نامیٛ کتیٛبی: ڕازوانو هەورامی بەرگی یەرەم، دەنگ ئەشناسای و زانستو دەنگی
نامیٛ نویسای : ناجح گوڵپی
یاگیٛ چاپی: سلێمانی
چاپخانە: سارا
ساڵەو چاپی: 2020

کتێبێوی تەرو ڕازوانو هەورامی چیٛرو چاپینە بەرئاما، کتبیانەو هەورامانیش پەنە ئاوەڎان بیوە، ئیجارە دلیٛگەرو کتیٛبەکەی باسو زانستو دەنگی و دەنگئەشناسای مەکەروٙن phonology& phonetics فنەتیک و فنەلۆجی دویٛ پەلیٛن جە زانستو زوانی، فنەتیک جوٙیای مەکەروٙنە سەرو دەنگەکانو زوانی، جەگردو زوانەکانەنە. ئی کتیٛبە جە دویٛ لیٛژان سازیان، یوەمشان فنەتیک، هەکە جوٙرەکیٛو فنەتیکی دیاریکریێنیٛ و باس کریێنیٛ، پیٛسەو فنەتیکو درکنای، فنەتیکی فیزیکی، فنەتیکو ئەژنەویەی، فنەتیکو دەسینەی و چنڎە جوٙرێ تەرێو فنەتیکی، ئەچی بەشنە باسو فنەتیکو درکنای کریان بە جوانی، ئا ئەندامیٛ دیاری کریاینیٛ هەکە پیٛوەزیٛنیٛ پۆ درکنای دەنگەکانو زوانیوە، پسەو کوٙئەندامو دەماری، کۆئەندامو هەناسەی، دلیٛنەو هەناسەی جە مەژگنە، قەفەزەو سینەی و شوٙشی و دیافرام و بینی و گڵوی هاڵیگاو دەمی و هاڵیگاو لوتیٛ، باسو ژیکە دەنگیەکان و کروٙچڵەکیٛو بینیٛ و ڕوٙڵشان جە درکنای و دروسبیەی دەنگینە، بەجوانی وزیان وەرەچەم.
چنڎە دلیٛنێو هەنیٛ مەژگنە، پەیوندیشان بە وەش بیەی و درکنای دەنگیوە هەن، زوان و مەژگ چە پەیوەندیێشان هەن چەنی یوترینی؟ بە ویٛنە و ڕوٙشنکەردەی باسکریێنیٛ.
ئەرکێوی تەرو فنەتیکی، دەسەبەندی دەنگەکان، نویسەکان، دەنگە بیٛگیرەکیٛ” ڤاوڵەکیٛ” و دەنگە گیرهەنەکیٛ” کانسنانتەکیٛ” دەنگە نیمە ڤاوڵەکیٛ، بە مەکینی گردو دەنگەکان و نویسەکان زوانو هەورامینە جیاکریێنیٛوە، باسشان سەرکریان، چەنی مەسازیانە و چەنی مەدرکنیانە؟ یاگیٛ درکنایشان ئینا چکوٙنە؟ ئا ئەندامیٛ کە بەشداری مەکەران جە درکناینە. دەنگی گڕ و کپ ، دەنگی نیمە ڤاوڵ هەرمانەش جە دروسنای هەننەینە کامیٛنە؟ بە وردەکاری زانستیوە وزیانیٛ وەرچەم.
فنتەیکو ئەژنەویەی، باس جە گوشی مەکەروٙن چە ڕوٙڵێوش هەنەن جە دروسنای دەنگەکانە، جە ئەژنەوتەی دەنگەکانە و ئەوەفاڕایشان جبرۆ پەی دلیٛو گوٙشی ئیجا پەی مەژگی، چیٛش ڕوە مەڎوٙ؟ میکانزمو ئی هەرمانە سەرسام ئاوەریٛ باسکریانیٛ، هەکە تەنیا جەقالەقی مەیانیٛوە.
جە فنەتیکی فیزیکینە باس جە دەنگەکان کریان چەنی جەکەسێو مەفاڕیانوە پەی کەسێ تەری، دلیٛو هەواینە چیٛششان سەرمەیوٙ هەتا مەیاوان بە گوٙشو ئیٛمە، ئینەو چنڎەها وردەکارییٛ تەریٛ.
فنەتیکو دەسینەی باس جە ئا دەسینان مەکەروٙ کە ئەچی سەردەمنە ئامێنیٛنە پەی ئەشناسای و دروسکەردەیو دەنگەکان، دەسینە دەنگسازەکیٛ کە دەنگیٛ ئانزانی وەش مەکەران، پەی تاقی کەردەیوە فرە کەلکشان چەنە هوٙرگیریان.
لیٛژەی دووەمنە باسو فنەلۆجی کریان، زانستێوەن باس جە سیستەمو دەنگی مەکروٙن جە زوانێوی دیاریکریانە، جیاوازی ئەرکو دەنگەکان، جە واتێوەنە، فۆنیم و فۆن و نویسە و دەنگ دیاری مەکەروٙن، هەرپاسە فشار و مدرای ئاوازە دیاری مەکەروٙ جە واتیٛنەو ڕستەنە، ئینیٛ و بڕێ تەر وردەکارییٛ، کە ئەرکو فنەلۆجین بە جوانی کەوتیٛنیٛ سارا، ئەچیٛگەنە بەزانستی فوٙنیمەکیٛو زوانو هەورامی دیاری کریێنیٛ، هەرپاسە بڕێ گیرواردەی جە فوٙنیمەکانە باسکریان، فاڕیای فۆنیەمەکان یام دەنگەکان چەنینەن زوانو ئێمەنە؟ ئا فۆنیمیٛ کە مەفاڕیانە، گرد وزیێنیٛ وەرو چەمی، دماتەر دەسبەنڎی فوٙنیمەکان کریان.
شوٙنیەرە باسو دیارکەوتە فنەلۆجیەکان کریان، هەکە فاڕیای زوانی یوٙن ئەچانیشان، باسو فاڕیای زوانی کریان و نونگەو فاڕیای زوانی چیٛشەن؟ فاڕیای ڤاڵەوکان و کەنسنانتەکان بە جوانی باسش سەرکریان و باسو ئا قاعدەیە کریان کە پەنەش مەفاڕیانیٛ.
ئیجا باسو ئا نونگان کریان کەبەگردینی کار مەکەرانیٛ سەرو فاڕیای زوانیە. هەرپاسە باسو درکنای کریان چەنی نویسەکان و دەنگەکان مەدرکنیانیٛ زوانو ئیٛمەنە و بەراوردش چەنی زوانەکانی تەری، چەنو بڕێ تەریٛ باسیٛ گرنگیٛ کە پوەیەندیشان هەن فنەتیک و فنەلۆجی و پرۆنەنسیەشنیوە.
کتیٛبەکە 287 پەلیٛن، بە قەوارەی وەزیری، بەزوانێوی زانستی و قاعدەمەندی هەورامیانە نویسیان، بەجوٙرێ کە گردو گوٙران زوانەکان بتاوان بیاوانشنە، هەر جە هەورامان تا کەنوٙڵە و قەڵاو قروەی و زەردە و ڕیٛژاو تا مەیوٙنە گەرمیان لاو زنگنەکان و یارساناکان و شەبەک و باجەلانی.
کەلکم جە 38 سەرچەمان هوٙرگیٛرتەن جە ئامادەکەردەیشنە، سەربارو بەڵەدیم جە زوانەکەو ویٛمنە. گردو ئەرکیٛش سەرو شانەو ویٛم بیەن، پیٛشکەشو زوان و فەرهەنگیمش مەکەرون.
نویسا: د. ناجح گوڵپی مسیارو تیلەی دوەمو زوانو ئینگلیزی زانگاو هەڵەبجەی 25/10/2020

وەڵتەر ئی هەواڵمە وەڵاو کەردەو، وەلێم بوٙنەو تیکشیەی سایتو هەورامانی و بڕێ بابتێم دلێنە شییٛ. جا ئیسە وردە ودەی منیەشاراوە.[1]