ناونیشان: ناوچەی قۆقاز.
ئامادەکردن: #حوسێن عەبدولکەریم ڕۆستەم#
ناوچەی قۆقاز: بریتییە لە کۆمەڵە نەتەوەیەکی جیاواز کە لە ناوچەیەکدا دەژێن کە لە زنجیرە چیا و بان و دەشت و دەریاچە و ڕوبار و دارستان و زەلکاو و لەوەڕگا پێک دێت و جوگرافی ناسە عەرەبەکان ناوی چیای زمانەکانیان لێنا.
$بنچینەی وشەی قۆقازی$
زاراوەی قۆقازییەکان لە کۆندا بۆ ئاماژە کردن بۆ هەندێک یان هەموو گەلەکانی ئەوروپا و باکووری ئەفریقیا و قۆچی ئەفریقی و ناوەڕاست و باشووری ئاسیا بەکارهێنرا.
بەکارهێنانی زاراوەی قۆقازییەکان بۆ یەکەم جار لە لایەن یوهان فریدریک لۆمنباخ دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی سەدەی نۆزدە، و ئێستا زاراوەی قۆقازی بەشێوەیەکی هەڵە بەکاردێت وەکو هاوتایی وشەی سپی لە لایەن زۆربەی گەلەکانی ڕۆژئاوا.
یوهان فریدریک لۆمنباخ زانای ئەنسرۆپۆڵۆژیای ئەڵمانی، مرۆڤ بەپێی تایبەتمەندی فیزیاوی بۆ پێنچ جۆر دابەش کرد (مەنگۆلی، ڕەگەزی زەرد، ڕەگەزی ئەمریکی، ڕەگەزی مەلاوی بۆر، ڕەگەزی ئەسیوبی ڕەش، ڕەگەزی قۆقازی سپی) ڕەگەزی قۆقازی ناوەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ زنجیرە چیای قۆقاز کە بە درێژایی سنوری باکووری جۆرجیا درێژ دەبێتەوە.
یوهان دەڵێت قۆقازییەکان ڕەنگی پێستەیان سپیە و ڕوومەتی پەمەیی و قژی بۆر یان قاوەیی و ڕووخساری شێوە هێلکەیی و لووتی تەسک و دەمی بچووکیان هەیە.
$شوێنی وڵاتانی قۆقاز$
ناوچەی قۆقاز ناوچەیەکی شاخاویە دەکەوێتە ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا لە نێوان دەریای ڕەش و دەریای قەزوین و ئێران و ڕوسیا و تورکیا.
قۆقاز ناوچەیەکی جوگرافی شاخاویە دەکەوێتە نێوان دەریای قەزوین لە ڕۆژهەڵاتەوە و دەریای ڕەش لە ڕۆژئاواوە،
سنوری ناوچەکە لە باکوورەوە بریتییە لە ڕوسیا، و لە باشوورەوە ئێران و لە ڕۆژهەڵاتەوە دەریای قەزوین و لە باشووری ڕۆژئاواوە تورکیا و لە ڕۆژئاواوە دەریای ڕەش، و ناوچەکە بەسەر چوار وڵاتی سەرەکی دابەش دەبێت (روسیا، جۆرجیا، ئەرمینیا، ئازەربایجان).
ناوچەی قۆقاز لە دوو زنجیرە چیا پێکدێت.
1- زنجیرە چیای قۆقازی گەورە لە باکوور و پێی دەوترێت قۆقازی ڕوسی و لە کۆمەڵە وڵاتێکی بچووک پێک دێت وەک چیچان و ئۆسیتیای باکوور و داگیستان و ئۆدیگیا و گراتچیای چیرکیسیا و کبردینیای بولگاریا.
2- زنجیرە چیای قۆقازی بچووک لە باشوور.
چیای قۆقاز بەرزترین چیاکانی ئەوروپایە و چیایەکی سەختە و بنچینەی گڕکانیە وتەمەنی نزیکەی 25 ملیۆن ساڵە وبەرزی 18، 481 پێیە لەسەر ئاستی دەریا.
ژمارەی دانیشتوانی ناوچەی قۆقاز 20 ملیۆن کەسە، لە 50 گەلی جیاواز پێک دێت و بە دیالێکتی جیاواز دەدوێن، زۆربەی دانیشتوانی ناوچەی قۆقاز لە دۆڵ و کەناری دەریای ڕەش و دامێنی چیاکان دەژێن، چونکە ئەو ناوچانە لەبارە بۆ چالاکی کشتوکاڵ.
$ناوی وڵاتانی قۆقاز لە چییەوە هاتووە$
ناوی وڵاتانی قۆقاز لە چیاکانی قۆقازەوە هاتووە، ئەو ناوچەیە دەکەوێتە ئەو شوێنە کە کیشوەری ئاسیا و ئەوروپا بەیەکەوە دەبەستێت واتا لە نێوان دەریای ڕەش و دەریای قەزوین، و چیاکانی قۆقاز کۆمەڵە زنجیرەیەکی تێدایە و گرنگترینیان (ئەلبرۆز) کە ناوچەی قۆقازی باکوور و ناوچەی قۆقازی باشوور لەیەک جیا دەکاتەوە.
بنچینەی ناوی قۆقاز دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازی ڕەگەزی ئەو وڵاتانە کە سەربە چەند وڵاتێکن وەکو (فارس، و بێزەنتی، و ڕۆما)، کە ناکۆکی و پێکدادان لە نێوانیاندا هەبوو ئەمیش بۆ هۆی کۆچکردن و ڕاکردنی هەندێک لەو ڕەگەزانە لەو وڵاتانەوە بۆ ناوچەی دوور لە ناکۆکی و شەڕ و ێرانی و گەڕان بەداوی ئاسایش و شوێنێک بۆ جێگیربوون، بۆیە ڕوویان لە چیاکان کرد، کە ناوچەی دوورە لە شەڕ و کاولکاری و پڕ ئاسایشە.
$زمانەکانی ناوچەی قۆقاز$
ناوچەی قۆقاز بە ناوچەیەکی زۆر ئاڵۆز دادەنرێت لە ڕووی زمان و کلتور، چونکە ژمارەی نەتەوەکانی ناوچەی قۆقاز نزیکەی 50 نەتەوەی جیاوازە، و زمانی قۆقازی ناوەکەی لە لێژاییەکانی چیاکانی ناوچەی قۆقاز هاتووە، و لێژایەکان نیشتمانی ڕەسەنی خەڵکی ناوجەکەیە، و نزیکەی حەوت ملیۆن کەس لە ناوچەی قۆقاز بەزمانی قۆقازی دەدوێن، لە ئەوروپاوە تاکو ڕوسیا، و خێزانی زمانی قۆقازی ژمارەیەکی زۆری لە ناو چووە و ئێستا تەنها 25 زمانە، و خێزانی زمانی قۆقازی بۆ دوو جۆر دابەش دەکرێت، زمانی قۆقازی باکوور وەکو (ئەدیگای و چیچانی و ئەبگازی و چەرکەسی، و زمانی قۆقازی باشوور کە لە چوار زمانی سەرەکی پێک دێت.
$ئابووری ناوچەی قۆقاز$
بە پێی نەخشەی ناوچەی قۆقازی ساڵی 1994، شوێنی سامانی سروشتیە وەکو نەوت و خەڵووز و گازی سروشتی و ئاسن و مس و زنک و مەنگەنیز.
دانیشتوانی ناوچەی قۆقاز پشت بە کشتوکاڵ
و بەخێوکردنی ئاژەڵ و پیشەسازی ماڵی دەبەستن، و نموونەی ئەو بەروبوومانە کە لە ناوچەکدا دچێنرێن وەکو گەنم و جۆ و گەنمە شامی.
$کۆمەڵە قۆقازییە جیاوازەکان$
گەلی قۆقاز بۆ 5 کۆمەڵەی کلتوری سەرەکی دەبەش دەکرێت.
1- کۆمەڵەی جۆرجی لە ڕۆژئاوای قۆقاز و زۆربەیان مەسیحی ئەرتۆدەکسین.
2- کۆمەڵەی ئەرمەنەکان لە باشوور و ناوەڕاستی قۆقاز، و مەسیحین.
3- کۆمەڵەی ئازەربایجانییەکان لە ڕۆژهەڵات، بە زمانی تورکی دەدوێن و زۆربەییان موسڵمانی شیعەن.
4- کۆمەڵەی باکووری قۆقاز، کۆمەڵەیەکی هەمەجۆرە لە چەرکس و چیچان و ئافاری پێکدێت.
5- کۆمەڵەی ناوچەی داگستان لە 50 کۆمەڵەی جیاواز پێک دێت و زۆربەیان موسڵمانن.
$وڵاتانی ناوچەی قۆقاز$
ناوچەی قۆقاز دابەش دەکرێت بۆ دوو کۆمەڵە.
$1- کۆمەڵەی وڵاتانی قۆقازی باکوور.$
خاکی وڵاتانی قۆقازی باکوور بەتەواوی دەکەوێتە ناو خاکی يەکێتی ڕوسیا، و دەکەوێتە ناوچەکانی ئۆتۆنۆمی وەکو وادیگیا، کراتچای چیرکیسیا، کبردینۆ بولگاریا، ئۆسیتیای باکوور، چیچان، ئەنگۆچیتیا، داگستان.
کۆمەڵەی وڵاتانی قۆقازی باکوور بەسەر چەندین وڵات و ناوچەی ئۆتۆنۆمی دابەش دەبێت کەسەر بە یەکێتی ڕوسیای فێدراڵن، و بریتیین لە.
1- ئەدیگیا: ژمارەی دانیشتوانی 453.376 کەس بوو ساڵی 2018.
2- کراتچای چیرکیسیا: ژمارەی دانیشتوانی 466.305 کەس بوو ساڵی 2018.
3- کبردینۆ بولگاریا: ژمارەی دانیشتوانی 865.828 کەس بوو ساڵی 2018.
4- ئۆسیتیای باکوور: ژمارەی دانیشتوانی 701.765 کەس بوو ساڵی 2018.
5- چیچیان: ژمارەی دانیشتوانی 1.436.981 کەس بوو ساڵی 2018.
6- ئەنگۆچیتیا: ژمارەی دانیشتوانی 488.043 کەس بوو ساڵی 2018.
7–داگیستان: ژمارەی دانیشتوانی 3.063.885 کەس بوو ساڵی 2018.
$2- کۆمەڵەی ڵاتانی قۆقازی باشوور.$
خاکی ناوچەی قۆقازی باشوور بەسەر سێ وڵاتی سەربەخۆ دابەش بووە کە پێشتر بەشێک لە یەکێتی سۆڤیت بوون، بەڵام دوای هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیت لە ساڵی 1991 جیابوونەوە و بوون بە وڵاتی سەربەخۆ کە بریتیین لە
1- جۆرجیا: یەکێکە لە ولاتانی ناوچەی قۆقازی دەکەوێتە بەشی باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا، دەکەوێتە سەر سنوری جیاکەرەوەی نێوان ڕۆژهەڵاتی ئەروپا و ڕۆژئاوای ئاسیا، هاوسنورە لەگەڵ تورکیا و ئەرمینیا لە باشوورەوە، و ئازەربایجان لە ڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتەوە، و داگستان و چیچان لە باکووری ڕۆژهەڵاتەوە، و ئۆسیتیای باکوور و کبردینۆ بولگاریا لە باکوورەوە و کراتچای چیرکیسیا لە باکووری ڕۆژئاواوە و دەریای ڕەش لە ڕۆژئاواوە.
شاری تەبڵیسی پایتەختی وڵاتە، جۆرجیایە وڵاتێکی شاخاوی سەختە، بەشێک لە زنجیرە چیای قۆقاز دەکەوێتە خاکی جۆرجیا، ژمارەی دانیشتوانی نزیکی 5 ملیۆن کەسە، و ڕوبەری 69.700 کم2، جۆرجیا
2- ئازەربایجان: یەکێکە لە ولاتانی ناوچەی قۆقازی دەکەوێتە کیشوەری ئاسیا، و سنوری ئازەربایجان بریتییە لە دەریای قەزوین لە ڕۆژهەڵاتەوە و داگستان و جۆرجیا لە باکوورەوە و ئەرمینیا لە ڕۆژئاواوە و ئێران و دەریای قەزوین لە باشوورەوە، و ڕوبەری 86.600کم2 و لە 77 شار پێک دێت، ژمارەی دانیشتوانی نزیکی 10.010.000 کەسە، پایتەختی وڵات شاری باکۆ کە ژمارەی دانیشتوانی 1، 5ملیۆن کەسە.
3- ئەرمینیا: یەکێکە لە ولاتانی ناوچەی قۆقازی دەکەوێتە کیشوەری ئاسیا، هاوسنوورە لەگەڵ ئێران لە باشووری ڕۆژهەڵاتەوە، و تورکیا لە ڕۆژئاواوە و جۆرجیا لە باکوورەوە، و ئازەربایجان لە ڕۆژهەڵاتەوە، و ڕوبەری 29,743 کم²، ژمارەی دانیشتوانی نزیکی 2,998,000 کەسە، پایتەختی وڵات شاری #یەریڤان#.[1]