەوانە: بەرزکردنەوەی گەشەی ئابووری، دروستکردنی دەرفەتی کار، ژیاندنەوەی کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی و لە هەموو ئەوانە گرنگتر بەرەنگاریی گەندەڵی لە دەزگاکانی حکومەتدا. ئه و هەروەها بەڵێنی داوە کە لە کۆتایی ئه و چوار ساڵەدا وابەستەیی بودجەی وڵات بە داهاتی نەوت له 90%وە بۆ 80% دابەزێنێت.
ئەگەر هەنگاو بەره و چارەکردنی ئه و سێ پرسە سەرەکییە نەنرێت، درەنگ یان زوو ناسەقامگیریی سیاسی و دواتریش ناسەقامگیریی ئەمنی و ئابووری ئەمجارە بەرۆکی عێراقێک دەگرنەوە کە دوای کشانەوەی سەربازیی ئەمریکا، چیتر توانای پاراستنی سەروەریی لەرزۆکی خۆی لە بەرانبەر بە زلهێزە دەرەکییەکاندا نەماوە. ئەمە راستییەکی ترسناکە کە سەرکردە باڵاکانی عێراق درەنگ پەییان پێ برد، بۆیە لە بەرژەوەندیی خۆیانی دەبینن کە حکومەتی تازە دەستی کراوە بێت و بە پێچەوانەی حکومەتی پێشوو پاڵپشتی دەکەن.
هاوکات، ئەگەر حکومەتی تازه، سەرباری ئه و دۆخە ئابوورییە گەشەی کە هەیە، ستراتیژێک بۆ مامەڵە لەگەڵ ئه و سێ پرسە سەرەکییەدا نەدۆزێتەوە، زەوینەکان زۆر ئامادەن بۆ ئەوەی عێراق بەره و ئه و چارەنووسە ببەن کە بەرۆکی دوو بەشەکەی دیکەی ناوچەی شامی - سووریا و لوبنان - گرتووەتەوە. بە واتایەکی روونتر، ئەگەر عێراق رێگە بۆ چارەی ئه و سێ پرسە دانەنێت، دەوڵەتی عێراق هاوشێوەی دەوڵەتانی لوبنان و سووریا، بەسەر ناوچەی هەژموونی سەربازی و سیاسیی زلهێزانی هەرێمی و جیهانیدا دابەش دەبێت و سەروەرییەکی ئەوتۆی بۆ نامێنێتەوە (فابریس بلانش، نۆڤەمبەری 2022). هەڕەشەی بەردەوامی زلهێزانی ناوچەیی بۆ لەشکرکێشی بۆ ناو عێراق بە پاساوی جیاواز (پەکەکە، حدک و کۆمەڵە)، مانەوەی هێزە نێودەوڵەتییەکان لە عێراقدا ئاماژەی روونن به و ئاراستەیەدا.
لە راستیدا، هەستکردن به و مەترسییە گەورانە بوو کە لە چەند ساڵی رابردوودا زۆر بەهێزەوە هانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانیدا بانگەشه و کار بۆ روانگەیەکی هاوبەشی عێراقی و گرێبەستێکی نیشتمانی لە نێوان سەرجەم لایەنە عێراقییەکاندا بکات بە هەرێمی کوردستانیشەوە. کە ساڵێک بەر لە ئێستا سەرۆک نێچیرڤان بارزانی زنجیرە کۆبوونەوەکانی لە بەغدا لەگەڵ سەرکردەکانی عێراق دەستپێکرد، کەم چاودێری سیاسی له و باوەڕەدا بوون کە لایەنە سیاسییەکانی عێراق بتوانن لەسەر کێشەکانیان بگەنە رێککەوتنێکی نیشتمانی. لە خراپترین دۆخی سیاسی و ئابووریی عێراقی دوای کۆرۆنادا، سەرۆک نێچیرڤان بارزانی باوەڕی هەبوو کە هەم ئاسۆ ئابوورییەکانی وڵات و هەم مەترسییە ناوخۆیی و دەرەکییەکان دەتوانن ببن بە هۆکاری بەهێز بۆ لێکنزیکبوونەوەی لایەنە سیاسییەکان، لەسەر بەرژەوەندیی هاوبەشی سەرجەم گەلانی عێراق و رێگری لە هەڕەشە دەرەکییەکان رێکبکەون.
هەر له و سۆنگەیەشەوە بوو کە بە راشکاویی دەستپێشخەریی کرد و رایگەیاند، هەرێمی کوردستان ئامادەیە نەک هەر تاکلایەنانە متمانە ببەخشێت بۆ گەیشتن بە رێککەوتنێکی تازە لە نێوان هەولێر و بەغدا (کۆڕبەندی ئاسایش و ئاشتی، #دهۆک#، نۆڤەمبەری 2021)، بەڵکو ئامادەیی هەرێمی کوردستانی بۆ کۆمەک و ناوبژیوانی نێوان لایەنە عێراقییەکان راگەیاند.
ڕوانگە و نەخشەڕێگەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان راشکاو و روونبوون: هەرێمی کوردستان ئامادەیە نەک هەر کار بۆ پاراستنی سەروەریی عێراق بکات، بەڵکو لەوە زیاتر، هەرێمی کوردستان ئامادەیە ناسنامەی نەتەوەیی عێراق وەک ناسنامەی هاوبەشی گەلانی عێراق لەسەر زەمینی کوردستاندا وەک ناسنامەی نیشتمانیی سەرجەم پێکهاتەکانی عێراق (بە کوردیشەوە) بپارێزێت و پەرەپێبدات، جیاخوازی وەک ئامانجی بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستان سڕبکات، بە مەرجێک دەوڵەتی عێراق ببێتە دەوڵەتی هاوبەشی عەرەب و کورد و سەرجەم پێکهاتەکانی وڵاتەکە، هەرێمی کوردستان لە ناو دەوڵەتی عێراقدا و بەپێی دەستوور سەروەریی نیشتمانی، نەتەوەیی، سیاسی، ئابووریی و سەربازیی پارێزراو بێت کە دواجار هەموو ئه و سەروەرییانە بۆ پاراستن و پەرەپێدانی سەروەریی دەوڵەتی عێراق کە دەوڵەتی هاوبەشی کورد و عەرەب و سەرجەم پێکهاتەکانە دەکەونە کار.
ئەم روانگەیە هەر لە سەرەتاوە سەرنجی سەرکردە عێراقییەکانی راکێشا تا ئه و شوێنەی کە یەکێک لە کاریگەرترین سەرکردە سیاسییەکانی عێراق، سەدر، داوای لە سەرۆکی هەرێمی کوردستان کرد ببێتە بەربژێری سەرجەم لایەنەکان بە هەرێمی کوردستانیشەوە بۆ پۆستی سەرۆککۆماری عێراق.
له و جەمسەربەندییە ترسناکەی کە کەوتووەتە ناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانەوە، له و دۆخە پێشبینینەکراوەی کە ناوچەی شام و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تێکەوتووە، سەرۆکی هەرێمی کوردستان باوەڕی نەگۆڕی بەوە هەیە کە بەرژەوەندییە ئەمنی و ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان لە ناو و لەگەڵ عێراقدا زۆر باشتر دەپارێزرێن و پەرەیان پێ دەدرێت. هەر بۆیەشە بە بەردەوامی جەخت لە هاوئاهەنگیی نێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق دەکاتەوە هەم بۆ بەرەنگاریی سەرهەڵدانەوەی #داعش# و هەم بۆ بەرپەرچدانەوەی هەژموونی سەنگینی دەرەکی.
هۆکاری ئەم باوەڕە سیاسییەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان ئاشکرایە: واقیعی ئێستای یاسا نێودەوڵەتییەکان پاڵپشتی لە هەرێمی کوردستان لە ناو دەوڵەتی عێراقدا دەکەن و لەگەڵ دەستکاریکردنی ئه و سنوورە جیهانییانەدا نین کە بە گشتی دوای 1945 دانراون و ئەمریکا وەک بەشێک لە سیستمی نێودەوڵەتی دەیانپارێزت (دەیڤید رۆمانۆ، نۆڤەمبەری 2022). ئەمە بۆ هەرێمی کوردستان هەقیقەتێکی تاڵ بوو کە لە رووداوەکانی ئۆکتۆبەری کەرکووکدا بە روونییەکی راچڵەکێنەرەوە دەرکەوت.
سەرۆک نێچیرڤان بارزانی لە چەند ساڵی رابردوودا بە نیگەرانییەکی قووڵەوە سەیری پێشهاتەکانی عێراق و هەرێمی کوردستانی کردووە. ئه و زیاد لە جارێک هۆشداریی داوەتە بزووتنەوەی سیاسیی عێراق و کوردستان لە دۆخی نزیک لە هەڵدێری وڵاتەکە. ئه و نیگەرانی ئەوەیە کە داخوازییەکانی نەوەی نوێی عێراق کە لە ناڕەزایەتییەکانی تشرینی 2019دا گەیشتنە لووتکە، تا ئێستا ئاوڕیان لێ نەدراوەتەوە و لەگەڵ تێپەڕینی هەر رۆژێکدا زیاتر بارگاوی دەبن و ئەگەر بە هەند وەرنەگیرێن دەتوانن ئەمجارە زۆر تووندتر سەر هەڵبدەنەوە و وەک ئاگری ناو کا سەرانسەری عێراق بگرنەوە بە هەرێمی کوردستانیشەوە. هەر بۆیەشە بە بەردەوامی بە بیری نوخبەی سیاسیدا دەهێنێتەوە کە خەڵکی عێراق بە گشتی و نەوەی نوێ بە تایبەت شایستەی گوزەرانێکی باشترن. هەر له و روانگەیەشەوە سەرۆک نێچیرڤان بارزانی بە بەردەوامی داوا دەکات سەرجەم هێزەکان و بە تایبەت سەدر کە پاڵپشتی ناڕەزایەتییەکان بوو، هەرچی زووترە بگەڕێنەوە ناو پرۆسەی سیاسییەوە.
سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە قووڵی نیگەرانی هەڵوەشانەوەی سەروەریی عێراقە لەژێر هەژموونی زلهێزانی ناوچەکە. ئه و دەڵێت، لاوازبوونی سەروەریی عێراق نەک هەر بەهێزبوونی سەروەریی هەرێمی کوردستانی لێ ناکەوێتەوە، بەڵکو دروست بە پێچەوانەوە، لێکترازانی شیرازەی دەوڵەت لە عێراق زۆر خێرا و راستەوخۆ قەوارەی دەستووریی هەرێمی کوردستان لەق دەکات، چونکە هەرێمی کوردستان رەوایەتی نێودەوڵەتیی خۆی لە دەستووری عێراق کە دەوڵەتی عێراق خاوەنداریەتی دەکات بە دەستهێناوە و بۆیە لاوازبوونی دەوڵەت، لاوازبوونی دەستوور و لاوازبوونی قەوارەی یاسایی هەرێمی کوردستانی لێ دەکەوێتەوە و زەوینە بۆ هەژموونی ماڵوێرانکەری سەربازی و سیاسیی دەرەکی لەناو هەرێمی کوردستاندا زۆر زیاتر دەکات. هەر بۆیە لە پرسی کێشەکانی نێوان عێراق و کوردستاندا، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بانگەشەی براوەی هاوبەش دەکات کە تێیدا هەردوولا براوە بن، پێکەوە سەروەریی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە راست بکەنەوە و رێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەزموونی تاڵی دەوڵەتانی تری ناوچەی شام لە عێراقدا بگرن، له و ناوەدا چارەی کێشەکانی هەرێمی کوردستان بە کلیلی سەقامگیری و سەروەریی عێراق پێناسە دەکات.
سەرۆک نێچیرڤان بارزانی بە نیگەرانییەکی یەکجار زۆرەوە سەیری رووداوە سیاسی و پێشهاتەکانی ناو هەرێمی کوردستان دەکات. ئه و نیگەرانی ئه و کەمتەرخەمییە ترسناکەی ناو بزووتنەوەی سیاسییە کە بانگەشەی زۆنی زەرد و سەوز دەکات بێئاگا لەوەی ئەگەر دوو ئیدارەیی رووبداتەوە، کۆی ئەزموونی دەستووریی هەرێمی کوردستان بەره و نەمان دەبات و یەکسان بە سفری دەکات.
پێداگریی سەرۆک نێچیرڤان بارزانی لە رێککەوتنی نێوان پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بەرلەوەی پەیوەندیی بە بەرژەوەندیی ئه و دوو هێزە نیشتمانییەوە هەبێت، پەیوەندیی بە چارەنووسی هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی دانپێدانراوەوە هەیە. هەر رۆژێک کە بەسەر ناکۆکییەکانی ئه و دوو هێزەدا تێپەڕ دەبێت، هەر گرژییەکی نوێ کە لە نێوان ئه و دوو هێزەدا دروست دەبێت، مەترسیی هەژموونی وێرانکەری سەربازی و سیاسیی دەرەکی و هەڵوەشانەوەی قەوارەی دەستووریی هەرێمی کوردستان زیاتر و زیاتر دەکات. هەر بۆیەشە سەرۆکی هەرێمی کوردستان سەرباری گرژییە یەک لە دوای یەکەکانی ئەم دواییانە، پێداگرە لە رێککەوتنی نێوان پارتی و یەکێتی و لە گوشارهێنان بۆ ئەو دوو هێزە نیشتمانییە به و ئاراستەیەدا سڵ ناکاتەوە.
مەترسیی جیددی لەسەر قەوارەی دەستووریی هەرێمی کوردستان هەیە (سەرۆکی هەرێمی کوردستان، دیسەمبەری 2022)، هەروەک چۆن هەڕەشەی جیددی لەسەر سەروەریی دەوڵەتی عێراق هەیە. ئەم مەترسی و هەڕەشانە لێکەوتەی جەمسەربەندیی گرژی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی سەردەمی ئێمەیە؛ هاوکات بەرهەمی ناڕاستەوخۆی چارەسەر نەبوونی کێشەکانی نێوان بەغدا و #هەولێر# لەسەر ئاستی عێراق و گرژبوونەوەی کێشەکانی نێوان پارتی و یەکێتی لەسەر ئاستی کوردستانە.
ئەو کێشانە دەتوانن چارە بکرێن، بە مەرجێک روانگەیەکی هاوبەشی نیشتمانی لەسەر هەردوو ئاستدا هەبێت. رەنگە لە هیچ کاتێکی دیکەی دوای رووخانی سەدامەوە، عێراق و هەرێمی کوردستان بەو ئەندازەیە پێویستییان بە یەک نەبووبێت بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە گەورانەی کە دەتوانن سەقامگیریی هەردوولا بخەنە تەنگەژەی ماڵوێرانکەر و درێژخایەنەوە. هاوکات، رەنگە لە هیچ کاتێکی دیکەی دوای راپەڕینەوە پارتی و یەکێتی بۆ ئیدارەدانی لێکەوتەکانی باری شڵەژاوی ناوچەکە لەناو هەرێمی کوردستاندا، بە ئەندازەی ئێستا پێویستیان بە یەکتری نەبووبێت.
هەرێمی کوردستان دەتوانێ قەیرانی ئێستای ناو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان وەک دەرفەتێک بۆ راستکردنەوەی پێگەی خۆی لە عێراقدا ببینێت؛ سەروەری بۆ عێراق بگەڕێنێتەوە و سەروەریی دەستووریی خۆی لەناو هەرێمدا جێگیرتر بکات. هەنگاوی مەزن و یەکەم لە رێککەوتنەوەی پارتی و یەکێتییەوە دەستپێدەکات. [1]
=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=