یەکێکە لە خوێندنگا ئامادەییەکانی شاری سلێمانی دەکەوێتە گەڕەکی بەختیاری کۆن و سەر بە پەروەردەی ڕۆژئاوایە. ئەم خوێندنگایە پۆلەکانی 10 بۆ 12 تێدایە.
لە ئێستادا بەڕێز یادگار قادر کوێخا عەلی بەرێوبەرە. [1]

شاعیر و ڕۆشنبیری گەورەی کورد.
خانی ناوی ئەحمەد بووە، کوری ئەلیاس کوڕی ڕۆستەم نازناوی شیعری لە هۆزی خانیان وەرگرتووە، بەشێکی ئەم هۆزە لە دەوروبەری ناوچەی #بۆتان# بوون، بەڵام بنەماڵەی شاعیر باریان کردووە بۆ شاری #بایەزید#.
ئەحمەدی خانی لە ساڵی 1650 لە شاری بایەزید لە دایک بووە، وەک لە سەرچاوەکانی ژیانی و کردەوە ئەدەبییەکانی شاعیر دەردەکەوێ باب و باپیرانی لە ڕووی داراییەوە ژیانیان ئاسان بووە و بە بەختیاری ژیاون. ئەحمەدی خانی هەموو ژیانی بۆ خوێندەواری و بڵاوکردنەوەی ڕۆشنبیری و هۆشیاریی سیاسی خەرج کردووە لە کۆمەڵی کوردەواریدا. ئەمە دوو لایەنی ڕووناکی بووە، یەکەمیان بەرهەم هێنانی داهێنانی ئەدەبی، واتە شیعری، دووەمیان فێرکردن و پێگەیاندنی منداڵان و لاوی کورد لە ڕووی خوێندەوارییەوە.=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2009/1750/0003.JPG=KTML_Photo_Alt=ئەحمەدی خانی=KTML_Style=width:25%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2009/1750/0003.JPG=KTML_Photo_End=
شاعیر لە مەڵبەندی لە دایکبوونی، شاری بایەزید، لەساڵی 1707 کۆچی دوایی کردووە و هەر لەوێش نێژراوە، ئەو زانیارییانەی لە ناوەوەن ئەم مێژووە ڕاست دەزانن، جگە لەمە بەڵگەیێکی تریشمان بەدەستەوەیە، پشتگیری ئەم ڕایە دەکا ئەویش ڕستەی عەرەبی (طار خانی الی وبە) کە بۆ مردنی شاعیر دانراوە بە حسێبی ئەبجەد دەکاتە ساڵی (1119ه)، ئەم ساڵە بەرامبەر بە ساڵی 1707ی مەسیحییە و ڕاستتر کەوتۆتە نێوان هەردوو ساڵی 1707 و 1708ی مەسیحییەوە.
کوردایەتی و زمانی کوردی:
لەکتێبی (دیالۆگ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست)دا نووسراوە: ئەحمەدی خانی هەر لەسەرەتاوە دەیزانی کە کەلووپەلی کوردی بازاڕیان نییە، واتە ئەو کتێبانەی کە بەکوردی نووسیبوونی نەیاندەتوانی بگەنە ژمارەیەکی زۆر خوێنەر، ئەمەش بۆ دوو هۆکار دەگەڕێتەوە، لەلایەک ئەو کۆمەڵگەیەی کە ئەحمەدی خانی تێدا دەژیا، بەشی هەرەزۆریان نەخوێندەواربوون و لەلایەکی دیکەشەوە زمانی نووسین و خوێندنی ئەو سەردەمە زیاتر بەعەرەبی و فارسی بوو، نووسەرانی ڕۆژهەڵاتی ناوینیش بەنووسەرانی کوردیشەوە بەو زمانانە کتێبیان نووسیوە.
ئەحمەدی خانی یەکەم شاعیرە کە گلەیی لەسەرۆک هۆزەکانی کورد دەکات لەبەرامبەر یەکنەگرتنیان و پشتبەستنیان بەنەیارانی گەلی کورد ئەو وتوویەتی:
گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک
روم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هەمیا ژ مە تا دکر غولامی
تەکمیل دکر مە دین و دەولەت
تەحلیل دکر مە عیلم و حیکمەت
ئەحمەدی خانی، گرنگییەکی زۆری بەزمانی کوردیی داوەو کاتێک بەزمانی کوردی شیعری نووسیەوە، تەنها هەربۆ ئەوە نەبووە کە بەو زمانە بنووسێت، بەڵکو بەکوردیی نووسینی وەکو هەڵوێستێک بووە لەدژی دەسەڵاتداران، هاوکات وەکو ڕەخنەیەکیش لەکوردەکان بەکاریهێناوە، چونکە خانی پێیوابووە کە زوو خۆیان دەدەنە دەست ئاغاو دەسەڵاتدارە بێگانەکان.
بەرهەمەکانی:
عەقیدەیا ئیمانێ، بەپەخشان و هۆنراوە سەبارەت بەپێنج کۆڵەکەی ئیمان لەئیسلامدا نووسراوە. ساڵی 2000 لەسوید چاپکراوە.
نووبەهارا بچووکان، 1683، فەرهەنگۆکێکی عەرەبی کوردی کە بەشیعر، بۆ منداڵانی کوردی داناوە کە فێری زمانی عەرەبی ببن کە ئەو سەردەمە زمانی دین و زانست بووە. یەکەمجار لەساڵی 1926 لەڕەواندز چاپکراوە.
مەم و زین، ساڵی 1692، یەکەمجار لەساڵی 1919 لەئەستەنبوڵ چاپکراوە.[1]

ناڤ: ئەحمەد
ناسناڤ: خانی
ناڤێ بابێ: ئەلیاس
ساڵا ژ دایکبوونێ: 1651 - 1650
ساڵا مرنێ: 1707
جهێ ژ دایکبوونێ: جۆلەمێرگ - باکوور
جهێ مرنێ: بازید - ئاگری - باکوور
$ژیاننامە$
ئەحمەدێ خانی (1651 – 1706) هەلبەستڤان، ڕەوشنبیر و فەیلەسووفێ مەزنێ سەدساڵا هەڤدانە. ناڤێ وی یێ تەواو ئەحمەد کوڕێ ئەلیاسێ کوڕێ ڕۆستەمی یە. ناسناڤا ڤی یا ئەدەبی ژ ناڤێ عەشیرا خانیان تێ. بەشەک ژ عەشیرا خانیان نێزی دەڤەرا #بۆتان# بوون، لێ مالباتا خانی دچنە باژارێ بازیدێ. ئەحمەدێ خانی ل ساڵا 1650 ل باژارێ بازیدێ ژدایکبوویە، وەک ل گۆر ژێدەرێن ژیان و چالاکیێن ئەدەبیێن ڤی بەرچاو و خویایە، بارێ دارییا مالباتا خانی باش بوویە، لەو ژیانەک بەختەوەر و تەیار ژیاینە. ئەحمەدێ خانێ هەمی ژیانا خوە تەرخانێ خواندن و بەلاڤکرنا ڕەوشەنبیری و هۆشیاریا سیاسی کرییە د جڤاکا ڤی چاخێ یا کوردەواریدا. خەباتێن خانی ل سەر دوو ئالیێن گرنگ دابەش دبن. یا ئێکێ داهێنان و بەرهەم هێنانا ئەدەبی وەک هەلبەست و ژانرێن دنێ ئەدەبی. ئو یا دوویێ فێرکرن و پێگەهاندنا زارۆک و بچویکێن کوردا ل ئالیێ خواندەوانیێ ڤە.
هەلبەستڤان ل ڤار و جهێ کو ژێ دایکبووی، ل باژارێ بازیدێ ل ساڵا 1707 کۆچا داوی دکەت و هەر ل ڤێ دەرێ ژی هاتییە ڤەشارتن. زانیاری و پێ زانینێن کو ل سەر ژیان و جهێ خانی ل بەر دەستن، وێ ساڵێ پشت ڕاست دکەن. هەر وەسا بەلگەیەک دی ژیک کو وێ مێژوویێ پشت ڕاست دکەت، ڕستەیا عەرەبیا «طار خانی الی وبە»یە کو ژ بۆ مرنا هەلبەستڤانی هاتییە دانین. کو ب حسابا ئەبجەدی دکەتە ساڵا 1119ه. بەرامبەری ساڵا 1707ز مەسیحییە، یا درستر دکەویتە نیوەکا ساڵێن 1707 و 1708.
$کورداتی و زمانێ کوردی:$
د پەڕتووکا «دیالۆگ - ڕۆژهەڵاتا ناوین»دا هاتییە نڤێسین: «ئەحمەدێ خانێ هەر ل دەسپێکێدا دزانی کو بازاڕا کەلوپەلێن کوردی چنینە». ب وێ واتەیێ کو ئەڤ کتێب و پەڕتووکێن کو ب کوردی نڤیسی بوون، نەدکارین بگەهنە هەژمارەکە گەلەک ژ خواندەوانا، ئەو ژیک ژ بەر دوو هۆکاران: ژ ئالییەکێ ئەو جڤاکا کو ئەحمەدێ خانی تێدا دژیا هەژمارەکە هەرە زێدەیێ وان نەخواندەوار بوون و ژ ئالیەک دن ژی زمانێ خواندن و نڤێسینا وی سەردەمی پتر ب عەرەبی و فارسی بوویە. نڤیسکارێن ڕۆژهەڵاتا ناوین ب نڤیسکارێن کورد ڤە ژی هەر ب وان زمانان دنڤێسین. ئەحمەدێ خانی ئێکەم هەلبەستڤانە کو گازنا ژ سەرۆک عەشیرێن کورد دکەت ل بەرامبەر یەک نەگرتن و پشتبەستنا وان ب نەیارێن گەلێ کورداوە. سەر وێ چەندە دبێژیت:
«گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک
روم و عەرەب و عەجەم تەمامی
هەمیا ژ مە تا دکر غولامی
تەکمیل دکر مە دین و دەولەت
تەحلیل دکر مە عیلم و حیکمەت»
ئەحمەدێ خانێ گرنگی و بایەخەک گەلەک زێدە دایە زمانێ کوردی و دەمێ ب کوردی هەلبەست دنڤیسین، تەنێ ژ بۆ هندێ نەبوویە کو ب ڤی زمانی بنڤێسیت، بەڵکوو کوردی نڤێسینا وی هەلوەست و بەرتەکەک بوو ل دژی دەسهەڵاتدار و داگیرکاران. هەڤدەم وەک ڕەخنەیەک ژ کوردان ژی بکارئینایە، چونکی ئەو د باوەڕیێ دا بوو کو گەلێ کورد زوو خوە ددەنە دەستێ ئاغا و دەسەڵاتدارێن بیهانی.
$بەرهەمێن وی:$
- عەقیدەیا ئیمانێ؛ کو د قالبێ پەخشان و هۆزانێ دا سەبارەت ب پێنج بنگەهێن ئیمانێ هاتییە نڤیسین. ساڵا 200 ل سویدێ هاتییە چاپکرن.
- نووبەهارا بچووکان 1683؛ فەرهەنگەک بچویکە ب شێوازێ هەلبەستێ ژ بۆ فێرکرنا زمانێ عەرەبی بۆ زارۆکێن کوردا هاتییە نڤێسین، ژ بەر هندێ کو د وی چاخی زمانێ زانست و دینی بوویە. ئێکەمجار ل ساڵا 1926 ل ڕەواندزێ هاتییە چاپکرن.
- مەم و زین ساڵا 1692؛ ئێکەمجار ل ساڵا 1919 ل ستەمبۆلێ هاتییە چاپکرن. [1]

نامۍ: ئەحمەد
نازنام: خانی
نامۊ تاتەی: ئەلیاس
ساڵۊ پېڎابېیەی: 1651ز
ساڵۊ مەرڎەی: 1707ز
یاگۊ پېڎابېیەی: #بایەزید#
یاگۊ مەرڎەی: #بایەزید #

ژیۋاینامە
ئی شاعېرەما، نامېش ئەحمەد کوڕو ئەلیاس کوڕو ڕۊستەمین، ساڵەو (1651ز)ی زاینی دلۍ شارو (بایەزید)ی بە دنیا ئامان، مەدرەسەو مورادیەی جە بایەزید دەسش بە وانای کەردەن. نازنامۍ شېعریەش جە هۊزو خانیان وەرگېرتەن و بەشێ فرەو ئی هۊزەیە جە دۆروبەرو ناوچەو بۆتانینە نیشتەجایۍ بیېنۍ، بەڵام دماو ماوێوی کەمی بنەیانەو شاعېری بارکەران و دلۍ شارو بایەزیدینە گیسیاوە. ئانەی دلۍ داستانو (مەم و زین)ینە نویسیان و پەیمان مەنەنۆ پاسە بەرمەگنۊن کە ئەحمەدی خانی دلۍ جزیرەینە ژیوان. خانی یۊ بېیەن جە مەڵڵا گۆرەکانو سەردەمو وېش، شارەزایێ خاسش جە فەلسەفە و زانستەکانو تەرینە بییەن، خانی دلۍ دېڕێ جە شېعرەکاشەنە باسو تاریخو ئامای دنیاو وېش کەرۊن و ماچۊن:
لەو ڕا کو دەما ژ غەیب فەک بوو
تەئریخ هەزارو شەست و یەک بوو
هەر پېسە دلۍ سەرچەمەکانو ژیوای و بەرهەمە ئەدەبیەکاشەنە
بەرمەگنۊ ئاباڎەکېش ژیوایێ سرووشتیانەو سادەشان گوزەرنان، داراییشان میانی بییەن، بە ئاسوڎەیی ژیوێنۍ. ئەحمەدی خانی فرەو ژیوای وېش پەی خۊڼەواری و یاونای ڕۊشنویری و هۊشیاری سیاسی پېشکەش کەردەن دلۍ کۊمەڵی کوردەوارینە، ئینە دوۍ لێ ڕوکۊشنېش بیېنۍ:
یەکەمشان بەرهەمئاردەی ئەدەبی، یانی شېعرە و چیرۆک. دوەمشان فېرکەردەی و پەنەیاونای زارۊڵان و جوانانو کوردی
بە فېرکەردەی و پەروەرنەکەردەی. ئەحمەدی خانی تاکو دماساتەکانو تەمەنیش خەریکو خزمەتکەردەی بوارو ئەدەب و فەرهەنگی کوردی بېیەن و هەمیشە بۍ مانیای و خەمسەردی
دلۍ خەمو گەل و نیشتیمانیشەنە بییەن. خانی شاعېر و زانا و کورد پەروەر جە تاریخو (1707ز)ی پەی یەکجاری یانەئاواییش جە ژیوای کەردەن و دلۍ زێد و ماواو وېشەنەبە خاکی دەسپاریان.
کوردایەتی و زوانی کوردی:
دلۍ کتېبو دیالۆگ -- لە ڕۊژهەڵاتی ناوەڕاستدا نویسیان:
ئەحمەدی خانی هەر جە ئەوەڵۆ زانۍ کە نویستەی بە زوانی
کوردی کەم وانەرەن و خەڵکی نمەلۊ پېوایشۆ، یانی ئا کتېبۍ کە بە کوردی نوستېبېنېش نەیاوېنۍ دەسو خەڵکە خۊڼەوارەکەی، ئانەیچ پەی دۋۍ هۊکارا مەگېڵېوە:
یەکەم: ئا میللەتە کە ئەحمەدی خانی چەنەش مەژیوۍ بەشی هەرە فرەشان نەخۊڼەوارۍ بېنۍ.
دوەم: ئەچا سەردەمەنە زوانو نووستەی و وانای زیاتەر بە زوانەکانو عەرەبی و فارسی بیەن، جە وەرکۆتو دلېڕاسینی بە نووسەرە کوردکاچۆ پا زوانا بەرهەمەکانو وېشان تۊمارشان کەردەن.
ئەحمەدی خانی تاکە شاعېرەن کە گلەیېش جە سەرخېڵە کوردەکا کەردەن، پانەی کە چی یۊ نمەگېران، چی پەشتی بە نەیارەکاشا مەبەسان، گەر میللەتو کوردی یۊگیر بیێ، ئاوەختە دوژمنانو کوردی غوڵامی پەی ئاڎییشان کەرېنۍ، ماچۊ:
گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک
ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک
ڕووم و عەرەب و عەجەم و تەمامی
هەمیا ژ مە تا دکر غوڵامی
تەکمیل دکر مە دین و دەولەت
تەحلیل دکر مە عیلم و حیکمەت.
خانی، ئامان تاریفۍ میر و دەسەڵاتدارا کوردیرە، پانەی کە خاوەنو سەخاوەتی و بەخشڼەیېنۍ پېسە حاتەمی تائی، جەنگەنە قارەمانېنۍ پېسە ڕوسەمی زاڵی، بەغیرەتېنۍ و قینیشان جە منەت کەردەیەن، قلۊری (کڕنوش) پەی هیچ کەسی نمەبەران، بەڵام حەیف چەنی یوترینی تەبێ نییەنۍ و یۊ نمەگېران:
هەر میرەکی وان ب بەزلێ هاتەم
هەر مێرەکی وان ب رەزمێ رۆستەم
هندی ژ جەسارەتێ خەیوورن
ئەو چەندی ژ مننەتێ نەفوورن
ئەڤ خیرەت و ئەڤ ئوولووووێ هیممەت
بۆ مان`ێ هەملێ بارێ مننەت
لەو پێکڤە هەمیشە بێ تفاقن
دائیم ب تەممەرود و شقاقن.
ئەحمەدی خانی قیمەتێ فرەش بە زوانی کوردی دان، وەختێ بە زوانی کوردی شېعرېش نویستېنۍ هەر پەی ئانەی نەبیەن کە پا زوانەیە بنویسۊ، بەڵکوم بە کوردی نویستەیش پېسە مدرامانێش دژ بە نەیارانو کوردی و داگیرکارا نشینگاکێش. خانی زوانی کوردیش زیاتەر بەکارئاوەردەن، هامکات پېسە ڕەخنێوە چا کوردا هەکە خەمساردۍ بیېنۍ جە دڵسوزی پەی گەلەکەیشان، چوونکوم خانی پاسنە زانۍ کە فرېشان وېشان مڎانە دەسو ئاغاو دەسەڵاتدارە بێگانەکان، کوردەکۍ ئازا و دلێرۍ بیېنۍ، شاسوار و وەفاڎارۍ، یاگۍ متمانەی بیېنۍ، بەڵام ئانە دەردەو چېشی مەوەرۊن وەختێ وېشان پژگیێبان، نەتاوان یۊ بگېران تاکو وېشان ساحېبو کەسیبیەی وېشان بان، بنویسان بە زوانی ئەڎایی وېشان پەی ئانەی بیەو وېشان سەلەمنان.
بەرهەمەکۍ ئەحمەدی خانی:
دمای وېش، ئەحمەدی خانی چن بەرهەمێش جیائاستېنۍ، ئانەی یاگۍ سەرنجی و ئېژایەن، ئاڎ بەرهەم و وەرۋیرەکېش بە زوانی کرمانجی نویستېنۍ، کە چا دەم و سەردەمەنە کارێ قورس و گران بییەن، ئازاییش گەرەک بییەن، تەرزێ سەرسەختیش چەنە بیەن، کە دژە باوەنە هەرمانەش کەردېنە:
یەکەم . (مەم و زین): ساڵەو (1692ز)، پەی یەکەمجاری ساڵەو (1919ز) جە ئەستەمبوڵ چاپ کریان.
دوەم. نوبەهارا بچوکەکان، ساڵەو ( 1683ز) نویستەنش، فەرهەنگچێوە گولانەی (عەرەبی _ کوردی)، کە بە شېعرۍ پەی زاروڵا کوردیش نویستەن پەی ئانەی فېرۍ زوانی عەرەبی ببانە، کە چا سەردەمەنە زوانو دین و زانستی بییەن، یەکەم جار ساڵەو (1926ز) جە ڕەواندز چاپ کریان.
یەرەم. عەقیدەیا ئیمانێ: بە پەخشان و هۊنیۍ سەبارەت بە پەنج کۊڵەکە بنەڕەتییەکا ئیمانی جە ئیسلامەنە نویستەنش،
ساڵەو (2000ز) جە سوید چاپکریان.
چوارەم. دیوانێ گۆرەی چاپکرایاش هەن کە بە شېعرۍ و بڕێ کوڵە چیرۆکۍ تەرۍ و چڼین وانۍ مۊچیاری ئامېزۍ پەی فېرکەردەی خەڵکانی نەخۊڼەواری و کۊمەڵێ وتارۍ پەڕ مانێ بەسوودۍ و کاریگەرۍ، ماچان : هەڵای چن بابەتێ تەرۍ مەنېنۍ کە جەمۍ نەکریێنېوە و چاپۍ نەکریێنۍ.
نمونێ کوڵ جە شېعرەکانو ئەحمەدی خانی دلۍ داستانو(مەم و زین)ینە:
ساقی بدە من شەرابێ گولگوون
بێ دەنگێ دەف و سەدایێ قانوون
دا شەهنە و موهتەسیب نەبینین
شاهی ب جڤن چو خەم نەمینن
تەشبیهێ نەیێ بکم تەرەننوم
تووتی سفەت، ئەز بکم تەکەڵوم
شەرها خەمێ دل بکم فەسانە
زینێ و مەمێ بکم بەهانە
نەخمێ وی ژ پەردەیێ دەرینم
زینێ و مەمێ ژ نوو ڤەژینم
دەرمان بکم ئەز، ئەوان دەواکم
وان بێ مەدەدان ژ نوو ڤە راکم
ئەڤ رەنگە بکم ژ نوو سەرەفراز
دا بێنە تەماشەیێ نەزەرباز.
ئەچی داستانەنە مەوینمۍ خانی وەختێ دەسش بەردەن پەی نویستەیش، نیازی ئەوەڵینش بەیان کەردەی خەم و ئاوات و نیازو دلۍ دڵو وېشەن، ئاڎ گەرەکشبیەن بە بەهانۍ داستانەکەیۆ وەرویرەکا وېش بیانۊ بە میللەتەکەیش، پەنەشان بواچۊ کە ئیتر وەختو یۊگېرتەیەن، پژگیای و پەرش و وەڵایی داڎو ئېمە نمەڎۊ، مەشۊم پېسە میللەتێ گۆرەی وېمان بشناسمېن:
شەرها خەمێ دل بکم فەسانە
زینێ و مەمێ بکم بەهانە.
ئەسعەد ڕەشید.[1]

نووسینی: عیزەدین مستەفا ڕەسوڵ
سلێمانی - 2008

ناونیشانی بابەت: ئەحمەدی خانی و نەتەوەیی بوونی
ئامادەکردن: #کەیهان محەمەد نەژاد#

ئەحمەدی خانی لە مێژووی کورد و کوردستاندا ناوبانگێکی تایبەت و جیاوازی هەیە. پێویستە کە ئێمە ژیانی بەباشی بزانین و بیناسین. ئەحمەدی خانی فێربوونی فەرهەنگ، هونەر، وێژە و زمانی کوردی لا گرینگ بووە و بایەخێکی زۆری پێ داوە و لەوبارەوە خەباتی کردووە. پێشەکی دەبێ ئێمە لە ژیان و بەسەرهاتی ئەحمەدی خانی بەباشی تێ بگەین. “ئەحمەدی خانی” کوڕی ڕۆستەم بەگە و لە هۆزی خانی-یە، ئەو لە دایکبووی ساڵی 1651ی زایینی لە شاری “بازید”‌ی کوردستانی باکوورە. ناوی “خانی”، ناوی دایکی “ئەحمەدی خانی”‌یە و هەمیش ناوی گوند و هۆزی ئەوە، لە پەیوەندی لەگەڵ ناوی “خانی” کە لە کوێ هاتووە زانیاریێکی تەواو لەبەر دەستدا نییە. “ئەحمەدی خانی” گرینگیێکی زۆری بە پەروەردە و بارهێنانی خۆی داوە. ناوبراو بۆ منداڵانی کورد قوتابخانەی درووستکردووە و وانەی بۆ منداڵان وتووەتەوە. لەو قوتابخانەیەدا نە تەنیا وانەی مەزهەبی دەوترا، بەڵکوو وانەکانی فەلسەفە، مێژوویی، وێژە، جۆگرافییا و ئەستێرەناسیش دەوترا. سەبارەت بە دەستپێک و شوێنی خوێندنی “ئەحمەدی خانی” هیچ بەڵگەیەکی فەرمی لەبەر دەستدا نییە. بەڵام بە دەڤکی بەم شێوە باسییان کردووە؛ ئەحمەدی خانی لە قوتابخانەی مورادیا لە شاری بازید دەستی بە خوێندن کردووە، بۆ قۆناغی کۆتایی خوێندن چووەتە شارەکانی وەک ئەخلات، بدلیس، ڕووحا و جەزیرەی بۆتان و دواتر چووە سووریە، میسر و ئێستانبۆل و پاش کۆتاییهاتنی خوێندن گەڕاوەتەوە بۆ شاری بازید. “ئەحمەدی خانی” هەر لە شاری بازید-دا دەستی بە وانەوتنەوە و هەروەها نووسین کردووە. “ئەحمەدی خانی” بەرەو جەزیرەی بۆتان چووە و ماوەیەک لەوێ بووە، بەڵگەی ئەم ڕاستییەش پەرتووکی مەم و زینە. بۆیە “ئەحمەدی خانی” لە پەرتووکی مەم و زینی خۆیدا جۆگرافیا شاری جەزیرە، ناوی جێگا و شوێنەواری ئەم شارە بە شێوەیێکی ڕاست بەیان دەکات؛
وەستانی و نێرگیزی و سەقلان
دەروازە و ئۆمەری و مەیدان
وان سەیرانگەهان تۆ لێ دکی گەشت
ئەز مامە ژ بۆ مەرا دار و دەشت
“ئەفلاتوون” فەیلەسووفی ناودار دەڵێ؛ “شیعر ڕەنگ و ڕەوشێکی وەحی و ئیلهامی ئیڵڵاهییە، لە سەرچاوەی ڕووحانی و سرووشتییە”. شیعرەکانی ئەحمەدی خانیش، گەوهەرەکانی بێ وێنەی هونەری جوان و دەریای بێ بن و بەرینی ئەون، کە ئەمەش نیشاندەری ئەوەیە؛ ئەحمەدی خانی فەیلەسووفی نەتەوی وێژەیی کوردە. دەڵێن؛ لە جەننەتدا دارێکی پڕ خێر و بەرەکەت هەیە، کە ناوی ئەم دارە تووبایە. دەڵێن؛ ئەم دارە چەندین شاخەی داوە، و بە هەر شاخە و چڵەکانییەوە میوەی جۆر بەجۆر و تامخۆشی هەیە، کە هەر کەسێک جەننەتی بێ دەتوانێ میوەکانی بخوات. کاتێک مرۆڤ سەیری کەسایەتی “ئەحمەدی خانی” دەکات، دەتوانێ بڵێ کە “ئەحمەدی خانی” داری تووبای جەننەتی کوردستانە، پڕ شاخەی پیرۆزی هەیە و بەخێر و بەرەکەتە، کە نەتەنیا گەلی کورد، بەڵکوو گەلانی جیهانیش دەتوانن لەو میوە بەنرخە کەڵک وەرگرن. لە شاخەکانی چوار شاخی هەرە بەنرخ هەیە کە ئەمانیش بەم شێوەن؛
1- شاخەی شیعر و وێژەی ئەو.
2- شاخەی نەتەوە و وڵاتپارێزیی ئەو.
3- شاخەی تەسەووف و حورمەتی.
4- شاخەی فەلسەفە و یەکرێزی ئەو.
“ئەحمەدی خانی” خزمەتێکی زۆری بە فەرهەنگ و زمانی کوردی کردووە. بەشێک لە مێژوونووسان دەڵێن؛ ئەحمەدی خانی لە تەمەنی 14 ساڵیدا دەستی بە نووسین کردووە. ناوبراو لە 14 ساڵی بەرهەمی “مەم و زین”ی نووسیوە و لە 30 سالێدا کۆتای پێ هێناوە. کاتێ خانی کۆتایی بە بەرهەمی مەم و زین هێناوە تەمەنی 44 ساڵ بووە. بەڵام بەپێچەوانەی ئەم مێژوونووس و لێکۆڵەرانە، مامۆستا “عەبدولڕەحمان دوڕە” لە پەرتووکی “شەرحا دیوانا ئەحمەدی خانی، فەلسەفە و ژیانا وی”دا بە شێوەی شیعر و توێژینەوە، شرۆڤەی لەسەر ئەحمەدی خانی و بەرهەمی “مەم و زین” کردووە و نووسین و شرۆڤەی نووسەران ڕەتی دەکاتەوە؛
خەتێ تە‌‌یە سەرنوشت و سەرمەشق
سی ساڵە خەتێ خەتا دکە مەشق
لەورا کو دەما ژ خەیبێ فەک بوو
تاریخێ هەزار و شێست و یەک بوو
ئیساڵی گهیشتە چل و چاران
وی پێشیرەوێ گوناحیکاران
“عەبدەووڵڕەحمان دوڕە” وتوویەتی بۆچی 30 ساڵ؟ ئەو دواتر وڵامی پرسیارەکەی دەدات و دەڵێ؛ “کاتێک کە ئەحمەدی خانی لەدایک بووە، ئەو کات تاریخی کۆچی 1061 بوو و لەبەرانبەر تاریخی زایینی دەکاتە 1651، ئەو کات خانی دەبێتە 44 ساڵ، 14 ساڵی منداڵیشی دەربێنی دەکاتە 30 ساڵ و لە سی ساڵیدا خەتێ سەرنووشتی مەشق کردووە و لە 44 ساڵیدا کۆتایی بە پەرتووکی مەم و زین هێناوە”. وەکوو هەموو زانایانی جیهان، “ئەحمەدی خانی” میراتێکی زانستی و وێژەیی گرینگ بووە و بەرهەمە بەنرخەکانی بۆ گەلی خۆی بەجێ هێشتووە. بەرهەمی “نووبەهارا پچووکان” یەکێک لەو بەرهەمە هەرە گرینگانەی ئەحمەدی خانییە. ئەو بەرهەمە فەرهەنگی عەرەبی و کوردییە لە ساڵی 1683دا چاپی کردووە. ئەحمەدی خانی وتوویەتی؛ “من ئەم پەرتووکمە بۆ منداڵانی کورد نووسیوە تاکوو ئەوان لە خوێندندا تووشی هیچ گرفتێک نەبن”. “نووباهارا پچووکان” لە مێژووی کورددا یەکەمین فەرهەنگی کوردییە. چونکا ناوبراو هیوایەکی زۆری بە داهاتووی منداڵان هەبووە. ئەو بەرهەمە هەتا ئێستاش لە قوتابخانە کوردییەکاندا دەخوێندرێ. بە هەبوونی ئەم بەرهەمە زمانی کوردی لە قوتابخانەکاندا دەوترێ و بەردەوامە. پەرتووکی “عەقیدەی ئیمان” لە ساڵی 1687دا چاپکراوە. ئەم پەرتووکە لەسەر مەرجەکانی ئیسلام نووسراوەتەوە. زانستەکانی ئیسلام بە زمانی زگماکی، واتە؛ زمانی کوردی شرۆڤە کراوە. خانی زمانی کوردی تا ئاستێک بردووە کە مرۆڤ دەتوانێ لە پەروەردەی مەزهەبیدا بە کاری بهێنێ. بە هەبوونی ئەم بەرهەمە وای کردووە کە زمانی کوردی لە بابەتە مەزهەبییەکاندا بەکار بهێندرێت. ئەم پەرتووکە تا ئێستاش لە قوتابخانە کوردییەکاندا دەخوێندرێ.
“مەم و زین” یەکێک لە بەرهەمە هەرە بەناوبانگەکانی ئەحمەدی خانییە. ئەم بەرهەمە چیرۆکی ئەڤینداری، نیشتمانپەروەری، وڵات پارێزی و خەزانەی وێژەیی، فەرهەنگ و کولتووری گەلی کوردە. ئەو بەرهەمە نە تەنیا بەرهەمێکی ئەڤیندارانەیە بەڵکوو بۆ گەلی کورد ژیان، بەرخۆدان، هیوا و مێژووە. “ئەحمەدی خانی” هۆکاری نووسینی ئەم پەرتووکە لە مە#سنە#وی خۆیدا هێناوە. ناوبراو ویستوویەتی نەتەوەی کورد لەنێوان نەتەوەکانی دیکەدا لە ئاستێکی بەرزدا بێت. هەروەها ویستوویەتی لە داهاتوودا نەتەوەی کورد لە باری وێژە، زانست، عۆرف، عەشق و ئەڤیندا کەمایەسی نەبێت. خانی بە ئامانج و هیوا ئەم پەرتووکە گرانبەهایەی بۆ ئێمە نووسیوە و بۆ پاشەڕۆژی نەتەوەی خۆی بە جێ هێشتووە. خانی لەم بەرهەمەدا بارودۆخی گەلی کورد دێنێتە بەرچاو. لە مەم و زیندا گەلێک نەسێحەتی لە کوردان کردووە و ڕێگای نیشانی ئەوان داوە. چیرۆکی “مەم و زین” مێژووی زیندووی کورد و کوردستانە. ئەم بەرهەمە خەزێنەی ئەحمەدی خانییە، ئەو وەک کوردستان دەوڵەمەند و ڕەنگینە. هەر بۆیەش ئەحمەدی خانی لەوبارەوە لە شیعرێکی خۆیدا دەڵێ؛
ساقی بدە من شەرابێ گوڵگوون
بێ دەنگێ دەف و سەدایێ قانوون
دا شەهنە و موهتەسیب نەبینین
شاهی ب جڤین چۆ خەم نەمینن
تەشبیهێ نەیێ بکم تەرەننوم
تووتی سفەت، ئەز دکم تەکەڵوم
شەرحا خەمێ دڵ بکم فەسانە
زینێ و مەمێ بکم بەهانە
نەخمێ وی ژ پەردەیێ دەرئینم
زینێ و مەمێ ژ نوو ڤە ژینم
دەرمان بکم ئەز، ئەوان دەواکم
وان بێ مەدەدان ژ نوو ڤە ڕاکم
ئەو ڕەنگە ژ نوو سەرئەفراز
دا بێنە تەماشایێ نەزەرباز
“میر جەلادەت بەدرخان” وتوویەتی؛ ئەحمەدی خانی نە تەنیا پێغەمبەرە، بەڵکوو ئەو خاوەن پەرتووکە. ئەو پێغەمبەری مەزهەبیی نەتەوەی کوردە کە خاوەن پەرتووکی مەم و زین‌‌‌-ە. “ئەحمەدی خانی” گەلێک دیوانی نووسیوەتەوە، بەڵام دیوانەکانی کۆ نەکردووە. شیعرەکانی ناوبراو لەلایەن دۆست و قوتابییەکانییەوە کۆکراون و دواتریش چاپکراون. “ئەحمەدی خانی” هەمیشە لەسەر کێشەی لەتبوونی کۆمەڵگە و جوگرافییای کوردستان جەختی کردووە و لە شیعرەکانییدا بە شێوەیێکی مامۆستایانە باسی کردووە و هەروا باسی مێرخاسی کوردانی کردووە. خەم و پەژارەی دڵی ئەوە بووە کە گەلۆ بۆچی هەر نەتەوەیەک خاوەن دەوڵەت و سەڵتەنەتن، بەڵام گەلی کورد هێشتا ئازاد نییە و لە خەو دایە؟ لەو بارەوە “ئەحمەدی خانی” لە شیعرێکیدا دەیڵێ؛
ئەز مام ل حیکمەتا خوەدێدا
کورمانج ل دەوڵەتا دنێ دا
ئایا ب چ وەجهی مانە مەحرووم؟
بل جومڵە ژ بۆ چ بوونە مەحکووم؟
واتەی ئەم شیعرە بەم شێوەیە؛ ئەو دەڵێ من لە حوکمی خوا سەرم سووڕماوە، کە گەلۆ هۆکار ئەمە چییە کە کورد لە دەوڵەت و سەڵتەنەتی دنیا بێ بەشە و دەوڵەتییان نییە، گەلۆ بۆ چی مەحکووم و ژێردەست ماوە؟ ئەحمەدی خانی لە شیعرێکی دیکەیدا دەڵێ؛
هەر میرەکی وان ب بەزلێ حەتەم
هەر مێرەکی وان ب ڕەمزێ ڕۆستەم
هندی ژ جەسارەتێ خەیوورن
ئەو چەندی ژ منەتتێ نەفوورن
ئەو خیرەت و ئەو ئوولووێ حیمەتت
بۆ مانعێ حەملێ بارێ مننەت
لەو پیکڤە هەمیشە بێ تفاقن
دائیم ب تەممەرود و شقاقن
واتەی ئەم شیعرەش بەم شێوەیە؛ هەر میر و خانێکی کوردان، لە مەردایەتی خۆیدا وەکوو “حاتەمی تاعی”‌ن، پیاو و مێرخاسێکی ئەوانیش لە مێرخاسیی خۆیدا، وەکوو “ڕۆستەمی کوڕی زاڵ”‌ن. بە ڕادەیەکی کە لە جەسارەت و مەردایەتیی خۆیاندا بە غیرەتن، ئەوقاسیش لە منەت نفرەت دەکەن و خۆیان بۆ کەس ناچەمێنن، کە ئەم غیرەت و ئیرادە بەرزەیان بووە هۆکاری مشتومڕیان. “ئەحمەدی خانی” بۆ هۆشیارکردن و ئازادی نەتەوەی خۆی زۆر خەباتی کرد و زۆر ماندوو بوو. ئەحمەدی خانی لە ساڵی 1707ی زایینی، لە شاری “بازید”ی کوردستانی باکوور کۆچی دوایی کرد. گۆڕی “ئەحمەدی خانی” بۆ گەلی کورد جێگای تەوافە. ئەحمەدی خانی ئەمڕۆکە بۆ زۆربەی هەرە زۆری مامۆستایانی مەزهەبی کوردیش بووەتە جێگای شانازی و ئەوانیش لەسەر ڕێبازی “ئەحمەدی خانی” بەردەوامن و گرینگیێکی زۆر بە خەباتی نەتەوایەتی دەدەن. [1]

ڤیدیۆ: ئەحمەدی خانی یەکەم ڕابەری نەتەوایەتی
ساڵی ئامادەکردنی ڤیدیۆ: 2020
ئامادەکردنی ڤیدیۆ: پەیجی ڕۆژ میدیا لە فەیسبووک [1]

[1]

نووسەر
سەنگەر قادر شێخ محەمەد حاجی
2009

دیاردە کولتوورییەکان لە (مەم و زین)ی (ئەحمەدی خانی)دا
ئەرخەوان محمد عوبێد
نامەیەکە پێشکەش فاکەڵتی زانستە مرۆڤایەتییەکان – سکۆڵی زمان – بەشی کوردی، زانکۆی سلێمانی کردووە، وەک بەشێک لە پێداویستییەکانی بەدەسهێنانی پلەی دکتۆرا لە ئەدەبی کوردیدا.
ساڵ : 2014.[1]