دکتۆر بێوار خەنسی*
پتڕۆکیمیاویات و ئەلەمنیۆم و پیشەسازیی ڕۆن و سابوون و شووشەو کریستال و پاراستنی گۆشت و ماسی و تاد.
پێویستیی مرۆڤ بە خوێ: تێکڕایی ساڵانەی بەکاربردنی خوێ لەلایەن نزیکەی 3 کیلۆگرامە، بۆیە دانیشتووانی هەرێمی کوردستان کە 5 ملیۆن کەسە ساڵانە
پێویستییان بە 15 هەزار تەن خوێیە، جگە لەو بوارانەی کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێکردن، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی ساڵانەی خوێ لە کوردستان
لە 1100 تەن تێپەڕناکات. هەلومەرجە جیۆلۆجییەکانی پەیدابوونی خوێ: خوێی کانزایی بە زەبری کردارەکانی نیشتەیی بوون و بەبلووربوون و بەپێی پلەی توانەوەی ڕێژەیی درووست دەبێت دوای ئەوەی توانەوەکەی دەگاتە پلەی تێربوون بە هەڵم، دوو سەرچاوەی خوێ هەن) نیشتەبوون بە ڕێگا ئاسییەکانی بەبەردبوون، تواناوەی خوێواو کە بریتییە لە شیبوونەوەی ئاوی دەریا و دەریاچەکان و ئاوی ژێرزەوی و کانیاوەکان ( وەک خوێدانی خولیین لە شارەدێی سەنگاوو یەکێکی دیکە لە گوندی پیران ( هەروەها بیری سرووشتی و دەستکرد، گرنگترین سەرچاوەکانیش کە زۆر باون ئاوی دەریاو ئۆقیانووسەکانە، خوێی سرووشتی هاوشانی گەچ و ئەنهدریت و کلۆریدات دەردەکەوێت. زۆربەی کانەکانی دەرهێنانی خوێ لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەستن بە مێژووی پەیدابوون وپەرەسەندن و لەناوچوونی) دەریای تەیسیس (کە مێژووی سەرهەڵدانی بۆ نزیکەی 210 ملیۆن ساڵ دەگەڕێتەوە، ئەستووریی نیشتەنیی دەریایی کە
خوێ و جۆرەکانی: خوێ، یان کلۆریدی سۆدیۆم کانەکەی هالیتە، بریتییە لە بەردەخوێی خۆراک پێکهاتەکەی) NACL (ە، لە شێوەی پارستە، یان دەنکۆڵە، یان بەشێوەی کریستالی شەش پاڵوو بوونی هەیە. خوێ بێ ڕەنگە، یان لە شێوەی ڕەنگی سپی، یان زەرد، یان سووری کاڵ بەپێی ئەو گەردانەی تێیدایە دەردەکەوێت. پلەی پتەویی خوێ 2.5 و کێشی کواڵیتیی 2.4 -ە و بریقەی شووشەیە و زۆر بە ئاسانی لە ئاودا دەتوێتەوە، خوێ نزیکەی 97.51 %کلۆریدی سۆدیۆمی تێدایە ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە مەگنیسیۆم وکالسیۆم و پۆتاسیۆم فلۆرید و بڕوم. دوو جۆری سەرەکیی خوێ هەیە، بەردەخوێ کە لە چینەکانی توێکڵی زەویدا هەیە، خوێی ئاوی دەریاکان، بەردەخوێ ڕێژەیەکی زۆر کەمی مەگنیسیۆمی تێدایە، پاکیی بەردەخوێ نزیکەی 99.8 %-ە و لە خوێی سۆدیۆم پێکدرێت، بەڵام خوێی دەریا ڕێژەیەکی بەرزی مەگنیسیۆمی تێدایە کە لە کاتی تامکردندا تاڵە، بۆیە بەردەخوێ گرنگترو باشتر و گرانترە لە خوێی دەریا لە ڕووی ئابووری و خۆراک و پزیشکییەوە.
گرنگیی خوێ: خوێ بۆ خۆراکی بوونەوەری زیندوو زۆر پێویستە لەوانەش مرۆڤ، هەروەها بابەتی سەرەتاییە لە زۆربەی پیشەسازییە کیمیاوی و خۆراکی و دەرمانییەکان، خوێ لە زۆربەی پیشەسازییەکاندا بوونی هەیە، گرنگترینیان پیشەسازیی کاربۆناتی سۆدیۆم، سۆدا، کلۆر و کەرەستەی بۆیاخ و پیستەخۆشکردن و هەڵکۆڵین بۆ پیترۆڵ و شوێنەوارەکەی لە دەریای تەیسیس دەردەکەوێت 4- 6 کیلۆمەترە و لەنێوان ئەو چینە بەردە نیشتەنییانەش دووبارەبوونەوەی چینە بەردەکانی خوێیە، کە هەندێکیان بە زیاتر لە 3000 مەتر دەکەونە ژێر ڕووی زەوییەوە، هەندێکی دیکەیان کە تازەترن بۆ سەردەمی مایۆسییەکان دەگەڕێتەوە کە پێش نزیکەی15 ملیۆن ساڵ نیشتوون، ئەو چینانەش سەرچاوە سەرەکییەکانی کانە خوێیەکان پێکدەهێنن لە سووریا ) کانی دێرزور، ترکس، پێدەشتی کەربەلا (. پێشتر خوێ لە زێڕ گرانتر بووە، خوێ بەر لە شۆڕشی پیشەسازی بە زێڕی سپی دەناسرا. بەکارهێنانی کۆنی خوێ:
-1 بەر لە هەزاران ساڵ خوێ لەلایەن) گریک و ڕۆمانەکان و جوولەکەو لە سرووتی ئایینیدا بەکار هێنراوە، فەرعۆنییەکان لە میسر بۆ پاراستنی مۆمیاکانیان لەناو زیخە خوێیەکانی دەریا بەر لە 3000 ساڵ پێش زایین بەکاریان هێناوە.
-2 درووستکردنی دراو لە خوێ لە وڵاتی چین، هەروەها پەپکی خوێیان وەک دراو لەجیاتی پارەی
ئێستای فەڕمی بەکارهێناوە، مووچەو کرێیان بە پەپکی خوێ وەک دراوی کانزایی خەرج دەکرد.
-3 خوێ بە زێڕ دەگۆڕدرایەوە، خوێ لە ڕابردوودا لە زێڕ گرانتر بووە، نرخی یەک ئۆقیە خوێ لە نرخی ئۆقیەیەک زێڕ گرانتر بووە.
-4 سەپاندنی باجی خوێ لە زۆربەی وڵاتانی بەرهەمهێن لەوانەش باجی خوێ لە فەرەنسا، باجی خوێ یەکێک بووە لە هۆکارە سەرەکییەکانی
هەڵگیرسانی شۆڕشی فەرەنسا. خوێ دوای شۆڕشی پیشەسازی شۆڕشی پیشەسازی بووە هۆی زیادکردنی داخوازی لەسەر خوێ، ئەمەش کاریگەریی
هەبوو بۆ ئەوەی کە خوێ بە بڕێکی زۆر لە دەریاو ئۆقیانووسەکان دەربهێنرێت، بەمەش نرخی خوێ دابەزی و بوو بە خۆراک و دەرمان و کاری
پیشەسازی، کە دواتر خوێ ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ لە پیشەسازیی جۆراوجۆر بەکارهات ) .
1- لە پیشەسازیی سۆدا و سابوون، پاڵاوتنی زەیت، ڕستن و چنین، 2- پیشەسازیی کلۆر بۆ پاککردنەوەی ئاو و لە هەندێ بەرهەمە کیمیاوییەکان. 3- پیشەسازیی کاغەز، شووشە، گۆزەکاریی. 4- پیستەخۆشکردن، هەڵکەندنی بیر، پاراستنی گۆشت ( لەئێستادا خوێ لە 62 دەوڵەتی جیهان دەردەهێنرێت، ) ئەمریکا، کەنەدا، ئەڵمانیا، هیندستان، ، ئوسترالیا، مەکسیک، فەرەنسا، بەرازیل، ، هۆڵەندا، ئیتاڵیا، ئیسپانیا، چیلی، جەزائیر، ئێران، سووریا، تورکیا، میسر، کوێت، ئێراق، مەغریب، تونس، ئوردن ..تاد ( لە ساڵی 2002 تێکڕایی ساڵانەی بەرهەمی خوێ لە جیهاندا بە نزیکەی 210 ملیۆن تەن خەمڵێنراوەو نرخی یەک تەنی خوێ بە نزیکەی 75 دۆلار هەژمارکراوە. خوێ لە دەریاو ئۆقیانووسەکان هەیە، هەر لیترێکی ئاوی دەریا نزیکەی 35 گرام خوێی تێدایە، خوێ
بە چڕیی لە دەریا داخراوەکاندا دەردەکەوێت وەک) دەریای ورمێ 170 گرام لەهەر لیترێک ئاودا و لە دەریای مردوو 370 گرام لە هەر لیترێکدا، هەروەها
ڕووی خوێوای لە بۆلیفیا بە گەورەترینی جیهانی دادەنرێت، ڕووبەڕەکەی 4000 کیلۆمەتر دووجایە، کە وەک ئاوێنە دەردەکەوێت و نیوەی یەدەگی جیهانی لە
ماددەی لیسیۆمی تێدایە (. ئەو خوێیەی کە لە دەریاکاندا هەیە هەموو کیشوەرەکانی جیهان دادەپۆشێت و ئەستووریی خوێی دەریا بە نزیکەی 500 پێ) نزیکەی 143 مەتر ( مەزەندە دەکرێت لە ئەستووریی خوێ لەسەر وشکایی، جێی باسە شوێنەواری چەندین دەریاچەی کۆنی خوێ دیارە کە وشک بوونە و چینە خوێیەکانیان بەسەرەوە دیارە، هەروەها شوێنەواری هەندێ حەوزی ئاوی سوێر لە پاشماوەکانی دەریای تەیسیس کە لە سەردەمی مایۆسییەکان نیشتووە، ) کانەکانی خوێ لە چینەکانی سەردەمی مایۆسییەکان، کانی خوێ لە تەرکەس لە سووریا (، نیشتەنییە تازەکان
) کانەخوێی فاو و سەماوە کە ڕووبەرەکەی 20 کیلۆمەتر دووجایە، 10 چین خوێ لەخۆدەگرێت و ئەستوورییەکەی 5- 7 مەترە (، کانە خوێیەکانی
دەشتاییەکانی نێوان کەربەلاو نەجەف کە کۆگایەکی ئاوی سوێری ژێرزەویی لەخۆدەگرێت، قووڵایی بیرەکانی ئاوی سوێر بە زیاتر لە 200 مەتر مەزەندە
دەکرێت.
ناوچەکانی خوێ لە هەرێمی کوردستان گەلی کوردستان هەر لە دێرزەمانەوە سوودی لە سامانە سرووشتییەکانی سەررووی زەوی یان نزیکی ئەو وەرگرتووە، هەندێ شوێنی بەرهەمهێنانی خوێی سرووشتی لە هەرێمی کوردستاندا هەن) بە درێژایی پشتێنەی ناوچەی نێوان نێروە لە شارۆچکەی ئامێدی لە ڕۆژاواوە ) خوێی کاری ( تا دەگاتە ناوچەی بارزان ) خوێی پیران (، کانەخوێی خوێلین لە شارەدێی سەنگاو و کانە خوێیەکانی شارۆچکەی خورماتوو و لە
ناوچەی گەرمیان و زۆر سەرچاوەی دیکەی خوێ.
بەرهەمهێنانی خوێی سرووشتی لە کوردستان خوێی سرووشتی لە هەندێ شوێنی کوردستان دەردەهێنرێت، ئەمەش نمووونەی هەندێ لەو
شوێنانەیە:
-1 خوێی سرووشتی لە خوێگەی خوێلین لە گوندی ) خوێلە (ی بناری چیای ) ئاش داغ (ی باشووری شارەدێی سەنگاو، ئەم خوێیە لەلایەن
کۆمپانیای بەڵێندەرایەتیی کەرتی تایبەت بە کرێی ساڵانە لەلایەن وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانەوە
بەرهەم دەهێنرێت و ساڵانە بە بەهای 20 ملیۆن دینار، ئەم خوێیە لە ڕێی ڕاکێشانی خوێواوەکە بەرهەم دێت لە بیرێکەوە کە قووڵاییەکەی 5 مەترە، چڕیی سوێرییەکەی 220 گرام دەبێت لەهەر لیترێکدا، ئەو خوێیە دەگوازرێتەوە بۆ 85 حەوزی قوڕین، ڕووبەری هەر حەوزێکیش 6 مەتر دووجایە.
-2 ئاوی حەوزەکان بەهۆی گەرمیی خۆرەوە دەبێتە هەڵم و خوێیەکەش لە بنەوەی حەوزەکاندا دەمێنێتەوە، توانای بەرهەمی ساڵانە نزیکەی 1000 تەنە، بەرهەمهێنانیش بۆ ماوەی 6 مانگە کە لە مانگی ئایارەوە دەست پێدەکات تاکو تشرینی یەکەم بەردەوام دەبێت، گەرمیی خۆریش تاکە سەرچاوەی
بەهەڵمبوونی ئاوەکەیە لەناو حەوزەکانی خوێدا. نرخی فرۆشتنی هەر تەنێکی خوێ لەنێوان
200 بۆ 250 هەزار دینارە، بۆیە داهاتی ساڵانەی
بەرهەمهێنانی 1000 تەن و فرۆشتنی بەو نرخەی
سەرەوە دەگاتە 200 - 250 ملیۆن دینار.
دەتوانرێت پڕۆژەی خوێگەی خوێلین پەرەی
پێبدرێت ئەویش بە لێدانی 15 بیری دیکە، هەروەها
بە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو، ئەو کاتە
لە جیاتی 6 مانگ بەدرێژایی ساڵێک بەرهەمی.[1]