دیموکراسی لە نێوان مۆدێرنێتە و پۆست مۆدێرنێتە 02
#شەماڵ بارەوانی#

ئەو نووسەرانەی بەڕێز مەلا بەختیار پێیان دەڵێت بەزۆری بەلای کۆپی گەرایی فەلسەفیدا، دایان دەشکاند. بۆچونە سیاسیەکانیشیان ڕەتکردنەوەی حزبەکان و پۆست دەسەڵات بوو (ل3).
ئەوانەی بەناوی پۆست مۆدێرنە بانگەشەی ئەوەیان دەکرد کە ئیتر حیکایەتەگەورەکانی فێرگە فەلسەفی و سیاسی و سیستەمەکان(ل4) کۆتاییان پێ هاتووەو چیتر ئەو پرۆژەمۆدێرنەیەی کە یۆرگن هابرماس دەڵێت تەواو نەبووە، بەناتەواوی کۆتایی پێ هات و پۆست مۆدێرنێتە شوێنی گرتەوە، وەلێ مەلا بەختیار پێمان، دەڵێت(15)ساڵی ڕەبەقە(2014)وایگوت، ئێستا دەکات(21)ساڵ، حیکایەتە گەورەکانی نەتەوە، کوردایەتی، دیموکراسی، دەسەڵاتدارێتی مۆدێرنێتە، لەناو نەچون، بەڵکو چەشنی ڕۆشنگەری ڕۆژئاوا بەتایبەتمەندی ڕۆژهەڵاتییەوە، ماوەتەوەو پرۆسەی نوێگەری، بویسترێ و نەویسترێ، لەبەرامبەر سەلەفیەت و ئەندێشەکانی چەقگەرایی سەدەکانی ناوەڕاستدا، لەبزاوتی مێژوویدایه، ڕاستە بزوتنەوەکە هەڵدەچێ دادەچێ، بەڵام هەرگیز بەتەواوەتی ڕۆناچێ.. ئێستا ئەو تەمو مژە خەریکە دەڕەوێتەوە کە چەندین دەیە پۆست مۆدێرنەکان وایان بڵاو دەکردەوە. کەگوایە مۆدێرنەتە، نەک سەراپای جیهان ناتەنێتەوە، بەڵکو لەخودی ڕۆژئاواشدا، دووچاری قەیرانی مەرگاوی بۆتەوە.(ل4-5).
مەلا بەختیار پێی وایە سەرەڕای ئەوەی کە نوێگەری، هەمیشە پێویستی بە نۆژەن کردنەوەیە.هەمیشە پێویستی بەڕەخنەیە(ل5)و ڕاسترین ڕێگە ئەوەیه کە خوێندنەوەیەکی بابەتی ڕەخنەگرانەمان بۆ مۆدێرنێتە هەبێ.
کەموکوڕیەکانی دیاریبکەین. لەهەڵەکانی خۆلابدەین. لایەنە گەش و پۆزەتیفیەکانی سودلێوەربگرین(ل155).
وەکو مۆدێرنێتەکانی ئەوروپا، پێیانوایە ڕاستە مۆدێرنێتە کەموکوڕی هەیەو دەسەڵاتیش گرفتی هەیە، بەڵام لەرێگەی ڕەخنەی ئازادی و فشار ڕای گشتیەوە، قابیلی چارەسەرکردن و پێشخستنن، نەک هەروەک پۆست مۆدێرنێتەکان سەراپا مۆدێرنێتەکان ڕەتبکرێتەوە.(ل215).
رەتکردنەوەی مۆدێرنێتە بۆ پۆست مۆدێرنێتە، ڕێک فەرامۆش کردن، یان بێبایەخکردن و هەڵگەڕانەوەیه لەمێژوو. بەڵکو لەئێستاش.(ل227).
ئاخر ئەوە هەڵگەڕانەوە نەبێ لەمێژوو چی هەڵگەڕانەوەیەوە، ئەو پۆستانەپێیانوابێ(خۆماڵیبوون خورافیاتە)(وەسفگەرا)و(ئیفلیجە)و(ساویلکە)و(بێکەڵکە)(ل230).
ئاخر وەک ئەوەی پۆست مۆدێرنێتەکان دەیخوازن ئەگەر مێژووی گەلان (خۆماڵیەت)و (کولتور)و پرسیاری (چی) لێدەرهاوێین، چی لەو مێژووەدا دەمێنێتەوە(ل229).
ئینجا ئەوەی هێشتا دەزانێ مودێرنێتە قۆناغێکه تەواو نەبووە، ئەرکەکانی نەهاتوونەتەدی. بەتایبەتی لەناو گەلانی دواکەوتوودا، بەردەوام دەبێ بۆ خزمەتی بنچینە گەشەکانی مۆدێرنێتەو بۆ ڕزگارکردنی ئەقڵی مرۆڤ، ئازادی ئەقڵانیەت، دژایەتی نەریتە دێرینەو دەستکەوتەکانی دیکەی مۆدێرنێتە. بەبێ ئەوەی پێویست بکات چاو لەکەموکوڕیەکانی بپۆشێ(ل316) سەرەرای هەر کەم و کوڕیەک و هابرماس وتەنی مۆدێرنێتە دەورانی تەواو نەبووەو دووچاری ئاستەنگ و کەموکوڕیش هاتبێت، پێویستی بە خوێندنەوەو ڕەخنەی نوێ، خیتابی فیکری و فەلسەفی نوێ و چارەسەرکردنی ئاستەنگەکانە(ل326) و دواجار ئەڵتەرناتیفی مۆدێرنەتەیش، هەر مۆدێرنەتە خۆیەتی و لەوڵامی ئەمە مەلا بەختیار پێمان دەڵێت مۆدێرنێتە وەک پرۆسە هەربەردەوامە، هەڵبەت لەودەورانەدورودرێژەی مێژووی هاوچەرخدا، جگە لەلایەنە گەش و سەرکەوتنەکان، لایەنی خامۆش و شەرمەزاریش سەریان هەڵداوە(ل313) وەلێ سەرەڕای کەمو کوڕیەکانی، سەرەڕای قەیرانەکانی، وێڕای کەموکوڕییەکانی و سەرباری تەنگوچەڵەمەکۆمەڵایەتی و سیاسی و نەخۆشیەکانی هەیه، لەوەش زیاتر لەهەزارەی سێهەمدا، لەسەر ئاستی جیهانیشدا لەگەڵ چەمکی دیموکراسیدا وەکو دوو چەمکی گەردونگرایی بەرجەستەبوون(ل5) و شارێبازی هزری و فەلسەفی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بەرەچاوکردنی کوردەواری، بۆ ڕۆژهەڵات و کوردستانیش تەنها تێزی مۆدێرنێتەیە، تێزەکانی تر، کەم و زیانیان زۆرترە.زیانەکانیش زیاتر دەکەونە خزمەتی ئەندێشەکانی سەدەکانی ناوەڕاست(ل8).
بەڕێز مەلابەختیار لە دیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا لەکۆمەڵێک ڕوو ڕەهەندەوە، ڕەخنەی ڕەهەندی و پۆست مۆدێرنەکان دەکات و وڵامیان دەداتەوە، لەبارەی کۆمەڵێک پرس و لەسەر کۆمەڵێک چەمکەوە، سەرەتا لەبارەی چەمکی ئازادی تاک و فەلسەفەی جیاوازی پێماندەڵێت پۆست مۆدێرنەکان داهێنەری فەلسەفەی جیاوازی نین، ئەوەتەی دیموکراسی وەکوسیستەم و لە سیستەمیشدا، وەکو دەسەڵاتی عەلمانی و مەدەنی باسکراوە، فەلسەفەی جیاوازیش هێنراوەتە ئارا.(ل307).
بۆیە بەهیچ چەشنێک فەزل و چاکەو منەتی شانازی داهێنانی فەلسەفەی جیاوازی بەر پۆستەکان ناکەوێت و بۆدەهەی کۆتایی سەدەی بیستەمیش ناگەڕێتەوە، بەڵکو ئەوشانازییه لەسەرەتای شۆڕشی دیموکراسیەوە، خەباتی هەمەلایەنەی بۆکراوە، خەباتی ئازادی ئابووری، ئازادی ژیان، ئازادی سیاسی، ئازادی فەلسەفەو بیروباوەڕ، ئەوەتەی قسە لەسەر دیموکراسی وەکو دەسەڵات کراوە، قسە لەسەر ئازادیش کراە(ل308).
ئینجا بەڕێزیان بۆ سەلماندنی قسەکەی کومەڵێک بەڵگەو ئەرگویمێنت دێنێت لەنموونەی(جان لاک)و (مۆنتسکیو)و(ئادەم سمیس) (شۆڕشی گەورەی فەرەنسا)و..تاد.کە هەموو ئەو ڕاستیانە وەکو پێشینەی کلاسیکی داڕشتنی بناغەی ئازادی بیروڕاجیاوازەکان دەخاتەڕوو(ل309)و باس لەوەدەکات کەلەسەدەی نۆزدەو، بەتایبەتی لەسەدەی بیستدا، بەسەدان فەیلەسوف و ئەندێشەمەند، پێش پۆست مۆدێرنەکان باسی فەلسەفەی جیاوازی بیروڕاکانیان داهێناوە(ل309).
ئینجا لەبارەی پۆست مۆدێرنەتەو دژایەتی سەنتەریزمی ڕۆژئاواییش، پێمان دەڵێت دیسان شانازیەکەی بۆ پۆستەکان ناگەڕێتەو، بەڵکو زۆر پێش ئەوان، لەناو بەشێکێ زۆر لەفەلسەفە، ئایدیۆلۆژیەت و ئایینەکانی دیکەدا قسەی لەسەرکراوە، لەناو کۆنفۆشیۆسە ئۆروپاییەکاندا، لەناوهیندیەکان و ئیسلامیەکان و ئۆرۆپاییەکاندا، مشتومڕی وا بەردەوامەو گەرمە، لەناوچەپەکانی قاڕەکانی ئۆروپا، لەنا نوێگەرییەکانی دونیا سەبارەت بەسەنترالیزمی ئۆروپایی و سەربەخۆیی کولتورەکان لەکۆنەوە ناکۆکی هەبووەو هەیە(ل310).
لەوەڵامی ئەمەیش کەمۆدێرنەتە بە بەرهەمهێنەری نازیزم و فاشیزم و بۆلشەفیزمە، بەڕێزیان پێمان دەڵێتجارێ کاتێک پۆست مۆدێرنێتە سەری هەڵدا کەجارێکی دیکە نازیزم و فاشیزم مەترسی سەرهەڵدانیان نەمابوو. بۆلشەویزمیش دوپاتبونەوەی لەئۆروپاو لەدنیاشدا، ئەگەرێکی زۆر لاوازبوو(ل312)و پێمان دەڵێت بنچینەی گرنگی مۆدێرنێتە، ناگەڕێتەوە ئەم یان ئەو سیستەم، یاخود فلان یان فیسار ئایدیۆلۆژیەت، بەڵکو سەرچاوەی بیرکردنەوەو ڕۆنانی تیۆری مۆدێرنەتە بۆخودی مروڤ دەگەڕێتەوە. مرۆڤ وەکو پێکهاتە. وەکو بیرکردنەوە. مرۆڤ وەکو هۆشیاری ڕاستەقینە. وەکو هۆگری بەردەوامی نوێگەری.(ل312).
کەواتا ڕەواو ماقوڵ نییە، بەهۆی کۆمەڵێک دیاردەو دەرکەوتە نیگەتیڤەکانی وەک نازیزم و فاشیزم و بۆلشەویزم، کۆمەڵێک کاری قێزەون و شەرمەزاریانەو سەرشێتانەو هەڵەی نالۆژیکیانەی هتیلەرو ستالین و فرانکۆ.لەسەر مۆدێرنەتە حیساب بکەین و بیخەیتەئەستۆی مودێرنەتە، کە لەئەساسدا، هەموویان لادان بوونە لەخودی جەوهەرو پەیامی مۆدێرنەتە، ئاخر لۆژیکی ئەمە لەکوێدایە تۆوەک پۆست مۆدێرنەتەیەک، بێیت و بەوان ئایدیۆلۆژیا فاشیست ونازیزم وبۆلشەویزمانە، لەمۆدێرنەتە بدەیت. لەکاتێکدا جەوهەری مۆدێرنەتە، ڕەتکردنەوەی ڕەگەزپەرستی و ڕاسیزم و تۆتالیتاریزم و فاشییەتەو، مۆدێرنەتە ناواخن و پرنسیپ و کرۆکەکەی مرۆڤ دۆستی و پەرەسەندنی عەقڵانیەت و زانست و ژیاندۆستی و، ئازادی و لیبڕاڵییەتە،
مەلا بەختیار پێمان دەڵێتمۆدێرنەتەش فیکرو فەلسەفەیەک نییە هەتا بتوانرێ لەسەر ئەو فیکرو فەلسەفەیە دادگایی بکرێ و ئۆباڵی کارەساتەکانی بخرێتە ئەستۆ. مۆدێرنێتە دەورانێکە لەئازادی ئەقڵەوە بۆ ئازادی بیروڕا، فەلسەفەی جیاواز، ڕێباز جیاوازو داهێنانە دونیاییە نوێکانە دژی نەریتەکۆن و بەسەرچوەکان، دەگرێتەوە.(ل315).
مودێرنەتە، جێ هێشتنی قۆناغی سەدەکانی ناوەڕاست و تێک و پێک شکاندنی چەمەکە داڕزیوەکانیەتی. ڕزگارکردنی مرۆڤە لەنەریتەزاڵەکانی ئەو قۆناغە تاریکەی ژیان، ئایە بە بێ مۆدێرنەتە، دەکرا، ئابووریەکی نوێ، ژیانێکی کۆمەڵایەتی نوێی، پێشەکەوتنی نوێ، بخوڵقێت و بێتەبوون؟ دەکرا هەموو نەریتە پیرۆزەکانی کەنیسەو میتافیزیکیەت ئایدیالیزم، هەژمونی ڕەهاو موتڵەق و تۆقێنەریان لەسەر بیرو هۆش و ئەقڵی مرۆڤ نەمێنێت و مرۆڤ لەو تۆقانەی ئایدیالیزم و کەنیسەو میتافزیکا، قورتاری بێت و ببێت بە مرۆڤێکی ئازاد؟ بە بێ مۆدێرنەتە، ئەو شارستانیەتە نوێچەشنەی ڕۆژئاوا دەخوڵقا؟
مرۆڤ دەکرا بەسەنتەرو چەقی بیرکردنەوە؟ ئەرێ هەر ئەو ڕۆشنگەری و مۆدێرنەتەیە نەبوون، کودەتایەکی سەرکەوتویان کرد، بەسەر نەریت و کەلەپورو بیرەتاریکەکانی سەدەکانی ناوەڕاست؟ ئایە کێ بوو مرۆڤی لەو زیندانەی سەدەکانی ناوەڕاست ڕزگارکردبوو، ئەو زیندانەی کە ئەقڵ، ڕۆح و جەستەی مرۆڤیان زیندانی کردبوو، بگرە ئەقڵی مرۆڤیان بۆ خودی مرۆڤ کردبوو بە زیندانی ڕۆحی بۆمرۆڤ و مرۆڤیان کردبوو بە دوژمن خودی خۆی، دوژمنی ئازادیەکانی، دوژمنی بیرکردەنەوە، دوژمنی زانست، و مرۆڤ و بوونی مرۆڤیان تێک پێک شکاندن بوو و بیرو هۆشی مرۆڤیان بەکۆمەڵێک بیری خورافی وتێگەیشتنی میتۆلۆژی و سادەی نازانستی و دژە لۆژیکی کەنەسی و ئایینی لەقاڵب داوو و داگیرکردبوو! ئەرێ کێ بوو ئەقڵی مرۆڤی لەستەمی هەژمونگەری ئاین ڕزگار کرد؟ هەرڕۆشنگەری و مۆدێرنەتەنەبوو؟
لەکۆتاییدا بەڕێز مەلا بەختیار لەدیموکراسی لەنێوان مۆدێرنێتەو پۆست مۆدێرنێتەدا پێمان دەڵێتمۆدێرنێتە هەر ئەو ئایدیۆلۆژیەتە نەگریسانەی(نازیزم و فاشیزم)نییە کە پۆستەکان لەگەڵ (بۆلشەویزم-ئەویش بەهەڵە)کردویاننەتە سۆنگەی نابوتکردنی مۆدێرنێتە، بەڵکو هەزاران دەستکەوتە، پێشکەوتنە، چارەنوسی هەرەکاریگەری گەلانە. ئەگەر مۆدێرنێتە نەبوایە ئێستا مەگەر وڵاتانی عەرەب بەحوشترو ئێمەش بەئێسترو هیندو ئەفریقیاش بە فیل هاتوچۆمان بکردبایه(ل353).
مۆدێرنێتە یەکێکە لەقۆناغە پرشنگدارەکانی بەشەریەت..بیرو پەیوەندی دزێوی سەدەکانی ناوەڕاستی، لەبەشێکی زۆری وڵاتاندا، خستە مۆزەخانەی نەفرەتەوە. بەتایبەتی دەسەڵاتەکانی ئایینی مەسیحی و ئیسلامی.(ل226).
مۆدێرنەتە، واتە تەقینەوەی وزەکانی بیرکردنەوە؛هەڵوەشاندنی نەریتە بەسەرچوەکانی مەزەب وکۆمەڵ، هەروەها دۆزینەوەی ڕێسا گرنگ و کاریگەریەکانی ژیان و هەست و نەست، داهێنانی گوتن و گوتاری ئەقڵانی و دونیایی لەبەرامبەر گوتن و گوتاری ئەودیوی دنیاو...لەبەرەبەیانی سەدەی شانزەیەمەوە هەتا ئێستای سەدەی بیست و یەکەم، لەهەر شوێن و لەناو هەرگەلێکدا، نەریتی کۆنینە دابی دێرینەی بێکەڵک مابێ، مۆدێرنەتەچەکێکی کاریگەری دژایەتیکردنیانە.لەوساوە، هەموو بیرێکی نوێ لەناو گەلان، نەتەوەکان، سیستەمەکان، چینەکان، کەسەکان دژی بیرکردنەوەی کۆن خوڵقابێ، شانازیەکەی بۆ دەورانی مۆدێرنێتە گەڕاوەتەوەو دەگەڕێتەوە(ل313) و گرفتی گەورەی مۆدێرنێتە بڕواهێنان نەبووە بەحەکایەتە گەورەکان و بڕواگەورەکانی جیهان، وەک پۆست مۆدێرنێتەکان باسی لێوەدەکەن، هەڵبەتە، ڕاستە، مامەڵەی خراپ لەگەڵ حیکایەتە گەورەکاندا کراوەو هەوڵیشدراوە یەک ئاڕاستەی مێژوویی بۆ چارەنووسی مرۆڤایەتی بسەپێندرێ.ئەم هەوڵانە زیانی زۆریشیان گەیاندووە، کارەساتی گەورەشیان لێکەوتۆتەوە(ل33-333).
وەلێ لەگەڵ ئەمەیشدا بەڕاستی بڕواگەورەکانی مۆدێرنێتە بۆ بەشەریەت، بڕوای گەورەی جیهان هەژێن بوون.
لەوەتەی مرۆڤ خوڵقاوە هەتا ئەمڕۆش، بەشەریەت لەسایەی دەستکەوتە گەورەکانی مۆدێرنێتە دەحەسێتەوەو.هیچ نەتەوەیەک، گەلێک، دەوڵەتێک، بەبێ پرۆژەی گەورە، بەبێ حیکایەتی گەورە، بەبێ وەرچەرخانە گەورەکانی ژیان، نەیتوانیووە گۆڕانی گەورەی ئازادی ئەقڵ، حیکایەتی گەورەی پیشەسازی، حیکایەتی جیاردنەوەی دین و دەوڵەت، حیکایەتی ڕۆشنگەری، مەدەنیەت، ئەقڵانی، زانست و زانیاری، ڕزگاری دیموکراسی و ڕەخنەی ڕیشەیی لەبیروڕاکانی سەدەکانی ناوەڕاست، بێنێتەدی. (ل331-332)و ڕۆشنگەری، مەدەنیەت، علمانیەت، ئەقڵانیەت، دەوڵەتی نەتەوەیی، سیستەمی دیموکراسی، ئازادی ئەقڵ، پیشەسازی، تەکنیک، میکانیک و پشت بەستن بە جیهانی فەلسەفه دانراوەکان و بیرکردنەوەی دونیاگەرایی..تاد، هەموو ئەوانە ناونیشانی جۆراوجۆری دەسکەوتە گەورەکانی مۆدێرنیزمن(ل320).[1]