=KTML_Bold=ئایندەی کوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا=KTML_End=
#دلاوەر عەبدولعەزیز عەلائەدین قەرەداغی#
دیمەنی سیاسی و ئەمنیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جووڵەی هێزە پێکدادەرەکان لە ئێستادا زۆر ئاڵۆز و ترسناک دیارە. ناوچەکە دووچاری چەندین شەڕ و ململانێی تێکدەر بووە، خەڵک لە ماڵوحاڵیان هەڵکەندراون و سەرگەردان کراون. لەژێر پاساوی ناسیۆنالیزم و ئاین و تایەفەدا، هێزەکان ململانێیانە لەسەر دەسەڵات و نفوز و سامان. چەندین دەوڵەت لاواز بوونە و هەشیانە پەکی کەوتووە. چەندین هێزی توندڕەو و سنووربەزێن هاتوونەتە ناو ئەو ململانێیانە و توانای گۆڕینی رێڕەوی رووداوەکانیان پەیدا کردووە.
ئەو دیمەنە هی قۆناغێکە پێی دەگوترێ قۆناغی گواستنەوەی نێوان دوو سەردەم، دوو نیزام (Order) یان دوو جۆرە هاوسەنگێتی نێو هێزە ململانێکەرەکان. یەکەمیان نیزامە کۆنەکەی سەردەمی شەڕی ساردە و ئێستا هەڵتەکاوە، دووەمیشیان هاوسەنگێتی ئایندەیە و دیارە لە پرۆسەی دروستبووندایە. بۆ سەرکردەکانی میللەتێکی وەک کورد، گرنگە لە رەوتی گەشەسەندنی هێزە جووڵێنەرەکانی پێشتر و ئێستا ورد ببنەوە تاوەکو پێشبینی نیزامەکەی ئایندە بکەن و کار بکەنە سەر رەوتی گۆڕانکارییەکان و ئامادە بن دەرفەتەکان بقۆزنەوە، یان دەرفەت بێننە کایەوە بۆ زامنکردنی پشکی کورد لەم هاوسەنگێتییە نوێیە.
=KTML_Bold=نیزامی کۆن تا رووخانی سۆڤیەت=KTML_End=
سەد ساڵ لەمەوبەر، هەردوو ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و فەرەنسا نەخشەی رۆژهەڵاتی ئێستایان کێشا و نیزامێکیان چەسپاند کە زوو دەقی گرت، تەنانەت بەرپابوونی شەڕی ساردی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت لە دوای شەڕی جیهانیی دووەم، ئەو نیزامەی وەک خۆی هێشتەوە. ململانێی ئەو دوو زلهێزە پارسەنگێکی هاوسەنگی هەبوو کە ئەوەش هۆکارێکی گرنگ بوو بۆ مانەوەی رژێمە دیکتاتۆر و ئۆتۆکراتەکانی وڵاتە عەرەبییەکان لە سەدەی حوکمڕانی.
ڕووخانی زلهێزی سۆڤیەت لە ساڵی 1989 خاڵی وەرچەرخان بوو، بووە هۆی گۆڕینی پارسەنگی هێزەکان لە ئاستی جیهاندا، بە تایبەتی لە رۆژهەڵاتی ئەوروپا. شەپۆلی تسونامیەکەی رووخانی سۆڤیەت بیست ساڵی برد هەتا گەیشتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە گۆڕینی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003 دەرکەوت و دواتریش چەندین رژێمی تری بەدوادا رووخا.
کە ئەمەریکا بووە تاکە زلهێز، وا چاوەڕوان دەکرا کە بۆشایی غیابی سۆڤیەت پڕ بکاتەوە، بەڵام بەهۆی سیاسەتە هەمیشە کورتخایەنەکانیان و بەهۆی جیاوازیی بنەڕەتی لە نێوان سیاسەتی سەرکردە کۆماری و دیموکراتەکانی وڵاتەکە، لەوەدا شکستیان هێنا. کۆمارییەکان لە سەردەمی هەردوو جۆرج بووشی یەکەم و دووەم، ئاکتیڤانە دەستێوەردەر بوون. لەشکریان هێنایە ناوچەکە و راستەوخۆ رژێمی پێشووی کوەیتیان پاراست و دواتر رژێمی عێراقیان گۆڕی. تەنانەت جۆرج بووشی دووەم ویستی بە روانگەیەکی نیۆکۆنزێرڤەتیڤەوە نیزامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرلەنوێ دابڕێژێتەوە، بۆ ئەوەی لە رێگەی سیستەمێکی جیاوازەوە بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکا بباتە پێشەوە. کەچی دیموکراتەکان بە پێچەوانەوە، هەمیشە خۆیان لە ناوچەکە دوورەپەرێز دەگرت، تەنیا بەقەدەر پێویست مامەڵەیان لەگەڵدا کرد و گرنگیی زیاتریان بە سیاسەتی ئابووریی ناوەکی دەدا. ئەگەر سەرهەڵدانی #داعش# نەبووایە، ئەوا ئیدارەی ئۆباما هەرگیز بەو قورساییەی ئێستا نەدەگەڕایەوە عێراق، ئێستاشی لەگەڵدا بێ تەرکیزی ئیدارەکەی تەنیا لەسەر شەڕی تیرۆرە نەک رێڕەوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
تێگەیشتن لە جووڵە و جێگۆڕکێی هێزە ململانێکەرەکان زۆر گرنگە بۆ دانانی نەخشەڕێگای سەرکەوتن لە ئاڵۆزترین ناوچەی سەرزەمیندا
هاتنی دۆناڵد ترەمپ بۆ ئیدارەی ئەمەریکا رەنگە رەوتێکی نوێ دابهێنێ، بەڵام جارێ سیاسەتی ترەمپ روون نییە و دیار نییە ئایا لە بەرژەوەندیی خەڵکی ناوچەکەدا دەبێ؟ لەلایەکەوە باس لەوە دەکات کە پشتی پیاوی بەهێز دەگرێت، وەک ئاماژە بۆ خەڵکانی وەک فلادیمیر پوتین و رەجەب تەیب ئەردۆغان و عەبدولفەتاح سیسی، واتە گوێ ناداتە کێشە ناوەکییەکان و مافی نەتەوەکان و یان راست و چەوتێتیی سیاسەتی دەرەکیی ئەو سەرکردانە. پشتگیریی خۆیشی بۆ ئیسرائیل دەربڕیوە و حەز بە ئێران و رێککەوتننامە ئەتۆمیەکە‌ی نێوانیان ناکات. ئیتر چوار (یان هەشت) ساڵی حوکمڕانیی ترەمپ فاکتەرێکی گرنگ دەبێ لە دیاریکردنی هاوسەنگێتی هێزەکان.
لە رووخانی سۆڤێتەوە تا ئیمڕۆ، چەندین هێزی جیهانی و ئیقلیمی و لۆکاڵیی نوێ سەریان هەڵدا و بوونە یاریکەر و هێزی بڕیاردەر لەسەر پارسەنگەکان. لەوانە رووسیا و ئێران و تورکیا و سعودیە، هەروەها دروستبوونی چەند ئاکتەرێکی غەیرە دەوڵەتی. جا بەبێ تێگەیشتن لەو هێزانە و لە دینامیکیەتی پەیوەندییەکانیان، زەحمەتە پێشبینی نیزامی داهاتووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکرێت، بەتایبەتی کاتێک سیاسەتی درێژخایەنی ئەمریکا لێڵ و نادیارە.
=KTML_Bold=رووسیا=KTML_End=
ڕووسیا خۆی بە میراتگرەوەی سۆڤیەت دەزانێ و لەسەردەمی سەرۆکایەتیی پوتین-دا، باری رووخاوی ئابووری و سیاسی راست کردەوە و بە گوڕەوە هاتەوە مەیدان بۆ بەرەنگاربوونەوەی پلانەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا. ئێستا رووسیا وەک نیمچە زلهێزێک رەفتار دەکات و بەهۆی هاوپەیمانێتی لەگەڵ ئێران و لە پەنجەرەی سووریاوە بووەتەوە بڕیاردەر لە ناوچەکەدا. لە ئایندەشدا پتەوترکردنی پەیوەندییەکانی لەگەل ئێران و تورکیا و عێراق لە ڕێگای سەفقەی نەوت و غاز یان تەکنۆلۆژیای چەکەوە، رۆڵی رووسیا زیاتریش دەکات لە ناوچەکەدا.
=KTML_Bold=ئێران=KTML_End=
سەرباری شەڕە هەشت ساڵیەکەی لەگەڵ عێراق و ئابلۆقە نێودەوڵەتییەکانی لەسەری دانرابوون، ئێران تادێ بەهێزتر دەبێ و زیاتر سوود لە چەندین بۆشایی دەسەڵات و ململانێیەکانی ناوچەکە وەردەگرێ. ئێران ئێستا بووەتە یەکێک لە گەورەترین هێزی ئیقلیمی و حیسابی تایبەتی بۆ دەکرێ بەهۆی زیادبوونی نفوز و توانای دەستێوەردان لە چەندین وڵاتی ناوچەکە. ئێستا ئێران لە یەک کاتدا توانای ململانێکردنی لەگەڵ خودی ئەمەریکا و ئیسرائیل و تورکیا و سعودیە هەیە. بڕیاری سیادی لە چوار پایتەختی وڵاتانی ناوچەکە سەندووەتەوە: (عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەن)، ئەوەش بێجگە لە حزوری لە فەلەستین و وڵاتانی کەنداو و هی تریش. لە کاتێکدا کە هیچکام لە ئەمەریکا و رووسیا و تورکیا و سعودیە سیاسەت و روانگە و ستراتیژێکی روون و ئاشکرایان نییە، کەچی ئێران زۆر بە متمانەوە کار بۆ ئامانجەکانی دەکات. بێگومان مەودای نفوزی ئێرانی و توانای وڵاتەکە بۆ تەحەمولکردنی زیانی مادی و سیاسی سنووری خۆی هەیە، بەڵام لە غیابی ستراتیژێکی کارای هێزەکانی دیکە، جارێ ئێران هەتا ماوەیەکی درێژ وەک بڕیاردەرێکی سەرەکی لە داڕشتنەوەی نیزامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەمێنێتەوە.
لە کاتێکدا کە هیچکام لە ئەمەریکا و رووسیا و تورکیا و سعودیە سیاسەت و روانگە و ستراتیژێکی روون و ئاشکرایان نییە، کەچی ئێران زۆر بە متمانەوە کار بۆ ئامانجەکانی دەکات
=KTML_Bold=تورکیا=KTML_End=
تورکیا لە مێژووی سەد ساڵەی پێشوویدا رژێمێکی پڕ لە سەرئێشە و لە هەناودا لاواز بووە و بووەتە پاشکۆی زلهێزی ئەمەریکی. بەڵام لە 2002 بەدواوە گۆڕانکاریی بنەڕەتی بەسەر رژێمەکەی و فەلسەفەی حوکمڕانیدا هات و لەڕووی ئابووری و سیاسییەوە گەیشتە لوتکە و تمووحی بڵاوەپێکردنی نفوزیشی لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیدا کرد. بەڵام ئێستا تورکیا رووبەڕووی چەندین بەربەست و کێشەی ناوەکی بووەتەوە کە رەنگیان لە سیاسەتی دەرەکیی وڵاتەکەشدا داوەتەوە. بۆیە دوور نییە لە ئایندەدا کاریگەریی تورکیا لەسەر نیزامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردار ببێ، ئەگەرچی ئەو دەوڵەتە خاوەن جیۆپۆلەتیکێکی گرنگە و هەمیشە وەک هێزێکی کاریگەر و بڕیاردەر هەر دەمێنێ.
=KTML_Bold=سعودیە=KTML_End=
سعودیەی عەرەبی و وڵاتانی کەنداو بە حوکمی سامان و ناسنامەی عەرەبی و رەوتی ئیسلامی سوننییان، توانیان ببنە یاریکەر لە ناوچەکە و کاربکەنە سەر چارەنووسی ململانێکان لە عێراق و سووریا و یەمەن و لیبیا و لوبنان و وڵاتانی کەنداو، هەتا ماوەیەکی درێژی دیکەش ئەو توانایەیان هەر دەمێنێ. سعودیە، توانای بەربڵاوکردنی نفوزی عەسکەری و ئەمنی لەسەر خاکدا سنووردارە، بەڵام بە پاڵپشتیکردن و تەمویلی هێزە لۆکاڵیەکان توانای دەستوەردانی پەیدا کردووە و لە هەمان کاتدا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی مەجبوورە پشت بە ئەمەریکا ببەستێ.
=KTML_Bold=ئاکتەری ژێر دەوڵەتی و نادەوڵەتی=KTML_End=
هەر لە ماوەی دوای رووخانی سۆڤیەتەوە، چەندین یاریکەری ژێردەوڵەتی (Sub-state actors) ، یان نادەوڵەتی Non-State actors بوونە هێزی کاریگەر لە گۆڕەپانی ململانێکاندا. هێزی ژێر دەوڵەتی ئەوانەن کە سیفەتی رەسمی و دەستوورییان لە دەوڵەتەکە‌یاندا هەیە، وەک هەرێمی کوردستان.
بەڵام هێزی نادەوڵەتی ئەو هێزانە دەگرێتەوە کە لە دەرەوەی دامەزراوەی حوکمڕانین و پەیوەندیی نێودەوڵەتییان هەیە و کاردەکەنە سەر رەوتی رووداوەکان. ئەوانە بە ژمارە زۆر بوونە لەو ناوچەیە، بە تایبەتی لە عێراق و سووریا و لوبنان و فەلەستین و یەمەن و لیبیا. هەیانە دەمێکە شەرعیەتی کۆمەڵایەتی و سیاسییان پێدراوە و لە سیستەمی حوکمڕانیدا بەشدارن. وەک حیزبوڵڵای لوبنانی یان پێکهاتەکانی #حەشدی شەعبی# لە عێراق.
پێویستە مەسەلەی بوون بە دەوڵەت لە خواستەوە ببێتە پرۆژە، ببێتە پڕۆسە و بەپێی نەخشەڕێگایەک لە سەرجەم بەرەکانی لۆبیکردن کاری بۆ بکرێ
هێزی نادەوڵەتیی دیکەش هەن کە بەشێکن لە هێزی تیرۆری نێودەوڵەتی. جا هێزی نادەوڵەتی ئەگەر ملکەچی یاسا نەبن، ئەوا هەمیشە مەترسین لەسەر حوکمی شەرعیی دەوڵەت و توانای لاوازکردنی دەوڵەت و ئەسیرکردنی پڕۆسەی حوکمڕانیی وڵاتیان هەیە. ئەوانە هەم دەتوانن وەک پرۆکسی (بە نیابەت) شەڕ بکەن و هەم دەتوانن وەک هێزی سەربەخۆ خاوەن ئەجێندای خۆیان بن و هاوپەیمانی ناوەکی و نێودەوڵەتی پەیدا بکەن و ببنە هێزێکی کاریگەر لە گۆڕینی پارسەنگی هێزەکان.
=KTML_Bold=پارسەنگی نوێ و دەستکاریی سنوورەکان=KTML_End=
جا ئەو هێزە جیهانی و ئیقلیمی و لۆکاڵیانەی لە گۆڕەپانەکەدا بوونەتە یاریکەر، ئێستا بە رێککەوتنی دوو قۆڵی و چەند قۆڵی و بە شەڕ و ململانێی هەمەلایەنە تێکئاڵاون و هەمووشیان بەشدار دەبن لە گەیاندنی دۆخی ئێستا بە پارسەنگێکی نوێی سیاسی و عەسکەری و ئابووریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام ئەوە مانای ئەوە نییە سنوورەکان دەستکاریی دەکرێن یان سەرجەم میللەتە بچووکەکان دەبنە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان. لە راستیدا، تەنیا هەرێمی کوردستانی عێراق کاندیدە بۆ ئەوەی لە ئایندەدا ببێتە دەوڵەت، لەو بترازێ، پێناچێ هیچ کام لە نەتەوە و کۆمەڵگاکانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست جارێ هەتا ماوەیەکی درێژ کاندید بن بۆ دەوڵەتسازی و سنوورەکانیش بۆ خاتری ئەوان دەستکاری ناکرێن.
=KTML_Bold=هەرێمی کوردستان=KTML_End=
هەرێمی کوردستان بووەتە یاریکەرێک لە ناوچەکەدا و بەهۆی لاوازبوونی عێراق و سەرهەڵدانی هێزی تیرۆر، پەیوەندیی بەرفراوانی نێودەوڵەتی پتەوتر کردووە. بەڵام یاریکەرێکی زۆر گەورەش نییە بۆ ئەوەی پارسەنگی هێزەکان یان سنوورەکان بگۆڕێ، بوون بە دەوڵەت لەسەر پلێتێکی زێڕین دانەنراوە و رێگاکەشی بە مافووری ئاوریشم خۆش نەکراوە. پێویستە مەسەلەی بوون بە دەوڵەت لە خواستەوە ببێتە پرۆژە، ببێتە پڕۆسە و بەپێی نەخشەڕێگایەک لە سەرجەم بەرەکانی لۆبیکردن کاری بۆ بکرێ.
لەو دواییەدا سەربەخۆیی کوردستان و ریفەراندۆم بە زەقتر لەجاران باسی دەکرێت، بەڵام تا ئێستا هیچ لایەنێک نەخشەڕێگایە‌کی عەمەلی نەخستووەتە ڕوو بۆ پەیڕەویکردن. بۆیە پێویستە سەرکردەکان لەسەر روانگە و نەخشەڕێگایەک رێکبکەون، بەجۆرێک کە حیسابی ورد بۆ فاکتەرە دەرەکی و ناوەکییەکان بکرێ.
بۆ فاکتەرە دەرەکییەکان پێویستە بە دیراسەت و پلانێکی وردەوە کار بکرێتە سەر پڕۆسەی بڕیاردان لە وڵاتانی کاریگەر بۆ ئەوەی پشتگیری بۆ مەسەلەی بوونە دەوڵەتی کوردستان زامن بکرێ. لە ئەمەریکا پێویستە بە زووترین کات کار بکرێتە سەر داڕشتنی سیاسەتە دەرەکییەکانی ئیدارەی نوێی ترەمپ کە رەنگە جارێ قاڵبی یەکجارەکییان نەگرتبێ. هاوکات لە سەرجەم پایتەختەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا (بە تایبەتی لەندەن و پاریس و بەرلین و بروکسل) و رووسیا و وڵاتانی دیکە، دەست بەکاری لۆبیی بێوچان بکرێ بۆ ئەوەی بڕیاری سیاسی سەرجەم هێزە جووڵێنەرەکان بۆ پاڵپشتی لە دەوڵەتی کوردی زامن بکرێ. لەگەڵ یاریکەرە نادەوڵەتییە شەرعیەکان پەیوەندی بکرێ، ئەوانەی لە وڵاتانی خۆیان کاریگەرن و دەتوانن کارئاسانی بکەن یان قورسی بکەن.
ئەو جۆرە لۆبیکردنە هەمەلایەنە کارێکی ئاسان نییە، بەڵام دەکرێ بڕیاردەرانی هەرێمی کوردستان بە وردی بڕواننە دینامیکیەتی هێزە جووڵێنەرەکان و سوود لە جووڵە و ململانێیەکان وەربگرن.
پێویستە لە بەغدا کار بۆ ئەوە بکرێ کە دیالۆگی دامەزراندنی دەوڵەت لەلایەن سەرکردەکانی پایتەخت و سەرکردەکانی حیزب و لایەنە کاریگەرەکانی شیعە و سوننە و حەشدی شەعبی وەک مەترسی سەیر نەکرێ. بۆ ئەو مەبەستەش، پێویستە تەرکیز بخرێتە سەر تاران و بە هونەرمەندانە کار بۆ زامنکردنی پشتگیریی بڕیاری سیاسی ئەو دەوڵەتە بکرێ. لۆبیکردن لەناو سیستەمی ئێران و دڵنیاکردنەوەی ئەو دراوسێیە بەقەدەر زلهێزێکی وەکو ئەمەریکا گرنگە.
سەبارەت بە پلانی ناوەکیش دەبێ تەرکیز بخرێتە سەر تۆکمەکردنی بنەماکانی سیستەمی حوکمڕانیی دروست و سەروەرکردنی یاسا و نزیککردنەوەی ئیدارەی زۆنی سەوز و زەرد بۆ ساڕێژکردنەوەی سەرجەم برینەکان. ئەوەش بێجگە لە کاراکردنەوەی پەرلەمان و یاسا دەرکردن بۆ ریفەراندۆم و تەرخانکردنی بودجە بۆ هەڵمەتی راگەیاندنی دەوڵەت. خۆ ئەگەر سیستەمی حوکمڕانی هەرێمی کوردستان پتەو بێ، ئەوا هەر دەکرێ کورد خۆی دەستپێشخەر بێ و دەرفەتی دامەزراندنی دەوڵەت باشتر بڕەخسێنێ. [1]
=KTML_Bold=تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!=KTML_End=