عباس زارعي مهرورز
چكيده
در آغاز قرن بيستم، رهبران طريقتهاي كردستان، بهويژه نقشبنديه، براي افزايش
نفوذ و اعتبارِ سياسي و اجتماعي خود، در عرصههاي گوناگون، اقدامات بسياري
انجام دادند. در دورة مشروطه و پس از آن، نفوذ رهبران طريقت نقشبنديه افزايش
يافت و اين رهبران در ماجراي شورشهاي سهگانة سالارالدوله در كردستان از وي
حمايت كردند، با وقوع جنگ جهاني اول به جانب عثماني گراييدند و به هم راه
ارتش آن كشور وارد كردستان ايران شدند و مريدانشان را به جهاد در برابر كفارِ
روسيه و انگلستان فراخواندند؛ اما در عين حال، گاه با قدرتهاي درگيرِ جنگ نيز
وارد معاملههاي سياسي ميشدند. به طور كلي، طريقتهاي كردستان در اين دوره به
بيشترين ميزانِ فعاليت سياسي و اجتماعي دست يازيدند تا بر قدرت سياسي و
اجتماعي خود بيفزايند؛ امري كه در نهايت، با روي كار آمدن رضاخان، به شكست
آنان در اين عرصهها منتهي دش .
كليدواژهها: نقشبنديه، ايران، عثماني، كردستان، طريقتها، مشروطه، جنگ جهاني لوا .

.1 مقدمه
برخلاف تصور بسياري از پژوهشگران قرن حاضر، كه دين را در نتيجة پيشرفت
علمي و آموزش و اقتصاد نوين نابودشده ميانگارند، دين و انشعابات آن نهادي زنده
در دنياي مدرنِ كنوني است. با بررسي تطبيقيِ اديان و مذاهب گوناگون جهان ميتوان

* استاديار گروه تاريخ، دانشگاه بوعلي سينا ir.ac.basu@mehrvarz
1394 /1/ 17 : پذيرش تاريخ، 1393/10/12 : دريافت تاريخ
66 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

گفت دين و مذهب نياز و نهادي اساسي در جامعة انساني است كه دائماً با تحولات و
1 دگرگونيها بازسازي ميشود.
سالهاي مشروطه تا پايان جنگ جهاني اول را ميتوان دورانِ گذار جامعة ايراني
از شيوة سنتي به دوران نوين ناميد. البته ميزان دخالت نواحي گوناگون ايران در
مشروطهخواهي بسيار متفاوت بود. در اين دوران، بر كردستان ايران حوادث و
وقايع بسياري گذشت كه اين وقايع، به نوبة خود، تابع شرايطي همچون محيط
عشايري و روستايي، مذهب، طريقت ،ها و البته شرايط خاص سياسي و اقتصادي منطقه
بود. در كردستان، برخي از مردم اهل سنت، علاوه بر اعتقاد ديني، پيرو يكي از
طريقتهاي صوفيانة نقشبندي و قادري بودند كه خانقاههاي آنها در نقاط مختلف
كردستان، در شهرها و روستاها، پراكنده بود؛ با اين حال، شيوخِ آنها عمدتاً در
كردستان عثماني يم يز ستند.
بدين ترتيب، بهمرور، در همة كردستان يك شبكة صوفيه تشكيل شد. كردها، در
كشمكشهاي يس اسي و مذهبي، هميشه زمينة مساعدي را براي انتقال قدرت به شيوخ
فراهم ميآوردند . يا ن شيوخ قدرت مذهبي و اجتماعي فراواني داشتند و قلمروشان
بسيار فراتر از قلمرو حاكمان محلي بود. براي آنها مرزهاي يس اسي يم ان ايران و عثماني
به ه چي وجه اهميت نداشت. در آغاز، شيوخ فقط رؤساي روحاني بودند، اما بهتدريج
نفوذشان فزوني گرفت، به گونهاي كه در آغاز قرن چهاردهم قمري / بيستم ميلادي آنان
به رهبران صاحب قدرت سياسي تبديل شدند. در قرن يس زدهم قمري / نوزدهم ميلادي
يش وخ ساكن عثماني، به يو ژه شيوخ نقشبندي، رهبري برخي از جنبشها و شورشها را
بر عهده گرفتند و طريقت نقشبندي، در دورة مورد بررسي، از لحاظ نفوذ و تعداد
پيروان بر طريقت قادري غلبه يافت. رهبران اين طريقت ها در دورة سرنوشتسازِ
مشروطه تا جنگ جهاني اول در حوادث مهمي مانند مشروطه، شورشهاي سالارالدوله،
و جنگ جهاني اول ( 1324 -1337 ق / 1906-1918 م) نقش عف الي ايفا كردند. بنابراين،
هدف اين پژوهش بررسيِ تأثير طريقتها بر اوضاع سياسي و اجتماعيِ كردستانِ ايران
و نتايج ناشي از آن است. ضمناً، پژوهنده در پي آن است كه دريابد «چرا مردم كردستان
به طريقتها توجهي ويژه داشتند؟ »، «آيا رهبرانِ طريقت، در پاسخ به اعتماد عموميِ
مردم، توانستند در اوضاع اجتماعي و سياسيِ كردستان نقش مثبت و مؤثري ايفا كنند؟»،
و در نهايت « رهبران طريقت در كردستان با كدام طبقات و گروه ها رابطه برقرار كردند
و هدف آنان از اين روابط چه بود؟»
عباس زارعي مهرورز 67

بنا بر بررسيهاي نگارنده چنين مباحثي از تاريخ اجتماعيِ اين منطقه تاكنون بررسي و
تحليل عميق نشده است . بنابراين، نگارنده بر آن است تا، با مقالة حاضر، راه را براي
تحقيقهاي ژرفتر در اين زمينه باز كند.

.2 پيشينة پژوهش
نوشتههاي برجايمانده دربارة كردستان متنوع و بسيار زياد است، اما همة آنها در يكجا
جمع نيست. به استثناي برخي منابعِ دست اول و اسناد برجايمانده، بسياري از نوشته هاي
آن دوران و پژوهشهاي جديد تاحدودي فاقد مطالبي درخور توجهاند؛ با وجود اين رجوع
به آن ها ضروري است. به طور كلي، منابع دربارة كردستان به دو بخش كلاسيك و
پژوهشهاي نوين تقسيم ميشود.
تيآ االله بابا محمد مردوخ نگارندة تار خي مردوخ، از مشهورترين منابع دربارة كردستان،
در بسياري از وقايع نقش خود را بسيار پررنگتر از آنچه بوده نشان داده است. ديدگاه
يس اسي او متغ بير وده و اين امر بر نوشتههايش تأثير مستقيم گذاشته است. او در چند موضع
دربارة ملاقاتهاي خود با رهبران طريقت نيز سخن گفته است.
يش خ رئوف ض اي يي ( م جمادي الثاني 1311 ق / 20 دسامبر 1893 م) فرزند شيخ
مصطف ،ي و خواهرزادة شيخ علاءالد پي ين شواي طريقت نقشبندي در كردستان، در دوران
كهولت يادداشتهايي دربارة حوادث زندگاني خود نگاشته كه بخش مشروطه و جنگ
جهاني اول و سالهاي پس از آن را عمر فاروقي، با نام يادداشت هايي از كردستان ...، به
چاپ رسانده است. ايض يي در دورة جنگ جهاني اول به صف مجاهدان پيوست و با لباس
نظام ي عثماني و در سمت افسر در اطاعت عثمانيها بود. يادداشت هاي او براي درك
مواضع سرانِ طريقت نقشبندي در وقايع آن دوره بسيار ارزشمند است. وي مخالف
مشروطه و خواستار حفظ موقعيت خانقاه و موقعيت اجتماعي و اقتصادي خود بود.
مصطفي يت مورزاده ( 1370 ،(تاجر عف ال سقزي، در خاطرات خود به نام وحشت در
سقز، بر بسياري از وقايع كردستان به يو ژه شهر سقز، كه از نظر ديگران دور مانده، روشنايي
افكنده و به همين دليل از منابع اساسي كردستان در اين دوره به شمار ميرود. يو مخالف
قدرت سياسي عشاير و هوادار دولت پهلوي بود يو ا ن كتاب را م تد ها پس از وقوع
رخدادها، در سالهاي نخست دهة 1330 شمسي، با رجوع به حافظة خود نگاشته و به
همين سبب مطالبش فاقد جزئيات و نظم و ترتيب است؛ اما اين امر از ارزش تار يخي كتاب
68 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

نميكاهد. او، در خلال خاطرات زندگيِ خود، اطلاعات ارزشمندي دربارة قدرت و نفوذ
طريقتها و رهبران آنها ارائه داده است.
اطلاعات موجود در اسناد خطيِ آرشيوهاي مجلس و سازمان اسناد و مراكز ديگر نيز
بيشتر به كارِ اوضاع سياسي و اجتماعيِ كردستان ميآيند و كمتر به موضوع طريقتها
پرداختهاند؛ اين اسناد چندان كمكي به موضوعِ بررسي نميكنند، با اين حال، نبايد از نظر
دور بمانند. از دلايل اين امر شايد بتوان به كدخدامنشي رهبران طريقت و بيعلاقگي ايشان
به نامهنگاري و شيوههاي رايج ديوانسالاري و سياسي اشاره كرد.
دربارة پژوهشهاي مستشرقان نيز بايد گفت كه بسياري از نوشتههاي آنان دربارة كردها
و سرزمين كردستان چند اج نبه و كلي است . آنان به كردستان بزرگ (در كشورهاي ايران،
عراق، تركيه، سوريه، و روسيه ) و جنبههاي كليِ فرهنگي، تاريخي، سياسي، اقتصادي، و
اجتماعي آن پرداختهاند و، به علت همين وسعت مضامين و دورههاي مورد بررسي،
نتوانستهاند همة موارد را با دقت موشكافي كنند. با وجود اين، غربيان براي نخستينبار
كردشناسي را باب كردند . واسيلي نيكيتين، كه در سالهاي 1915 تا 1918 كنسول دولت
روسية تزاري در اروميه بود، در كتاب كرد و كردستان، كه از مشهورترين آثار كردشناسي به
شمار ميرود، قواعد علمي را رعايت كر هد و به كردستان، از دورة مادها تا پايان جنگ
2 جهاني اول، پرداخته است. مارتين ون برواينِسن ( Bruinessen van Martin(
، از مشاهير
كردشناسان كنوني جهان و استاد دانشگاه اوترخت هلند، در كتاب جامعهشناسيِ مردم كرد:
آغا، شيخ و دولت، ساختارهاي اجتماعي و سياسي كردستان و ديگر مقالههاي خود،
همچون «كردها و اسلام »، «ناسيوناليسم كردي و ...» (هر دو به زبان انگليسي)، به روابط
اجتماعي، اقتصادي، و اعتقادي حاكمان و زمينداران و رؤساي طريقت با يكديگر و مردم
ميپردازد. ديويد مكداول (Dowall Mc David ،(در تاريخ معاصر كرد، بيش از ديگر
كردشناسان به سرزمينهاي كردنشين ايران و عمدتاً جنوب آذربايجان پرداخته كه البته اين
منطقه خارج از قلمرو بحث اين تحقيق است. شايد علت توجه اندك او به ولايت كردستان
دسترسي نداشتن به منابع كافي در اين باره باشد. با اين حال، كتاب وي حائز اهميت است،
بهويژه آنكه از اسناد بايگانيهاي انگلستان هم بهره برده است.
در ميان آثار فارسي بايد از كتاب مجتبي برزويي، اوضاع سياسي كردستان از 1258 تا
1325 ،ياد كرد. وي، با ديدگاهي نسبتاً بدبينانه به كردشناسان، منطقة كردستان شمالي
(جنوب آذربايجان) و كردستان جنوبي (كردستان يا اردلان) را بررسي كرده است. ضعف
كار وي استفاده نكردن از آرشيوها و روزنامههاست. گرچه در بررسي روابط ميان گروههاي
عباس زارعي مهرورز 69

اجتماعي، رجال و دولت، تا حدود زيادي كامياب بوده است. البته ذكر اين نكته ضروري
است كه ديدگاه و روش نگارنده با نويسندگانِ مذكور متفاوت است.

.3 جغرافياي كردستان
كردستان ايران با مرزهاي فعلي، با مساحتي حدود 203/28 يك لومتر مربع، در عرض
جغراف اي يي 44/34 تا 30/36 درجة عرض شمالي، در شمال كرمانشاه، جنوب آذربايجان
غربي و بخشي از زنجان، غرب همدان، بخش ديگري از زنجان، و شرق عراق واقع است
(بديعي، 1370/ :3 93 (. با اين حال، مرزهاي كردستان ايران در عصر قاجار گسترده تر
بوده و محل سكونت عشاير جاف (جوانرود كنوني در كرمانشاه) را نيز در بر ميگرفته
است. در عصر ناصري، كردستان، كرمانشاهان و همدان را « يا الت مركزيه » ميناميدند
(امينالدوله، 1370 :221 .(در دورة قاجار بخشي از كردستان ايران به تصرف عثماني درآمد
و دو ناحية لرستان و همدان هم از آن مجزا شد . ولايت كردستان، با مساحت تقر يبي 2250
فرسنگ مربع، از عصر ناصري به بعد جزو بيست مملكت ايران، با مركزيت سنندج، قرار
گرفت. همچنين در اواخر عهد قاجار ولايت گروس هم از كردستان منفك شد و حاكم
مستقلي از جانب دولت مركزي براي آن تعيين شد. اما اين امر دائمي نبود و گاه براي هر
دو ولايت يك حاكم معرفي و اعزام يم دش .

.4 گسترش طريقت نقشبنديه و قادريه در كردستان
در دورة مورد بررسي بخش اعظم ساكنان كردستان پيرو اسلام و مذهب سنت شافعي
بودند. در نواحي جنوب كردستان پيروان مذهب شيعة دوازدهامامي ين ز قرار داشتند كه البته
در اقليت بودند . يعيش انِ منطقه، از گذشته تا كنون، در بخش جنوبي كردستان سكونت
داشتهاند. مذهب شيعة دوازدهامامي در اوايل عهد صفوي، در قرن دهم قمري/ شانزدهم
ميلادي، در كردستان شيوع يافت. به گفتة مكداول احتمال دارد كردان شيعه، پيش از اين
تاريخ ي، پ رو مذهب اهل حق ( يارسان ) بودهاند و گويا بعدها خاندانهاي حاكم، براي بهبود
موقعيت سياسي خود، از مذهب اهل حق دست شسته و به جانب تشيع مايل شدهاند؛ پس
از آن، گروهي ديگر از كردها نيز از آنان پيروي كردند (مك داول، 1380 :55.(
اين طريقتها پيشتر در مناطق ديگري از آسياي مركزي، هند و عثماني گرفته تا افريقا
حضوري فعال داشتند. تاريخ اين طريقتها به قرنهاي ششم و هفتم قمري / دوازدهم و
70 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

سيزدهم ميلادي و كساني همچون صفيالدين اردبيلي، كه گويا خود كرد بوده، برميگردد
(مك داول، 1380 :114 .(اما در كردستان، نقشبنديه و قادريه بانفوذترين طريقتها به شمار
ميرفتند و توانستند حدود مرزهاي قبيلهيا را پشت سر بگذارند. در آغاز قرن بيستم،
بسياري از مردم اهل نس ت كردستان، علاوه بر اعتقاد دين پي، يرو يكي از طري قتهاي
صوفيانة نقشبندي و قادري بودند كه از طريقتهاي مشهور صوفيانه به شمار ميرفتند.
طريقة قادريه شعبههايي در كردستان داشت كه از آن ميان ميتوان برزنجي، تالباني، و
هاشمي را نام برد. طريقههاي ديگري نيز از روزگاران پيشين در جهان اسلام و كردستان
فعاليت ميكردند كه عبارت بودند از كُبرويه، سهرورديه، چشتيه، مولويه، و نقشبنديه
(مشكور، 1372 :303 -321 .(در آغاز قرن دوازدهم قمري/نوزدهم ميلادي طريقت قادري،
كه بن ناي گذار آن عبدالقادر گيلاني عارف قرن پنجم و ششم قمري/يازدهم و دوازدهم
ميلادي بود (توكلي، 1378 :141 -153 ،(در كردستان غالب بود زيرا رقيبي جدي در برابر
آن قرار نداشت. تا سال 1215 قمري/1800 ميلادي فقط دو سلسله از شيوخ قادري در
سراسر خطّة كردستان باقي ماندند: برزنجي و نهري (همان: 183 -195 .(اما سلسلة
مجدويه، با رهبري شيخ خالد نقشبندي از قبيلة جاف، توانست بهسرعت جاي آن را
بگيرد ( مك داول، 1380 :115 -116 .(بنابراين، در دورة مورد بررسي، طريقت نقشبندي از
لحاظ نفوذ و تعداد پيروان بر طريقت قادري غلبه يافته بود. طريقت نقشبندي سخت پايبند
شريعت بود از اين رو بسياري از علماي اهل نس ت در قرن يازدهم قمري/ هفدهم ميلادي
پيرو اين طريقت بودند. اگرچه عف اليت اين طريقت در عثماني زير نظر حكومت بود، با اين
حال از قرن نهم قمري/پانزدهم ميلادي به بعد، نقشي اساسي در حيات ديني پيدا كرد
(همان: 114.(
اغلب مورخان مولانا خالد نقشبندي را مروج اصلي طريقت نقشبندي در
3 كردستان ميدانند.
حال آنكه نيا طريقت شيپ از او در كردستان رواج يافته بود
(كر يمي ان سردشت ،ي 1380 :91(.
4
با اين حال، در اوا لي قرن سيزدهم قمري/اواخر قرن
نوزدهم ميلادي يض اءالدين مولانا خالد شهرزوري نقشبنديه را در نواحي كردنش اين يران و
عثماني رواج داد (معتمدي، 1368 :19-60؛ ادموندز، 1367 :88-89؛ جاف، 1357 :
237-243؛ يز وهر، 1985 .(پس از او مشايخ اورامان تبليغ طريقت نقشبندي را بر عهده
گرفتند كه سرسلسلة آنان شيخ عثمان سراجالدين (د 1283 ق/ 1866 م) بود (همان).
رهبران مهم اين طريقت در دورة مورد بررسي يش خ حسامالدين طويله يا شيخ طويله
(24 صفر 1278 -26 ذيالحجه 1358 ق/ 31 اوت 1861 6 -فوريه 1940 م) و شيخ
عباس زارعي مهرورز 71

علاءالدين بياره بودند (ادموندز، 1367 :171 (كه هر دو در عثماني مي يز ستند و
تحت تأثير سياستهاي آن دولت قرار داشتند. يش خ حسامالدين از بگزادگان اورامي
بود كه خاندانش، براي افزايش نفوذ، نسب خود را به دودمان ساساني ميرساندند
(سالنامة دن اي ، 1335 :159-160.(
در طريقت قادري خوارق عادات ( مانند سيخزني، خوردن آتش و خودزني ) و به طور
كلي ذكر جلي اهميت داشت؛ حال آنكه مريد در طريقت نقشبندي پايبند شريعت و نس ت
پيامبر و به دور از بدعتهاست (معتمدي، 1368 :75 -76 .(مولانا ضياءالدين خالد
شهرزوري (1193 -1242 ق/1779 - 1827 م)، پس از بازگشت از هندوستان، براي نخستين
بار طريقت نقشبندي را در كردستان ايران و عثماني رواج داد. پس از عزيمت شيخ خالد به
دمشق سه خانوادة شيوخ بازيگر سياست در كردستان عثماني شدند: سادات نهري، شيوخ
5 بارزاني، و برزنجي (مك داول، 1380 :117؛ توكلي، 1378 :197 -214(.
جانشينان شيخ
خالد از جمله شيخ عثمان سراجالدين نقشبندي طويله (1195 -1283 ق/1781 -1867 م)
و چهار فرزندش (شيخ محمد بهاءالدين (1252 -1298 ق/1836 - 1881 م)، شيخ
عبدالرحمن ابوالوفا (1253 -1286 ق/ 1837 -1869 م)، شيخ عمر ضياءالدين
(( م 1890 - 1850/ق 1307 -1266) ينشمسالد احمد شيخ)، م 1900 - 1839/ق 1318 -1255)
و نوههايش (شيخ علي حسامالدين ( 1278 -1358 ق/1861 - 1939 م)، شيخ محمد
نجمالدين (1280 -1337 ق/1863 -1919 م) و شيخ محمد علاءالدين (1280 -1373 ق/
.(27 -20 :1379 ،نقشبندي ؛126 -117 :1368 ،معتمدي (بودند )) م 1954 -1863
خانقاههاي طري قت قادري و نقشبندي در نقاط گوناگون كردستان، از جمله مريوان
و اورامان، پراكنده بودند و وسعت نفوذ تصوف در كردستان به اندازه يا بود كه كمتر
شهر و روستايي پيدا ميشد كه در آن خانقاه و تكيه وجود نداشته باشد. كردها در
كشمكشهاي يس اسي و مذهبي هميشه زمينة مساعدي را براي انتقال قدرت به شيوخ
فراهم ميآوردند . يا ن شيوخ قدرت مذهبي و اجتماعي فراواني داشتند و قلمروشان بسيار
فراتر از قلمرو حاكمان محلي بود. البته مقامات حكومتي نظر خوشي به اين طريقتها
نداشتند، زيرا آنان مستقل از مؤسسات و بنيادهاي اسلامي رسمي و مورد حمايت
حكومت بودند (مك داول، 1380 :115 .(آنان در نزد همگان مشهور به «حضرت ش خي »
بودند. هر كدام از اين شيوخ خليفههايي در نقاط گوناگون كردستان داشتند و مرزهاي
يس اسي يم ان ايران و عثماني براي آن ها به چيه وجه اهميت نداشت. شيوخ عمدتاً در
كردستان عثماني يم يز ستند، اما در مناطق گوناگون كردستان ايران نيز خانقاههايي داشتند
72 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

و پيروانِ سرسپردة آنان، در ردههاي مختلف، در كنارشان در خانقاهها و زاويهها
يم يز ستند (1998, Bruinessen .(مريدانِ طريقت قادري در اين خانقاهها به جذبه،
شطحيات، ير اضت و اعمال عج يبي مانند آتشخواري خودزني ميپرداختند. به گفتة
رئوف ضيايي اغلب مريدان از عشاير جاف بودند كه، بنا بر قولي مبالغه آميز، از صدهزار
نفر افزون بودند (ضيايي، 1367 :32(؛ البته نميتوان پذيرفت كه اكثر مريدان از ميان
عشاير جاف باشند.
مشايخ براي تداوم بخشيدن به ارادت مريدانشان فتوا دادند كه در سرزمين عجم (يا ران)
همه چيز حلال است. به يا ن دليل، آنان حتي در ماه رمضان «به خانههاي مردم خزيده و از
سحري و افطار آنها ميخوردند و روزه ميگرفتند» (همان: 26 -27 .(احترام خانقاهها به
اندازهاي بود كه در دورة جنگ جهاني اول، از حملات طرف هاي درگير مصون ماندند
(همان: 25 .(رئوف ضيايي، كه خود فرزند شيخ عارف از بزرگان طريقت نقشبندي در ايران
بود، دربارة تأثير سياسي و اجتماعي خانقاهها ميگو دي :
اصولاً خانقاه محل بست و پناهندگي بود. اگر كسي يم توانست خود را از چنگ مأمورين
خلاص كرده و به محوطة خانقاه قدم بگذارد، ميتوانست در امنيت كامل در آنجا به سر
برد و از طعام خانقاه نيز استفاده نما دي . در عين حال، [مرشد خانقاه] در اين مدت تلاش
ميكرد كه كار او را درست كند تا بتواند آزادانه از خانقاه خارج گردد ... محيط آن در شعاع
يك كيلومتر جاي امان بود و اگر احياناً مأمورينِ تازهوارد، از روي نابلدي، كسي را تعقيب
يم كردند و به حريم خانقاه نزديك ميشدند، انبوه مريدان و اهالي محل به آنان حمله كرده
و از آنجا بيرونشان ميكردند. به همين دليل، ما براي نجات نيا گونه افراد متحصن مجبور
به مذاكره با كح ام يم شد مي ... گناهكاران، با پناه جستن در آن، خود را از مجازات خلاص
يم كردند (همان: 18 .(
مريدان شيخ خالد ميتوانستند به اعتبار خود شيخ شوند و خليفه تربيت كنند. اين
خليفهها نيز ميتوانستند به نوبة خود به مقام شيخي برسند. براي روحانيان سني طريقت
نقشبندي جالبتر بود، زيرا فرصت تأسيس شبكههاي نفوذ را در اختيار علاقهمندان قرار
ميداد. طي زمان، بسياري از قادريها، از جمله شيخ عبداالله نهري مراد سالخوردة خود
شيخ خالد، به طريقت نقشبندي گرويدند و از طريق طريقت توانستند در سياست دخالت
كنند (مك داول، 1380 :114 -117 .(خليفهها مسئول انجام امور ديني و عرفاني و ارشاد
كردها بودند و هر كدام چندين صوفي و منسوب داشتند. به هم ني ترتيب، در همة كردستان
شبكهاي صوفيانه تشكيل شده بود. در آغاز، شيوخ فقط رؤساي روحاني بودند اما بهتدريج
نفوذشان فزوني گرفت و هدايا و نذورات براي آنان و خانقاهشان بيشمار شد، به گونهاي
عباس زارعي مهرورز 73

كه در آغاز قرن چهاردهم قمري / بيستم ميلادي آنان به رهبران صاحبِ قدرت سياسي
تبديل شدند (شمدت، يب تا: 145 .(علاوه بر آن، ب شي تر شيوخ املاكي وسيع داشتند كه
رعايا در آنها در شرايط سخت به كار مشغول بودند. رعايا، به علت قداست شيخ و اجر
اخروي كار براي وي، در ب شي تر مواقع دم برنميآوردند، اما گاه ممكن بود اين اخلاص را
يز ر پا بگذارند (برويين سن
6
.(443 :1378 ،
در قرن يس زدهم قمري/نوزدهم ميلادي، يش وخ ساكن عثماني، به يو ژه شيوخ نقشبندي،
رهبري برخي از جنبشها و شورشها را بر عهده گرفتند كه از آن جمله ميتوان به جنبش
يش خ عبيداالله نهري و پسرش شيخ عبدالقادر نقشبندي (1297 -1300 ق / 1880 -1883 م )،
يشخ سع پي يد ران (1343 ق / 1925 م)، يو شخ محمودبرزنجي ( 1337 -1341 ق/ 1919 -1922 م)
اشاره كرد (زكيبگ، 1381/ :1 179 -181؛ مك داول، 1380 :118 -127 .(با وجود اين، آنان
اساساً هوادار سياستهاي عثماني بودند و حتي شيخ عبيداالله نهري، پيش از شورش، به
مريدانش ميآموخت كه «براي بقاي سلطان عثماني، كه وجود دين قائم بدوست، دعا كنند »
.(127 -126 :1380 ،داول مك(
در ايران، آنان ب شي تر تحت تأثير عثماني و قدرتهاي بزرگ ديگر بودند و از خود
حركت مستقلي بروز ندادند. شايد علت يا ن امر ناتواني يش وخ در درك كافي اوضاع سياسي
و توجه آنها به امور طريقتي و اقتصادي بود. اما شيخ حسامالدين در ميان شيوخ نقشبندي
نقش برجستهاي داشت. يم زان نفوذ و اعتبار شيخ حسامالدين در كردستان بهقدري بود كه
مريدانش در سختترين شرايط به او اميد داشتند. همچنين، پس از فوت او مريدانش
رسالات، كتابها، و اشعار بسياري دربارة او نگاشتند و سرودند؛ از نسبنامة خاندان
نقشبند ةي مجدو هي گرفته تا مدح حسامالدين و رحلتنامة حضرت حسامالد ني ( زارعي
.(49 -48 :1388 ،مهرورز
اگرچه حاكمانْ نگران گسترش قدرت شيوخ بودند، اما در عرصة نظامي نيز به آنها
توجه ميكردند. هنگام وقوع جنگ جهاني اول، عثمان ،ي با وارد كردن شيوخ بلندمرتبه به
صحنة كارزار، در آغاز جنگ توانست بخش بزرگي از كردها را به سوي خود جلب كند.
شركت در جنگها و ارتباط با دن ياي خارج و آشنايي با سياست ب ني المللي تجربه هاي
جد يدي را به شيوخ آموخت (جاف، 1353 :259 -270 .(
آنان از محل نذورات مريدان هر روز با افراط سفره ميدادند و با اين عمل مريدان
را ب شي تر به خود وابسته ميكردند و بر نفوذ خويش ميافزودند. راه ديگرِ آنان، براي
گسترشِ مداومِ نفوذ خود، ميانجيگري در حل اختلافات عشاير و مقامات محلي بود
74 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

(برويين سن، 1378 :440 .(كوآن، مسيونر مس يحي ، واقعهيا را شرح داده كه نشاندهندة
عمق نفوذ شيوخ در كردستان است. يو يم نويسد:
يخيش در كنار رودخانه نشسته بود؛ در همان هنگام، چوپاني را ديد كه دامها را براي
چرا ميبرد. يش خ به چوپان دستور داد براي اداي سلام به اين سوي رودخانه ب دياي . چوپان
يب نوا اطاعت كرد، اما به هنگام گذر از آب، به دلي دشل ت جريان رودخانه، غرق شد
(. Coan, 1939: 57)
در جامعة كرد يش وخ و خلفا نقش روحاني، قاضي، پزشك، و روانپزشك را توأمان
انجام ميدادند . آنان بهظاهر يم توانستند در برابر ظلمِ زم ني داران از روستاييان كشاورز
دفاع كنند (كريميان سردشتي، 1380 :34 -35 ،(اما درواقع براي تداوم قدرت خود به
حمايت زم ني داران ن ني يز از داشتند. بنابراين، شايد بتوان گفت با آنان در استثمار رعايا
همكاري يم كردند.
آنان همچنين محل وثوق مردم در هنگام سختي بودند. در اين باره تيمورزاده، در ذكر
حملة « اسماع لي سمكو » به سقز و وحشت مردم از غارت اموالشان، مينويسد:
پس از گريز قواي ژاندارمري و رؤساي دواير دولتي، ثروتمندان و بازرگانان و بازاريان
اموالشان را يا دفن نمودند يا به نزد شيخ عبدالقادر نقشبندي در دوزخدره، در حومة سقز،
فرستادند (تيمورزاده، 1380 :92 .(
بافت عشايري و اقتصاد سنتي بر پاية كشاورزي و دامداري در كردستان، محيط اجتماعي
مناسبي براي رشد طريقتها فراهم ميآورد. رهبران اين طريقتها، عمدتاً، مريدانشان را از
طبقات پايين جامعة كردستان برميگزيدند. به عبارت درستتر درهاي خانقاههاي آنها به
روي عشاير و كشاورزان گشوده بود (برويين سن، 1378 :92؛ توكلي، 1378 :223 -289 .(
شيوخ بيشتر در مناطقي نفوذ داشتند كه جمعيت عشايري بيشتري داشت، در نتيجه زمينه
براي كشمكش بيشتر فراهم بود. شيوخ با حل و فصل اختلافات عشاير موقعيت خود را
بيشتر تحكيم كردند. آنان نه فقط رؤساي عشاير را ترغيب ميكردند كه به آنها توسل
بجويند، بلكه درصدد جلب محبت افراد عادي، بهويژه كشاورزان غيرقبيلهايِ فرودست،
بودند (مك داول، 1380 :117.(
شيوخ با پيوند زناشويي با رؤساي عشاير، كه برخي از آنان جزو خاندانهاي حاكم به
شمار ميآمدند، به قدرت سياسيِ روزافزونِ خود اقح نيت و مشروعيت بخشيدند. اين
ازدواجها به سود رؤساي عشاير هم بود، زيرا اقتدار آن ها تاحدودي، بر اثر اين حيثيت
عباس زارعي مهرورز 75

مذهبي، تحكيم ميشد. شيوخ شور و شوق مريدان را بهمثابة سلاحي سياسي به كار
ميبردند (مك داول، 1380 :117 .(

.5 رهبران طريقت و سياست
ميتوان گفت كه در اين دورة منش سياسيِ رهبران طريقت در وقايع بيشتر تابع
احساسات و مبتني بر حفظ منافع مذهبي و محلي و حفاظت از پيروانشان بود. دست كم
سه واقعة مهم در اين دوره روي داد كه رهبران طريقت در همة آنها نقشي اساسي
داشتند: مشروطه، شورشهاي سالارالدوله، و جنگ جهاني اول؛ آنان در مشروطه موضعي
خنثي و گاه منفي تا خاذ كردند. شايد در اين شيوه تحت تأثير نفوذ سالارالدوله،
ديوانسالاران محلي، و رهبران عشاير بودند. آنان روابط درهمتنيدهاي با ديوانسالارانِ محليِ
ايران و عثماني و رهبران عشاير داشتند. ضمناً بسياري از پيروانِ آنان را عشايري تشكيل
ميدادند كه ذهني ساده داشتند و بهراحتي سرسپردة رهبران طريقت ميشدند. از سوي
ديگر، همين عشاير سرسپردة رهبران ايليِ منطقه نيز بودند كه، برخلاف عشاير سنجابي در
كرمانشاه، موضعي سخت و انعطافناپذير عليه مشروطه داشتند، از اين رو، با هر شورشي
بر ضد مشروطه همآوا ميشدند.
با شروع جنگ جهاني اول و دخالت همهجانبة قدرتهاي خارجي در كردستان از
قدرت دولت مركزي بيش از پيش كاسته و بر قدرت چشمگير رهبران طريقت افزوده شد.
رهبران طريقت، با نامِ دفاع از اسلام در برابر كفرِ روسيه و انگلستان، به نداي عثماني
لبيك گفتند و در پيشاپيش صفوف لشكريان آنان، همراه با شور و شعف مريدانِ فراوانِ كرد
در ايران و عثماني، به شهرهاي كردستانِ ايران وارد شدند . در اين دوران، به حاميانِ عشايري
و تودههاي شهري و روستايي القا ميكردند كه آنها تنها مدافعان راستين آنها در برابر دولت
مركزياند. اما به سبب فقدان بينش سياسيِ قوي و روند تحولات جنگ، كه در نهايت به
ضرر عثماني در جريان بود، تا پايانِ جنگ بخشي از محبوبيت خود را از دست دادند.
تأييد اقدامات عثماني در جنگ جهاني اول، كه گاه براي كردها بسيار خونبار بود،
بر خلاف موازين سياسي به شمار ميرفت، زيرا بديهي بود كه، به علت خشونتهاي
مكرر عثماني در كردستان، بعدها مردم كرد از حمايت آن كشور دست خواهند كشيد.
مثلاً ظفرالسلطنه، حاكم سقز (1333 ق/ 1915-1914 م) كه ثروتش در آغاز جنگ
جهاني اول بالغ بر صد و پنجاه هزار تومان بود، با ورود مشايخ طريقت ( شيخ
76 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

حسامالدين و شيخ نجمالدين بياره ) به پيشواز آنها شتافت و حتي به فرمان آنها، كه
تحت نفوذ و رأي عثماني قرار داشتند، به جمعآوري لشكر به سود ارتش عثماني مشغول
شد (تيمورزاده، 1380 :31 -33 ،(اما فرمانده عثماني به او اعتماد نكرد و براي جلوگيري
از هر گونه مقاومت وي را اعدام كرد.
حمايت قاطع رهبران طريقت از سالارالدوله، درواقع، حمايت عشاير را نيز از او در پي
داشت. شورش سالارالدوله فرصتي براي عشاير فراهم كرد تا در مسيرِ پيشروي، يا حتي
عقبنشينيِ او، همچنان به راهزني و غارت بپردازند. از سوي ديگر آنان، علاوه بر پذيرش
رهبران خود، مطيع فرمانِ رهبران طريقت نيز بودند و از آنان الهام ميگرفتند. سالارالدوله در
سالهاي حكومت خود در كردستان و لرستان ميزان نفوذ رهبران طريقت و شيوخ را نيك
دريافته بود؛ به همين سبب، از نخستين روزهاي شورش خود در پي جلب حمايت آنان
برآمد. يو به هنگام ورود به سنندج شيخ علاءالدين پسر شيخ عمر طويله (مشهور به شيخ
طويله) را با خود همراه داشت كه بسيار مورد احترام مردم منطقه بود. اين شيخ نامههايي
براي روحانيان سنيِ شهرهاي كردستان فرستاد و اعلام كرد كه مخالفت با سالارالدوله به
منزلة مخالفت با شخص او و شيخالاسلام اسلامبول خواهد بود (مك داول، 1380 :162 .(
البته معلوم نيست كه شيخالاسلامي كه شيخ علاءالدين به او استناد ميكرد دربارة
سالارالدوله چه نظري داشت. اما شيخ عبدالقادر، پسر شيخ عبيداالله شمزيني، در عثماني به او
وعده داد كه، در صورت لزوم، به كمكش بشتابد (كينان، 1376 :113؛ برزويي، 1378 :124(
و كردهاي عثماني را به همراهي او ترغيب كند ( آذري شهرضايي، 1385 (.
سالارالدوله ميخواست « با توسل به وق ة شيخيت و طريقت افكار عامه را بفريبد»
(همان: 85 .(اين مشايخ طريقت پيوسته مشغول دعوت اهالي بودند و بدين وسيله
براي سالارالدوله مشروعيت ديني و فرّة شاهي ميساختند. رئوف ضيايي، به توصية
دايي خود علاءالدين نقشبندي، از خانقاه برخاست و با چند جنگجو به او پيوست
(ضيايي، 1367 :29 .(شيخ حسامالدين نقشبندي نيز ش يخ جلال، قاضي ساوجبلاغ، را براي
تبليغ به سود سالارالدوله به كردستان فرستاد (همان). براي سالارالدوله مهم بود كه مشايخ
ديگر نيز به استقبال او بيايند. البته، با حضور اين مشايخ در لشكرش، استقبال ديگر مشايخ
هم از او امري طبيعي بود (همان: 86 .(شكست نهاييِ سالارالدوله و قواي عشيرهايِ او از
دولت مركزي ضربة مهلك ديگري بر دامنة نفوذ مشايخ محسوب ميشد. درنهايت ميتوان
گفت كه رهبران طريقت در همة امور سياسي و نظامياي كه دخالت كردند بهسختي
شكست خوردند. همين عوامل موجبات رويگرداني كردها از آنان را فراهم آورد .
عباس زارعي مهرورز 77

.6 روابط رهبران طريقت و مريدان
در قرنهاي گذشته، اسلام در كردستان نقش برجستهيا يا فا كرده ،و با چنين زمي نة
تار يخي اي، جامعة كرد با آموزههاي اسلامي عجين شده است. اما اين سخن بدان معني
ين ست كه كردستان همواره با سياستهاي مذهبي دولتهاي يا راني همخوان بوده است .
يم توان گفت كه پيوسته تنشي يم ان اسلام نس تي و مردمي با طريقتها در كردستان وجود
داشت. جالب آنكه گروهي از پژوهشگران برخي از طريقتها را به ارتداد نزديكتر
دانستهاند تا اسلام ( 1998, Bruinessen .(برخي از پژوهشگران نيز اكثريت كردها را
مسلمانان نس ي وفادار به اسلام معرفي كردهاند و از سوي يد گر، گرا شي هاي آنان به
طريقتها را درخور توجه دانستهاند. ب شي تر مسلمانان سني كردستان در مقررات و
جزئيات به طريقتهاي صوفيانه وفادار بودند (1994, Bruinessen ،(از اين رو، رهبران
صوفي حضور مؤثري در كردستان داشتند و يشا د بتوان گفت كه قابل تي هاي آنان بيش
از نمايندگان اسلام رسمي بود. بسياري از روحانيانِ مشهور كردستان نيز، كه تأثير
فراواني بر جريان امور سياسي و اجتماعي منطقه ميگذاردند، گرا شي هاي صوفيانه داشتند.
يب جهت نبود كه روحاني مشهوري مانند مردوخ، براي تداوم فعاليت مشروطهخواهي
خود، ابتدا نزد شيخ حسامالدين رفت تا علاوه بر جلب حمايت، با كسب خلافت
(جانشيني) و نمايندگي او، به گمان خود از موقعيت سياسي و اجتماعيِ بهتري برخوردار
شود ( مردوخ كردستاني، 1379 :476 .(روحانيان كرد و رهبران طريقتها معمولاً به سوي
همسايگان قدرتمند ب شي تر تمايل داشتند تا دولت مركزي. اين امر از ديدگاه خود
كردها، به يو ژه عشاير، امري طب يعي به نظر ميرس دي . آنان با همسايگان عرب و ترك خود
نوعي سازش و توافق داشتند. حتي در بسياري از موارد با غيركردها عليه كردهاي
يغ رسن ي همدست و هم يپ مان ميشدند.
كردها، برخلاف تركها و عربها، شافعي بودند و همين امر شايد دليلي بر استقلال
آنها از سلطان عثماني بود (مك داول: 1380 :55 .(البته اين سخن بدان معنا نيست كه
كردها براي تثبيت دولت در ايران تلاش نكردند. يكي از وجوه برجسته و بارز گروههاي
مذهبي در كردستان زندگاني روستايي آنها و تبعيت از نظام قبيلهيا يا خويشاوندي بود؛
يعني اعتقاد مذهبي همپاي نظام قبيلهيا يپ ش ميرفت. به نظر ميرسد كه عشاير كرد به
ظواهر مذهب اهم يتي نميدادند و هرگاه در انجام مراسم مذهبي سودي نمي يد دند از آن
صرف نظر ميكردند؛ زيرا ذهن سادة ايشان قواعد و احكام مذهبي را همه وقت با طبيعت و
حوادث خارجي تطبيق ميداد (شميم، 1370 :58(؛ از اين رو، آنان ب شي تر از شهرنشينان به
78 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

طريقت روي آوردند. رؤساي عشا رْي طريقت و مريديِ شيوخ را پذيرفتند و در ميان افراد
يا ل خود گسترش دادند.

.7 نتيجه يريگ
آغاز قرن چهاردهم قمري / بيستم ميلادي دوراني سخت در تاريخ مناطق غرب ايران و
بهويژه كردستان به شمار ميآمد. در اين دوران، كردستان همچنان از بافت عشايريِ
قدرتمندي برخوردار بود . چنين بافتي در هر جامعهاي محيطي مناسب براي رشد
طريقتها فراهم ميآورد و البته شيوخ و رهبران طريقتها نيز حداكثر توان خود را براي
افزايش قدرتشان به كار ميگرفتند.
آنان در مشروطه موضعي خنثي و گاه منفي تا خاذ كردند؛ شايد بدين سبب كه در
معادلات سياسي بسيار محتاط بودند. حمايت و همراهي رهبران طريقت با شورشهاي
سالارالدوله، كه درواقع از آخرين تلاشهاي سنتيِ مخالفان مشروطه بود، موجب از دست
رفتن بخش وسيعي از پايگاه اجتماعي آنان شد. ضمناً مسير حوادث پس از مشروطه به
گونهاي پيش رفت كه به اقتدارِ بيشترِ دولت مركزي و كاهش اعتبار رهبران محلي، از
جمله رهبران طريقتها، انجاميد.
عملكرد مشا ،خي در تأييد اقدامات عثماني در جنگ جهاني اول، از ميزان قدرت و نفوذ
آنها در آغاز قرن چهاردهم قمري/ يب ستم ميلادي كاست . رهبران طريقت در جنگ جهاني
اول، با نامِ دفاع از اسلام در برابر كفر، به نداي عثماني لبيك گفتند و در پيشاپيش صفوف
لشكريان آن، همراه با شور و شعف مريدانِ فراوان كرد در ايران و عثماني، به شهرهاي
كردستان وارد شدند. البته بعدها، به علت خشونتهاي عثماني در كردستان، مردمِ كرد از
حمايت عثماني دست كشيدند. شايد اين اقدامِ ناپختة رهبران طريقت و حمايت بيشائبه از
قواي عثماني، نقطة آغازي بر افول قدرت آنان باشد. شكست نهايي عثماني از تم فقين
(1918 م) و روي كار آمدن آتاتورك (1923 م) در تضعيف پايگاه طريقتها در عثماني
بسيار مؤثر بود . آتاتورك به طور بيرحمانهاي قيام خيش سع دي نقشبندي را در هم شكست
كه اين كار، به نوبة خود، در از دست رفتن پايگاههاي سياسيِ نقشبندي در عثماني مؤثر بود.
روي كار آمدن رضاخان در ايران و آتاتورك در عثماني منجر به رشد اقتصاد شهري و
تختهقاپوي عشاير شد. اين عوامل، به طور غيرمستقيم، بر قدرت سياسي، اجتماعي، و
اقتصاديِ رهبران طريقت تأثير منفي گذاشت و آنان نفوذ و اعتبار گذشته را از دست دادند.
عباس زارعي مهرورز 79

البته چون روند اجباريِ شهرنشينيِ عشاير كرد بدون پايان دادن به شيوة معيشت آنان
(اقتصاد كشاورزي و دامداريِ سنتي) بود، نتوانست چندان در تضعيف پايگاههاي سنتي
طريقتها توفيقي به دست بياورد.
روابط نزديك ايران با غرب، در دورة رضاشاه، سبب شد درون جامعة كردها
گرايشهاي نويني رشد يابد كه با زندگاني نس تي گذشته كاملاً در تضاد بود. در نتيجه در
دوران جديد، كه با تمركزگراييِ شديد دولت مركزي همراه بود، كردها بهمرور از برخي
جنبههاي زندگاني نس تي عدول كردند. بنابراين، به جستوجوي جانشيني مناسبي براي
يش وخِ طريقت برآمدند و به جاذبههاي ديگري، كه حاصل عميق تر شدنِ زندگي شهري
بود، انديشيدند. به هر روي، دوران سنتيِ مريد و مرادي اهميت و اعتبار گذشته را به
ميزان زيادي از دست داد، اما اين امر به معني نابوديِ كاملِ اين طريقتها نبود. رهبرانِ
آنان در شرايطي كه قدرت سياسي و تا حدود زيادي قدرت اقتصادي را با قدرتگيريِ
رضاشاه از دست دادند، همچنان در مناطق عشايري و روستايي تا حدودي قدرت خود
را حفظ كردند.

يپ نوشتها
1 .مؤلفان، برخلاف بسياري از پژوهشگران قرن حاضر كه دين را در نتيجة پيشرفت علمي
آموزش و اقتصاد نوين نابودشده ميانگارند، بهدرستي دين و انشعابات آن را نهادي زنده در
دنياي مدرنِ كنوني ميدانند و با بررسي تطبيقيِ اديان و مذاهب گوناگون جهان به تمام جنبههاي
مهم جنبشهاي ديني پرداختهاند. آنان در كتابهاي فراواني دين و مذهب را نياز و نهادي اساسي
از جامعة انساني ميدانند كه دائماً با جرياناتي از قبيل انشعاب، بدعتها، تحولات، و دگرگونيها
بازسازي ميشود. آنان، علاوه بر ذكر جنبههاي اختلاف اديان، اشتراكات آنها را نيز با ديدگاه
جامعهشناختي و تاريخي بررسي كردهاند. در زمينة تأثيرات جامعهشناختي و تاريخي جنبشهاي
.Stark and Bainbridge, 1996; Stark and Bainbridge, 1985; Bainbridge, 1997 ← ديني
2 .در ترجمة فارسي، به غلط، برويينسن ضبط شده است.
3 .در ابتدا، اين فرقه را خواجه بهاءالدين محمد بخارايي نقشبندي ( 717 -791 ق/ 1217 -1389 م)
در نواحي جاوه، هندوستان، چين و تركستان پديد آورد ( يم راحمدي، 1363 .26 (.
4 .دربارة طريقت قادري و گسترش آن در كردستان ← كر يمي ان سردشت ،ي 1380 :40 -69 .
5 .دربارة آداب طريقت نقشبندي ← توكلي، 1378 :293 -302 .
6 .بروا ني سن (Bruinnessen (صحيح است.
80 بررسي تأثيرات سياسي و اجتماعيِ طريقتهاي كردستان در آغاز قرن بيستم

منابع [1]
ادموندز، سيسيل جي. (1367 .(كردها، تركها، عربها، ترجمة ابراهيم يونسي، تهران: روزبهان.
اسناد سازمان اسناد و كتابخانة ملي يا ران.
امينالدوله، علي خان (1370 .(خاطرات سياسي ميرزا علي خان امينالدوله، به كوشش حافظ فرمانفرمائيان،
زير نظر ايرج افشار، تهران: اميركبير.
آذري شهرضايي، رضا (1385 .(اسناد مشروطيت در كردستان و كرمانشاهان، تهران: مجلس شوراي اسلامي.
بديعي، ربيع (1370 .(جغرافياي مفصل ايران، جغرافياي اقتصادي، تهران: اقبال.
برزويي، مجتبي (1378 .(اوضاع سياسي كردستان از 1258 تا 1325 ،مقدمة ابراهيم يونسي، تهران:
فكر نو.
برويينسن، مارتين وان (1378 .(جامعهشناسي مردم كرد: آغا، شيخ و دولت، ساختارهاي اجتماعي و سياسي
كردستان، ترجمة ابراهيم يونسي، تهران: پانيذ.
توكلي، محمد رئوف (1378 .(تاريخ تصوف در كردستان، تهران: توكلي.
تيمورزاده، مصطفي (1380 .(وحشت در سقز، به كوشش شهباز محسني، تهران: شيرازه.
جاف، حسن (1353» .(طريقت در ميان كردها »، بررسيهاي تاريخي، س 9 ،ش .5
جاف، حسن (1357» .(تحقيق در مورد شرح حال و آثار مولانا خالد نقشبندي »، هشتمين كنگرة
تحقيقات ايراني، تهران.
زارعي مهرورز، عباس (1388 .(گنجينة كردستان، فهرست نسخههاي خطي و كهن كتابخانة ادارة ميراث
فرهنگي كردستان، قم: مجمع ذخائر اسلامي.
زكيبگ، محمدامين (1381 .(زبدة تاريخ كرد و كردستان، ترجمة يداالله روشن اردلان، تهران: توس.
يز وهر، مهلا عهبدوللا ( 1985 .(گهنجينه مردان و يادداشتي روژاني دهربهده ير ، محمدي مهلا كر مي يپ شه كي و
پهراو يزي بونوسيون، ئه يم ندار يتي گشتيي روشنب يري و لاوان، بهغدا: [يب نا].
سالنامة دن اي ( 1335» .(حضرت حسامالدين»، س 12 .
شمدت، دانا آدامز (بيتا). سفري به سوي مردان شجاع در كردستان، ترجمة محمد مجدي (از روي ترجمة
عربي)، سقز و بانه: محمدي و جوانبخت.
شميم، علياصغر (1370 .(كردستان، تهران: مدبر.
ضيايي، رئوف (1367 .(يادداشتهايي از كردستان، خاطرات شيخ رئوف ضيايي از وقايع حضور
روسيه و بريتانيا و عثماني و آشوبهاي محلي، به كوشش عمر فاروقي، اروميه: مركز نشر
فرهنگ و ادبيات كردي.
كينان، درك (1376 .(كردها و كردستان، ترجمة ابراهيم يونسي، تهران: نگاه.
كريميان سردشتي، نادر (1380 .(تذكرة عرفاي كردستان، تهران: نگاه سبز.
مدرس، عبدالكريم بن محمد (1385 .(ياديمه ردان، سنندج: كردستان.
مردوخ كردستاني، محمد (1379 .(تاريخ مردوخ، تهران: كارنگ.
عباس زارعي مهرورز 81

مشكور، محمدجواد ( 1372 .(فرهنگ فرق اسلامي، با مقدمه و توضيحات كاظم مدير شانهچي، مشهد: بنياد
پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي.
معتمدي، مهيندخت (1368 .(مولانا خالد نقشبندي و پيروان طريقت او، تهران: پاژنگ.
مكداول، ديويد (1380 .(تاريخ معاصر كرد، ترجمة ابراهيم يونسي، تهران: پانيذ.
ميراحمدي، مريم (1363 .(دين و مذهب در عصر صفوي، تهران: اميركبير.
ميراحمدي، مريم (1366 .(پژوهشي در تاريخ معاصر ايران، برخورد شرق و غرب در ايران 1900 -1950،
مشهد: آستان قدس رضوي.
نقشبندي، عثمان (1379 .(بر پهنة باد، سنندج: كردستان.
نقشة راهنماي گردشگري استان كردستان ( بيتا). سنندج: ادارة كل ميراث فرهنگي و گردشگري استان
كردستان.
ووستنفلد، فرديناند و ادوارد ماهلر (1360 .(تقويم تطبيقي هزار و پانصد سالة هجري قمري و ميلادي، با
مقدمه و تجديد نظر حكيمالدين قريشي، تهران: فرهنگسراي نياوران.
Bainbridge, William Sims (1997). The sociology of religious movements, New York, London:
Routledge.
Bruinessen, Martin van (1994). ‘Kurdish Nationalism and Competing Ethnic Loyalties’,
Original English version of ‘Nationalisme Kurde et ethnicities intra-kurdes’, Peuples
Mediterraneens, No. 68-69.
Bruinessen, Martin van (1998). ‘The Kurds and Islam’, Islamic Area Studies Project, No. 13,
[slighty revised version of the ‘article in Islam des Kurdes’, Les Annales de l’ Autre Islam,
No. 5].
Coan, Frederick G. (1939). Yesterday in Persia and Kurdistan, foreword by Robert E. Speer,
Colifornia: Sounders Studio.
Stark, Rodney and William Sims Bainbridge (1985). The future of religion, secularization,
revival, and cult formation, California, London: University of California.
Stark, Rodney and William Sims Bainbridge (1996). A theory of religion, with a new foreward
by Jeffrey K. Hadden, New Brunswick, New Jersey: Rutgers University.