د. نەسرەدین ئیبراهیم گولى*
ئاخ و خاک بها و تشتەک پیرۆزە، ئەڤ پیرۆزیە هینگى کفش و ئاشکرا دبت دەمێ دبینین نەتەوەیەک وەک کوردان و گەلەک نەتەوێن دیترێن دەڤەرێ و جیهانێ ژ پێخەمەت پاراستنا وێ هزاران شەهیدان پێشکێشى ئاخ و وەلاتێ خوە دکەن و کوردستانى پیشەنگن و د ڤێ چەندێ دا سەرکاروانیا مرۆڤاتیێ دکەن. **** پێناسەیا سایکۆلۆژى بۆ تێگەهێ هەرێمداریێ (territoriality): پێکهاتیە ژ هەر ڕەفتارەک و کریارەکا تاک یان گرۆپەک ل سەر بنەمایێ خووەدانبوونێ و ل دووڤ ئاستێ تێگەهشتنا خوە ل دۆر جهەکێ نیشاددەن. زانایێن وەک ئالتمان و چێمرس (Altman, I. and Chemrs, M., 1980) د بەرهەمێ خوە ب ناڤێ” ژینگە و فەرهەنگ“ سێ جۆرێن هەرێمان دیاردکەن: جۆرێ ئێکەم، جۆرێ دویێ، جۆرێ گشتى. جوداهیا د ناڤبەرا واندا بۆ ئاستێ گرنگیا وێ هەرێمێ ل نک تاکى یا گرۆپەکێ دزڤڕت و نەخاسمە گرنگیا گرێدایى ب ژیانێ ڤە. هەستا هەرێمداریێ بۆ ئاڤاهیەکى و خانى زۆر یا ب هێزە و هەرێمداریا جۆرێ دیتر و دویێ تێدا هند یا گرنگ نینە، چونکى کۆنترۆلا وێ هندە هندى دەلیڤە بۆ بکارئینان و مفا ژێوەرگرتنا وێ هەبت. بۆ نموونە پۆلا خواندنێ یان ژۆرا فەرمانبەرەکێ. هەرێمداریا گشتى بۆ تاکەکێ وەکى هەر تاکەکێ دیتر ژ مەلیۆنان کەسانە و کۆنترۆلا وێ گەلەک ب زەحمەتە، بۆ نموونە بکارئینانا دەریایى ل وەلاتەکێ. هەرێم(territory) د ژیانا مرۆڤ ( و بەلکو گیانەوەران دا) گرنگیەک تایبەت یا هەى، و دهێتە دیتن و حەتا ڕادەکێ نە گوهۆرە و مەزنترە ژ ڤالاتیا کەسۆکى (personal space) کو سنوور و توخیبەکێ نە ل بەر چاڤێ دەورووبەرێ مرۆڤەکی یە، نابیت کەسەک دیتر بێى ڕەزامەندیا وى کەسى بێتە ناڤدا. بۆ نموونە دەمێ کەسەک بیانى یان نەحەز بۆ سلاڤێ یان گرتنا مرۆڤى دهێتە ناڤ بازنەیێ ڤالاهیا کەسۆکى کارڤەدانێن مرۆڤان ل دووڤ کەسایتیا وان و پەروەردە و کەلتوور و فەرهەنگێ وى بەرامبەر کەسێ دیتر جودایە. مەودایێ دو کەسێن هەڤال و هۆگر یان ئەڤیندار د ڤالاهیا تایبەت و کەسۆکى دا گەلەک کێمترە ژ کەسێن دیتر. ئەم ڕەرفتارێن گرێدایى ب هەرێمداریێ د هندەک کاودانان دا ب چاڤ د بینین:”پارککرنا ترومبێلان ل ڤێ گۆڕەپانێ قەدەغەیە”، یان “نابت کەس گلێشێ خوە بکتە ڤى جهى”، … هتد. مەزنترین فاکتەرێن حەز و ئارەزۆیا خوە ب خودانێ تشتەکێ و جهەکێ زانین بۆ پێدڤیاتى و پالدەرێن دەرەکى و ناڤخوەیى دزڤڕن. ئەڤ هەر دو فاکتەرە نەکو دبنە دەرگەه حەتا کەسەک بزاڤێ بکەت جهەکێ کۆنترۆل بکەت. هەتا کو ل ناڤ گیانەوەران دا ئەڤ ڕەفتارە دهێتە دیتن. سەگەک ب پێداکرنا میزێ ب بەر یان ستوون یان دیواران سنوور و توخیبێ هەرێمداریا خوە دەسنیشان دکەت. هندەک زانا وەسا دبینن ڕەفتارێن گرێدایى ب هەرێمداریێ ل نک مرۆڤان، وەک گیانەوەران دەمەکى و بۆ ماوەیە. ژ ڤان زانایا لۆرەنز، کو وەسا هزر دکەت مرۆڤ و گیانەوەر توخیبێن هەرێمداریا خوە ژ پێخەمەت دوورخستنا یێن دیتر دەستنیشان دکەن و د پارێزن. تیۆریێن فێربوونى (learning theories) ڤێ ڕەفتارێ ب بەرهەمێ کارتێکرنا جڤاکى و داب و نەریت و ڕەوشت و تیتال و کەلتوور و فەرهەنگێ وێ جڤاکێ د زڤڕینن. مرۆڤ، ل دووڤ ڤێ تیۆرێ ب جڤاکیبوونێ (socialization) فێردبن کا چاوا ل دووڤ هندەک قانوونان ببنە خودانێ هندەک جهان. گرۆپەک دیتر ژ زانایا هەردو فاکتەرێن بۆ دەمى و فێربوونێ ب گرنگ د زانن، وەکى (Bell, et al, 1990). دیارە هەر دەمێ توخیبێن هەرێمداریا کەس و گرۆپ و (هەتا کو گیانەوەرەکى) کە تبن گەفێن کەس یان گرۆپەک دیتر، کارڤەدانێن جودا یێن هەین، و بەلکو بگەهتە ئاستێ توندوتیژیێ ژى، مرۆڤ ب گشتى و ل دووڤ ئه و ئەقل و مەژیێ هەى گەلەک پترتر د تۆخیبێن هەرێمداریا یێن دیتر د گەهن و زووى ب زووى خوە لێنادەن تنێ ئه و نەبت یێ دوژمن یان دەمارگیر و ڕیسکگەرا نەبت. مرۆڤ ل بن ڕۆناهیا ئەقلى بۆ چارەسەریا ڤان ئاریشان پەنایێ بۆ قانوونێن ناڤخوەیى یان ناڤدەولەتى دبەن. تنێ وەلات و نەتەوە و گرۆپەک داگیرکەر یان تیرۆرست نەبیت کو گوهداریا چو قانوون و بنەمایەکێ مرۆڤى و جڤاکى و کەلتوورى ناکەن و دبینین ئاستێ توندوتیژیێ هندەک جاران خوە ل هزاران و ملیۆنەها کەسان ددەت، وەک ئەوا ل گەل نەتەوێ کورد یان گەلەک نەتەوێن دیتر یێن دەڤەرێ و جیهانێ هاتیەکرن، و ئەنفال و کیمیابارانکرنا حەلەبچە و جینۆسایدا شنگال و دەڤەرێن کوردستانێ پشکەکن ژ دەربازکرنا توخیبێن هەرێمداریا نەتەوەێن کورد و یێن دیتر ل کوردستانێ. هەکەر ئەم باش هزرێ تێدا بکین و خوە لێ ل گێلى نەدین ئەڤ کارە جۆرەک ژ ئەنفالەکا خوە بخوەیە. ل سەر ئاستێ بچووک ژى ئەڤ ئاریشە دهێنە دیتن. ئەڤێن خوارێ مۆدێلێ کەڤنێ ژێستاندنا گوند و مولکێ خەلکى بوو. بۆ سەدان سالە ل کوردستانێ مالبات و ئویجاخ و گوندى و خودانێن دەڤەر و گوندێن خوەنە، لێ هندەک جاران هندەک کەس و لایەنان ئه و توخیبێن پێدڤى بوویە ل بەرچاڤوەرگرن، ب زۆردارى و زاڵمانە دەربازکرینە و بینە ئەگەرێ داگیرکرنا وى گوندى و وێ دەڤەرێ، و تێکدانا وێ و کوشتن و کۆچپێکرنا ئاکنجیێن وێ و هەر دەنگەکێ نەرازى ل سەر ڤێ کریارا دڕندانە. جاران ئەڤ داگیرکەرە ب ڕەنگێ پلاندارشتى یان ژ نیشکەکێڤە ئەڤ کارە دکر. ب سەر وى گوندی دا دگرت و هەمى دکوشتن یان ب جۆتەکێ کێلانێ جارەک دو جاران خودانێ وێ یێ سەرەکى د جەڕباند هەکەر کەسەکێ زۆردار و بێبەخت بایە دبیت خودانێ گودانى ژ پێخەمەت پاراستنا گیانێ خوە دەست ژ وى جهى و زەڤى و شۆڤێ بەردابایە، و هەکە دەنگ کربایە، دبیت ئەڤێ داگیرکەر یان گەفێن خوە زێدەتر بکەت و کوشتنێ بکەت یان هەکەر کۆلافە و ترسنۆک بایە ب هێجەتان خوە ژ وێ ئاریشێ دابایە پاش، یان وەکى مەزن دبێژن:”هەکەر دیت ئەزم هەکەر نەدیت دزم”! و یان گەلەک جاران ئه و زەڤى ب بهایەک کێم یان ب خورتى ژ خودانێن وان ستاندینە و گەلەک ژ وان ژى فەلەیێن خوەجهى بینە کە کوردێن ڕەسەنن و ل دووڤ ژێدەران تنێ ئایینێ وان مەسیحیە. هەتاکو نوکە ژى دویندەهێن وان دان ب هندێ نادەن کو ئه و زەڤى و گوند نە یێ بابۆکالێن وانن بەلکو یێن ژ خەلکێ هاتینە ستاندن و دزانن ژى خەلکێ خودانێ وى عەردى یێ ل سەر دەستێ مرۆڤێن وى و بابێ وى هاتینە کوشتن و دەربەدەرکرن لێ نەک دەستان ژێ بەرنادەن، بەلکو هندەک ژ وان ژ بابۆکالێن خوە زالمتر دەرکەتینە و نوکە هەمان هزرێ ب ناڤێ قانوونى و سیاسى ئەنجامددەن. ڕاستى ژ لایەکیڤە گریا مرۆڤى بۆ خوە و خەلکێ خوە دهێت ژ بەر ڤان زۆرداران و ژلایەک دیترڤە کەنیا مرۆڤى ب ئاقلێ وان دهێت و بیرا مرۆڤى ل هندێ دهێت ڤى ئەردى و ئاخێ هزاران مەلیۆن سالە هزاران هزارێن وەکى وان داعویراین و بۆ کەسێ نەمایە و هێشتا ئەڤ توخمەکەسە بۆ خوە وانەى وەرناگرن و دبت بۆ بۆستەکا ئاخێ و زەڤییەکا کۆ نە مافێ وى و نە مایێ وى تێدچت کەسانەکێ ژى ب نەمەردى بکوژت. خوەلیسەر دێ کیڤە بى و چاوا ژ (عەزابا وژدانا) خوە قۆرتال بى. بەدبەخت تو بۆ کێ وى کارى دکى؟ یان مۆدێلەک دیتر ئەوبى دا ل سنوورێ وى گۆندى کوتانەکێ بخواستن یان هەر ڕەنگەکێ هەبت دروست کەت و پشتى چەند سالان چەند دیدەڤان خوە ل ئاقارێ وى گوندى و پاشى دەست دەینانە سەر یان بناڤێ چەرێ و ب هێجەتا نەبینا چەرێ و ژ دەستدانا تەرشوتەوالێ خوە و چەراندنا پەزى. و ڕەشەکێن خوە لخوە کۆم کەت و خوە کەتە خودانێ وى جهى. نموونە بۆ ڤێ داگیرکرنا هەرێمداریێ ل هەرێما کوردستانێ هند گەلەکن کۆ دبیت هەکەر پشتى گەفێن دوژمنى و داعش و بەعسێ ب مەزنترین دربێن کۆژەک ل پەیکەرێ ڤێ هەرێمێ بهێتە هژمارکرن. ل سەر دەمێ بەعسێ، وەکى سال و چەرخێن بەرێ، کو قانوونێن دارستانێ ب سەر هەرێمێدا زال بى، ئەڤ دیاردە د مەزنترین ئاستێ خوە دا بوویە. نوکە هزاران کوشتى، بەرزە، ئاوارە، پەریشان و نەساخ و هزاران گوندێن چۆل و وێران ل هەرێما کوردستانێ هەنە، نە چونکى هێز و گەریلایێن پەکەکێ و جەندرمێن تورک یان سۆپایێ پاسداران ل وى جهى شەرى دکەن یان ل بن دەستێن داعشێ و… هتد، دانە، بەلکو چونکى هندەک کەس و لایەنان ب زۆردارى ئه و کارەساتە ئافراندینە و کەس نینە د هەوارا وان کەسێن بووینە قوربانى بچن. چونکى زۆرداران هەردەم هندەک ڕەشەکێن د ناڤ دامودەزگەهێن میرى و سیاسى و حزبى و قانوونى دا یێن بۆ خوە ڕاکێشاین دا ل دەمێن زۆرداریا وان بۆ وان پنى بکن و ڤەشێرن یان پشتا وان بگرن. ئەڤە مەزنترین زیانا سیستەمێ جڤاکیا مەیە و مەزنترین گورزە ل پەیکەرێ دیمۆکراسیەتێ و مافێن مرۆڤاتیێ و بەر ب جڤاکەکێ دامەزراوەیى چونێ یە. دلێ هزاران کەسان ژ دەسهەلاتا سیاسى شکایە چونکى داگیرکەرێن گوند و وارێن وان نوکە ل بن سیبەرا دەستهەلاتێ د بلندترین ئاستێ دەستهەلاتێ دایە. گەلەک ژ وان پشکداریا سیاسى د هەلبژارتن و بزاڤێن دیترێن سیاسى، ئەوێن ب هێڤێنێ دیمۆکراسیەتێ ل هەرێمێ دهێنە هژمارتن، ناکەن ژبەر ڤێ ئەگەرا ل سەرى هاتیە گۆتن. وەک ڤەکۆلینێن بسپۆرێن دەروونناسیێ ل هەرێما کورستانێ ل ڤان چەند سالێن دووماهیێ دەرخستى دویرەپەرێزیا سیاسى ل نک گەلەک کەسان ژ ئەگەرێن هەبوونا فاکتەرێن وەکى نەدادپەروەرى و زۆردارى و نەیەکسانیێ و گەندەلیێ بوویە و ئەڤ داگیرکرنا هەرێمداریا هندەک کەس و لایەن و گوندان ل سەر دەستێ هندەک داگیرکەرێن ناڤخوەیى ل دەڤەرێ پشکەکە ژ وێ گەندەلیێ. هزاران کۆڕێن ژ ڤى بابەتى ل شەرێ دژى داعش و بەعسێ، و بۆ پاراستنا ئاخا کوردستانێ خوە کرییە قوربانى، لدەمەکێ گۆندێ وى بخوە ل بن دەستێ نیمچە داعش و بەعسیەک دیترە، یێ سەردەمەکى بابۆکالێن وى و ئه و بخوە ژ بەر دەستێن وان ڕەڤین و بەلکو بزاڤا کوشتنا وى هاتبتەکرن و وەک سەدان کادرێن ب ڤى ڕەنگى هاتینە شەهیدکرن و هەتا نوکە ژى مافێ وان نەهاتیە ستاندن. یا فەرە و پێدڤیە دەستهەلاتا سیاسیا هەرێما کوردستانێ و نەخاسمە کابینەیا نوى یا حوکمەتێ، کو جهێ ئومێدا گەلەک کەسانە، د پرۆگرام و هەوا چاکسازیا خوە دا ئاڤرەکێ ل ڤى بابەتى بدەت و بدووماهیئینان ب ڤان جۆرە داگیرکرنا زۆردارانە، متمانە و باوەریێ بۆ هزاران کەسێن کو مافێ وان ل سەر دەستێ چەند دەه کەسان هاتیە خوارن، بزڤرینن. ب پشتگرێدان ب قانوون و نەخشەیێن جوگرافیایى یێن کەڤن و سەردەمێ ئێکەم سالێن دابەشکرنا گوند و وار و چیا و نهالێن دەڤەرێ و کەسێن ڕه سپى و باوەرپێکرى و لیژنەیێن تایبەت و دوور ژ بنەمایێن عەشایرى و خزمخزمانێ و و بەرژەوەندیێن بچووک و بەرتەنگ و کورت مەودا، و دوور ژ هەر یارى و فرت و فێلێن قانوونى و عەشایرى و هۆز و ئویجاخکانێ، و ل بن سیبەرا دادپەروەریا دەستهەلات و حوکمەتا هەرێمێ دشێت دووماهی ب گەلەک ژ ڤان ڕەفتارێن داگیرکەرانە بهێت ئینان و نەخاسمە ل سالێن داهاتى و ژ ئەگەرێ باشتربینا کاودانێن سیاسى و جێگریا وێ و پاشڤەکێشانا هێزێن داگیرکەرێن پەکەکێ و تورک و بیانى و بلندبوونا بهایێ فێقى و بەرهەمێن خومالى و کشتوکالى، خەلکەک زێدەتر ژ جاران دێ ل گوندێن خوە زڤڕن و ئەگەر ئەڤ ئاریشە هۆسا نەچارەسەرکرى بمینن دوور نینە کارەساتێن وێ ژ ئەنفال و داعش و… هتد، کێمتر نەبن. چونکى ئاخ و وار ل نک تاکێ کوردستانێ پیرۆزە و چ هێز و کەسێن داگیرکەر قەبوول ناکەت، و ئەڤە دزییەک مەزنە و دژى بها و بنەمایێن کوردەواریە و وەک جەنابێ سەرۆک بارزانى د فەرمووت “پێدڤیە بهایێن ڕەسەن بزڤڕن”. ئه و بهایێن ڕەسەن ئەون یێن ڕێبازا بارزان ل سەر هاتیە ئاڤاکرن و پێکهاتیە ژ پاراستنا وان مرۆڤێن خوە دایە بەر سیبەرا دادپەروەریا دانوستاندنا مافێ وانە ژ زۆرداران و قوتابخانا بارزان د ڤێ چەندێ دا یا پێگۆتی یە. ئەڤ کارە ژى تنێ ب ڕێیا دەستەیا دەسپاکیێ یان کۆمیسیۆنەکا تایبەت و نهێنى و باوەرپێکرى و وێرەک و بێلایەن دهێتە بجهئینان، حەتا ڤان جۆرە ئاریشە و زێدەگاڤیا پەیدا و ئاشکرا بکت و دووڤداچوون و چارەسەرى بۆ بهێتەکرن.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایکۆلۆژیک ل زانینگەها زاخۆ[1]