ناونیشان: مێژووی ساڵنامە
ئامادەکار: #شەماڵ محەمەد محەمەدئەمین#

لەگەڵ هەر پێشکەوتنێک باری ژیانمان قورستر و مێشکمان جەنجاڵ و ماندوتر دەبێ، سەرنجی 30 ساڵ لەمەوبەر بدە، ئەوکات ژیان سادەتر بەڵام دەرونمان ئاسودەتر بو، لە باوانت بپرسە 70 ساڵ لەمەوبەر ژیان چۆن بو؟ دڵنیام پێت دەڵێن خاوەنی هیچ نەبوین بەڵام ژیان سادە و خۆش بو، دەرون و مێشکمان ئاسودەبو.
ساڵنامە ئەمڕۆ بۆتە بەشێکی گرنگ لە ژیانمان چونکە هەمو هەڵسان و دانیشتن و چونەدەر و کارێکمان پێویستیی بە پلاندانان هەیە. دیارە کە مرۆڤە سەرەتاییەکان پێویستییان بە ساڵنامە نەبوە چونکە نە کشتوکاڵیان زانیوە تا وەرزەکان بژمێرن، نە پێشەسازی هەبوە تا پلان دابنێن، نە هیچیشیان دەربارەی داهاتو زانیوە تا خۆیانی بۆ ئامادەبکەن.
دیارە بڕێک جار سادەیی و نەزانی بەخششە بەڵام ڕەنگە زۆرجار پێی نەزانین، ڕەنگە بڵێی پێشکەوتن ئاسودەیی بەدواوەیە، ئەوەتا لە جیاتی سواری ولاخ باشترین ماشێنمان هەیە، ڕێگای چەند مانگێک بە چەند کاتژمێرێک دەبڕین و وەک باڵندە دەفڕین و لەوسەری دنیا دەنیشینەوە، بەڵێ پێشکەوتن ئاسودەیی جەستەییمان پێدەدات بەڵام ئاسودەیی ناخمان دەبات.
$جۆرەکانی ساڵنامە $
1- ساڵنامەی مانگی
ساڵنامە کۆنەکان زۆربەیان مانگیان کردۆتە پێوەر، بەوپێیەش کە مانگ 12 جار لە ساڵێکدا بە دەوری زەویدا دەخولێتەوە بۆیە هەر خولێکی مانگ بە دەوری زەوی بە یەک مانگ ئەژمارکراوە، بەڵام مانگ بە 29 ڕۆژ و 12 کاتژمێر و 44 خولەک، یەک خول دەخواتەوە بە دەوری زەوی، کەواتە ساڵ دەبێتە 354 ڕۆژ، لێرەدا ساڵ 11 ڕۆژ کەمتر دەبێ لە (ساڵنامەی ڕۆژی) - کە ساڵنامەی زاینی پشتی پێ دەبەستێ- ئەمەش وادەکات مانگەکانی ساڵ بخولێنەوە و لەگەڵ وەرزەکان کۆک نەبن وەک لە ساڵنامەی ڕۆژی، بەهار دەچێتە هاوین و زستان دەچێتە بەهار...هتد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە، مانگێک لە دو یا سێ ساڵ جارێک زیاد دەکرا و ساڵ دەبو بە 13 مانگ ! ئەم جۆرە ساڵنامەیە بە (مانگی - ڕۆژی)ناسراوە و چەند شارستانیەتێکی وەک چینی و بابلی و عیبری و گریک و ڕۆمانی کۆن بەکاریان هێناوە.
وە بەهۆی هەندێک هۆکاری ئاینی، یەهودییەکان مانگیان بەسەر 4 هەفتەدا دابەشکرد و ڕۆژێکیان بۆ پشو دانا کە بۆ خوداپەرستی تەرخانکرابو، مسوڵمانەکانیش بە هەمان شێوە لەسەری ڕۆیشتن، بەڵام گریکەکان و ڕۆمای کۆن پشویان نەبو، بۆیە ڕۆژی هەشتەم بە سەرەتای هەفتەی نوێ ئەژمار دەکرا.
2- ساڵنامەی ڕۆژی
میسرییە کۆنەکان بە یەکەم نەتەوە دادەنرێن کە ساڵنامەی ڕۆژییان بەکارهێنابێت، ئەوان ساڵ بە 360 ڕۆژ تێگەیشتبون بەڵام بەگوێرەی لێکدانەوەکانیان بۆیان دەرکەوتبو کە ڕۆژ بە 365 ڕۆژ خولێک تەواو دەکات بۆیە لە کۆتایی ساڵ 5 ڕۆژیان زیاد کردوە کە بە (ڕۆژانی دروێنە) دانراون. ئەم جۆرە ساڵنامەیە بە کۆنترین ساڵنامەی مێژوی مرۆڤایەتی دادەنرێ.
3- ساڵنامەی مایا
ساڵنامەیەکە پشت بە خولانەوەی ڕۆژ دەبەستێ، لە شارستانیەتی مایا بەکارهاتوە لە ئەمریکای باشور نزیکەی 6 سەدە پێش زاین. ساڵ لەلای ئەوان 18 مانگ بوە و هەر مانگێک 20 ڕۆژ بوە، واتە ساڵ 360 ڕۆژ بوە.
4- ساڵنامەی یولیان
لە ڕۆمانی کۆن پشت بە ساڵنامەی مانگی-ڕۆژی دەبەسترا کە ساڵنامەیەکی ئاڵۆز بو، ساڵ 355 ڕۆژ بو بەسەر 12 مانگ دابەش کرابو، لە مانگی مارس-ئازار دەستی پێدەکرد، جارجارەی مانگێکی بۆ زیاد دەکرا و ساڵ دەبو بە 13 مانگ بۆ ئەوەی مانگەکان و وەرزی چاندن و دروێنە بگونجێن.
ساڵنامەی میسری زۆر دەمێک بو هەبو بەڵام لە جیهانی دەرەوەی شارستانییەتی خۆیان کەس پێی نەدەزانی، کاتێک ڕۆمانەکانیش میسریان داگیرکرد، یۆلیۆس قەیسەر هەستی کرد ساڵنامەی میسری ورد و ڕێکە هەڵسا بە دەسکاریکردنی ساڵنامەی ڕۆمانی کۆن بە یارمەتیی فەلەکناسێکی خەڵکی ئەسکەندەرییە بەناوی (سۆسیجێنێس)، ساڵی ئاساییان کرد بە 365 ڕۆژ و 6 کاتژمێر، ساڵی کەبیسەش بە 366 ڕۆژ (ساڵی کەبیسە 4 ساڵ جارێکە، هەر ساڵێک 6 کاتژمێر دەکاتە 1 ڕۆژ)، مانگە تاکەکانی کردە 31 ڕۆژ و جوتەکانیش 30 ڕۆژ تەنها مانگی شوبات بو بە 29 ڕۆژ لە ساڵی ئاسایی و 30 5- ڕۆژ لەساڵی کەبیسە.
ئەم ساڵنامەیە لە ساڵی 45 ی پێش زاینەوە خرایەکار و مانگی 7 (یولیو- July)بەناوی یولیوس قەیسەر و مانگی 8 بەناوی قەیسەر ئۆگەستیس ناونران.
6- ساڵنامەی زاینی
ڕاهیبی ڕۆمانی (دیۆنیسیوس Dionysius Exiguus) لە ناوەڕاستی سەدەی شەشەم بانگەشەی ئەوەی کرد کە دەبێ لەدایکبونی حەزرەتی عیسا بکرێتە سەرەتای ساڵنامە لەجیاتی ساڵنامەی ڕۆمانی کە 753 ساڵ بەر لە زاین دانرابو لەگەڵ دروستکردنی شاری ڕۆما و لە سەرتاسەری ڕۆمانی کۆن بەکاردەهات. هەر خۆیشی دەستەواژەی (AD Anno Domini) داهێنا بە مانای (لە ساڵی خودا)، سەرەنجام هەوڵەکانی سەری گرت و جیهانی مەسیحی لە ساڵی 532 ی زاینەوە ساڵنامەکەیان خستەکار، بەڵام دیۆنیسیوس هەڵەیەکی کردبو لە لێکدانەوەکانی و بەمەش ساڵنامەکەی 4 ساڵ دەکەوێتە دوای لەدایکبونی مەسیح (واتە مەسیح 4 ساڵ پێش ئەم بەروارە لەدایکبوە).
$دەسکاریکردنی گریگۆری$
ساڵنامەی یولیانی ماوەی 17 سەدە بەکارهێنرا بەبێ کێشە بەڵام دوایی دەرکەوت کێشەیەکی تێدایە، دەرکەوت کە ساڵی خولگەیی 11 خولەک درێژترە لە ساڵی یولیانی لە هەر 365 ڕۆژ و 6 کاتژمێرێکدا، ە کە دەکاتە یەک ڕۆژ لە 128 ساڵدا، بەڵام هیچکام لە میسری و ڕۆمانەکان ئەوەیان نەزانیبو، سەرەنجام پاپا گریگۆریۆسی 13 هەڵسا بە زیادکردنی 11 ڕۆژ لە مانگی 8 ی ساڵی 1582ی زاینی تاوەکو بۆنەکان لە کاتی خۆیاندا بکرێن، بەو شێوەیە خەڵکی لە 4ی ئاب نوستن و لە 15ی ئابی 1582 خەبەریان بویەوە!!
بێگومان ئەم کارە قبوڵکراو نەدەبو ئەگەر پلە و پایەی پاپا یارمەتیدەر نەبوایە، تەنانەت کەنیسە ئینگلیزییەکانیش ئەم گۆڕانکارییەیان قبوڵ نەکرد تا ساڵی 1752، بەڵام کەنیسەکانی ئەرثۆدۆکسی ڕۆژهەڵاتی و ئەرثۆدۆکسی ڕۆمانی هەرگیز قبوڵیان نەکرد، بۆیە ئیستاش 13 ڕۆژ جیاوازییان هەیە و یادی لەدایکبونی مەسیح لای ئەوان 7 ی مانگی 1 دەکرێتەوە لە کاتێکدا بەگوێرەی ساڵنامەی گریگۆری 25 ی مانگی 12 دروستە.
دواجار لەسەدەی 20 هەموان ڕێکەوتن لەسەر بەکارهێنانی ساڵنامەی گریگۆری و بو بە ساڵنامەیەکی جیهانی، مانگەکانی ساڵ 7 مانگ 31 ڕۆژ و 4 مانگ 30 ڕۆژ و یەک مانگیش(مانگی شوبات) 28 ڕۆژ لە ساڵی ئاسایی و 29 ڕۆژ لە ساڵی کەبیسە، بەمەش ژمارەی ڕۆژەکانی ساڵ بو بە 365 ڕۆژ و 6 کاتژمێر.
7- ساڵنامەی کۆچی
ساڵنامەی کۆچی یا ئیسلامی بە تەواوی پشت دەبەستێ بە بینینی مانگ واتە ساڵنامەی مانگییە و خەلیفەی مسوڵمانان (عومەری کوری خەتاب) لە ساڵی 14 ی کۆچی دایهێنا، بەرواری کۆچی پەیامبەر محمد (د.خ) کرد بە یەکەم ڕۆژی ساڵنامەکە، بەرامبەر 24 ی مانگی 9 لەساڵی 622ی زاین. لەم ساڵنامەیە ساڵ 12 مانگە و دەکاتە 354 ڕۆژ، مانگیش یا 29 یا 30 ڕۆژە چونکە خولانەوەی مانگ 29 ڕۆژ و نیوی پێدەچێ، کەواتە 11 ڕۆژ جیاوازی دەکەوێتە نێوان ساڵنامەی کۆچی و زاینی.
وەک ئاماژەمان پێدا ساڵنامەکانی تر وەک گریگۆری، گۆڕانکارییان تێداکرا تاوەکو وردتر بن و لەگەڵ ساڵی ڕۆژی ڕێک بکەون، تەنانەت ساڵنامە مانگییەکانی تری وەک هی چینی و عیبرییەکانیش چارەسەردەکران بە زیادکردنی مانگێک دوای هەر 30 مانگێک، بەڵام دیارە کە عەرەب نەیویستوە یا نەیتوانیوە گۆڕانکاری لە ساڵنامەدا بکات هەرچەندە هەستیشیان کردوە کە هەڵەی تێدایە!
8- ساڵنامەی هیجری
ساڵنامەیەکی ڕۆژییە و تەنها لە ئێران و ئەفغانستان بەکاردێت، شاعیری بەناوبانگ و زانای فەلەکناس عومەری خەیام ئەم ساڵنامەی داهێنا لەسەر داوای سوڵتانی سەلجوتی جەلالی مەلەکشا لە ساڵی 1074 ی زاینی بەهۆی کەموکوڕیی ساڵنامەی هیجری.
ئەم ساڵنامەیە وردترین ساڵنامەیە لە مێژوی مرۆڤایەتی و ڕێژەی هەڵە تێیدا یەک ڕۆژە لە 3.8 ملیۆن ساڵ، لە کاتێکدا ساڵنامەی زاینی یەک ڕۆژە لە 3300 ساڵدا.
6 مانگی یەکەم لە ساڵ 31 ڕۆژ و 5 مانگی دواتر 30 ڕۆژن، مانگی کۆتا 29 ڕۆژە لە ساڵی ئاسایی و 30 ڕۆژە لە ساڵی کەبیسە، ساڵ لە 21ی مانگی 3 دەست پێدەکات و جەژنی نەورۆزیش هەمان ڕۆژە کە جەژنێکی هاوبەشە لەنێوان کۆمەڵێک نەتەوەی وەک فارس و کورد و ئازەری و ئەفغانی و....هتد.
9- ساڵنامەی قەزافی
معمر قەزافی، سەرۆکی پێشوی لیبیا چەند ساڵێک بەرلەوەی بکوژرێت، ساڵنامەیەکی دانا، کۆچی پەیامبەری بە یەکەم ڕۆژی ساڵنامەکە دانا و ناوی مانگەکانیشی گۆڕی، ئەو پێی وابو چۆن ئیمامی عومەر ساڵنامەی داناوە ئەمیش دەتوانێ ساڵنامەیەک دابنێ!
لە دانانی ساڵنامەکە پشتی بە ساڵنامەی گریگۆری بەست و ناوی مانگەکانیشی گۆڕی، یەکێک لە مانگەکانی بەناوی خۆی کرد (الفاتح) یەکێکی تر بەناوی کوڕەکەی (هانیبال) مانگێکیش بە ناوی (جمال عبدالناصر) سەرۆکی کۆچکردوی میسر لە کۆتایی شەستەکانی سەدەی ڕابردو.
ناوی مانگەکانی ساڵنامەی قەزافی : النار، النوار، الربیع، الطیر، الماء، الصیف، ناصر، هانیبال، الفاتح، التمور، الحرث، الکانون.[1]