بەرپرسیارێتی سزایی و مەدەنی ڕۆژنامەنووس و دەزگاکانی ڕاگەیاندن
#کارزان محەمەد#

سزای تاوان بە مەبەستی ڕێگەگرتنە لە تەشەنەسەندن و تەمێی ئەنجامدەرەکەی، پەندێکیشە بۆ کەس و لایەنەکانی دیکە، چونکە ئامانجی چارەسەری هەڵسوکەوتی کەسی تاوانکاریشی لە پشتە. یاساش چەندین بەرپرسیارێتی خستۆتە ئەستۆی ئەو ڕۆژنامەنووس و دامودەزگایانەی کە یاسا و بڕیار و ڕێنماییەکان پێشێل دەکەن. هەروەک پێشتر ئاماژەی بۆ کرا، مەبەست لە چەمکی تاوان ئەنجامدانی ڕەفتارێکە کە یاسا قەدەغەی کردووە (بۆ نموونە ناوزڕاندن و جنێودان و… لە ڕۆژنامەگەریدا) یاخود ئەنجام نەدانی ڕەفتارێکە کە یاسا سەپاندوویەتی (بۆنموونە خۆلادان لە ئەرکە یاساییەکان) بە مەرجێ ئەم ڕەفتارانە بەپێی دەقێکی یاسایی بە تاوان دانرابێت، (چونکە هیچ شتێ بە تاوان دانانرێت تەنیا بەپێی یاسا نەبێت) .
لەکاتی ئەنجامدانی تاوان و سەرپێچیدا، دەشێ (کەس) و (لایەن) ی تاوانبار و سەرپێچیکار هەردوو بەرپرسیارێتی (سزایی و مەدەنی) بکەوێتە ئەستۆ. بەپێی یاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە (35) ی ساڵی (2007) یش، لە هەرێمی کوردستان بەرپرسیارێتی سزایی بەسەر ڕۆژنامەنووسان و دەزگا ڕاگەیاندنەکاندا دەسەپێنرێ و ڕۆژنامەنووسان ناخرێنە زیندان، لەکاتێکدا لە سەردەمی حیزبی بەعسدا تەنانەت سزای لەسێدارەدانیش بۆ ڕۆژنامەنووسان هەبوو!
“بەرپرسیارێتییەکان”
بەرپرسیارێتی سزایی ڕۆژنامەنووسان بریتییە لە غەرامە و زیندانی، بەم چەشنە:-
1-غەرامە؛ بریتییە لە لێستاندنی بڕە پارەیەک لە کەس و لایەنی سەرپێچیکار بۆ خەزێنەی دەوڵەت کە بەپێی یاسا دیاریکراوە، بنەمای دەستنیشانکردنی بریتییە لە:-
ا- بڕی غەرامە بەپێی قەبارەی ڕەفتاری تاوانکارییە.
ب- غەرامە تەنیا وەرگرتن و لێستادنی پارەیە.
ج-غەرامە دەچێتە خەزێنەی حکومەت.
د- بڕی غەرامەی وەرگیراو بۆ هەمووان یەکسانە (جیاوازی لەنێوان ڕۆژنامەنووسێکی دەوڵەمەند و هەژار، دەزگایەکی ڕاگەیاندنی پڕ داهات و کەمداهاتدا ناکات) .
ها-بڕەکەی بەپێی بڕگە و ماددەی یاسایی دیاری کراوە، ئەویش بەپێی ڕێژەی مەترسیداربوونی ڕەفتارەکەیە.
بۆ نموونە لە هەردوو ماددەی (6) و (9) ی یاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە (35ی ساڵی 2007) دا، ئاماژەی بۆ بڕی غەرامەی تاوانی ڕۆژنامەگەری کردووە، لەم یاسایەدا کەمترین بڕی غەرامە (1) یەک ملیۆن دینارە و زۆرترینیش (20) بیست ملیۆن دینارە. دادوەر دەسەڵاتێکی لاستیکی لە ساتی سزاداندا هەیە، واتا دەسەڵاتێکی فراوان و ڕەهای هەیە لە دیاریکردنی سزای سەپێنراو لە چوارچێوەی ئەو سزایەی دەقی یاسا دیاری کردووە، ئەویش بە پشتبەستن بە چەند بنەمایەک کە ئاماژەمان بۆ کردووە. بۆ نموونە لە یاسای ڕۆژنامەگەریدا سزای غەرامە لە (1 ملیۆن) ەوە تا (20 ملیۆن) ە، لێرەدا دەسەڵاتێکی سنووردار دەدرێتە دادوەر تا لە سزادانی ڕۆژنامەنووسدا سەرپشک بێت، کە بەگوێرەی چەند مەسەلەیەکی پەیوەندیدار بە تاوانەکە، زۆرترین یان کەمترین یان دۆخی مامناوەند بگرێتەبەر.
2- زیندانی؛ گلدانەوە و دەستبەسەرداگرتنی کەسانی تاوانبارە بە مەبەستی دوورخستنەوەی لە کۆمەڵگا و چاکسازی لە کەسێتییەکەیدا، واتا سەرلەنوێ تاوانبار بە پڕۆسەی بەمرۆڤبوونەوەدا بڕوات تا بە کەسێتییەکی تەندرووستەوە بگەڕێتەوە نێو کۆمەڵگا.
بەپێی یاسای سزادانی ئێراقی ژمارە (111) ی ساڵی (1969) ی هەمووارکراو، لە ماددەکانی (25 و 26 و 27) ئاماژەی بۆ سزای زیندانی کردووە. هەرچەندە سزای زیندانی بۆ ڕۆژنامەنووسان لە یاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە (35) ی ساڵی (2007) لە هەرێمی کوردستان لابرا، ئەمەش خاڵێکی پۆزەتیڤی ڕەوشی ئازادییە لە هەرێمی کوردستان، بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە گەلێکجار ڕۆژنامەنووسان بە یاساکانی دیکە بەتایبەت بەپێی (یاسای سزادانی ئیراقی) ی ژمارە (111) ی ساڵی (1969ز) دادگایی دەکرێن، لەکاتێکدا بە پشتبەستن بە پرەنسیپێکی یاسایی “یاسای تایبەت کۆتوبەند دەخاتەسەر یاسای گشتی”، واتا هەر بوارێک خاوەنی یاسای تایبەت بەخۆی هەبوو، ئەوا دادوەر ناشێ پەنا بۆ یاسایەکی گشتی ببات، بۆ نموونە مادام یاسای ڕۆژنامەگەری لە هەرێمی کوردستاندا هەیە، شیاو نییە بۆ دادوەر بگەڕێتەوە بۆ یاسای سزادانی ئێراقی کە تووندترین سزای بۆ ڕۆژنامەنووسان لەبەرچاوگرتووە.
سزای زیندانی بەپێی جۆری تاوان گۆڕانی بەسەردا دێت، بەشێوەیەکی گشتی چەند جۆرێکە:-
1- تاوان؛ بە پێشێلی یاسا و دەستوور بە تاوان دادەنرێت، سزادانی تاوانبار بەپێی ماددەی (25) ی یاسای سزادانی ئێراقی ژمارە (111) ی ساڵی (1969) ی هەموارکراو، بریتین لە:-
ا- سزای لەسێدارەدان.
ب- زیندانی هەمیشەیی یاخود هەتاهەتایی.
ج- زیندانی لە (5) ساڵ تا دەگاتە (15) ساڵ.
2-کەتن؛ سەرپێچییە لە بڕگەیەکی یاسایی، سزاکەی بەپێی ماددەی (26) ی یاسای ناوبراو، (3 مانگ بۆ 5 ساڵ) ە یاخود غەرامە یاخود هەردوو سزاکە بەسەریەکەوە.
3-سەرپێچی؛ لادان و پێشێلکردنی بڕیار و ڕێنماییەکانە کە لەلایەن حکومەت و دامودەزگاکانییەوە دەرچووە، سزاکەی بەپێی ماددەی (27) ی یاسای ناوبراو، غەرامە یاخود زیندانییە (لە24 کاتژمێر بۆ 3 مانگ) . هەروەها لەکاتی ئەنجامدانی تاوانی ڕۆژنامەگەریی لەلایەن ڕۆژنامەنووسەوە، ئەگەر تاوانەکە زیانی ماددی و مەعنەوی گەیاندبێت بە کەس و لایەنەکان، ئەوا بەرپرسیارێتی مەدەنی دەکەوێتە ئەستۆ.
مەبەست لە زیانی ماددی ئەوەیە کە بەهۆی بڵاوبوونەوەی بابەت یاخود وێنەیەکەوە لە دەزگا ڕاگەیاندنەکان، زیانی ماددی و دارایی بگەیەنێت، بۆ نموونە هەواڵ و بابەت لەسەر فرۆشتنی گۆشتی بۆگەنیو لە چێشتخانەیەک، یاخود کاڵای ئێکسپایەر لە سوپەرمارکێتێک لە دەزگایەکی ڕاگەیاندن بڵاوبکرێتەوە، ئەگەر زانیارییەکە ناڕاست بوو، ئەوا خاوەنی ئەو شوێنانە مافی خۆیانە داوای قەرەبووی ماددی بکەن کە پارەیە، یاخود داوای قەرەبووی مەعنەویش بکەن بۆ نموونە وەک داوای لێبووردن و ڕاستکردنەوەی زانیارییەکە لەلایەن ئەو دەزگا ڕاگەیاندنەوە.
لەم ساتانەشدا، پێویستە کەس و لایەنی زیانلێکەوتوو، سکاڵای یاسایی لە دادگا (لە دادگای شارستانی تاییبەتمەند کە بریتییە لە دادگای بەرایی) لەسەر ئەو دەزگا ڕاگەیاندنانە تۆمار بکەن بۆ وەرگرتنی قەرەبوو، چونکە بنەمایەک هەیە دەڵێت؛ “دادبینی مەدەنی، دادبینییەکی داواکراوە”. مەبەستیش لە (قەرەبوو) لێستاندنی بڕە پارەیەکە لە کەس و لایەنی زیانبەخش بۆ کەس و لایەنی زیانلێکەوتوو، یاخود دەشێ قەرەبووەکە مەعنەوی بێت وەک داوای لێبووردن و پۆزش هێنانەوە یا هەردوو سزاکە بەسەریەکەوە. لە سزای قەرەبوودا دەسەڵاتێکی لاستیکی (دەسەڵاتیکی فراوان بە گوێرەی هەڵسەنگاندنی دادوەر خۆی بە پشتبەستن بە بنەمای دیاریکراو بۆ دیاریکردنی بڕی قەرەبوو) دراوەتە دەست دادوەر تا ویژدان لە دیاریکردنی بڕی قەرەبوودا بەکاربهێنێت، بۆ نموونە زۆرترین یاخود کەمترین قەرەبوو دابنێت.
دادوەر بەلایەوە گرنگە کە لە قەرەبوودا هەردوو مەسەلەی (قەوارەی زیان) و (ڕەزامەندی کەس و لایەنی سکاڵاکار و دۆخی سکاڵا لەسەرکراو) لەبەرچاو بگرێت.
گرنگترین بنەماکانی قەرەبوو لەلایەن دادوەرەوە، بریتین لە:-
1- بڕی قەرەبوو بەپێی قەبارەی ئەو زیانەیە کە بڵاوبوونەوەی بابەتێک، یاخود وێنەیەک بە کەس و لایەنێکی دەگەیەنێت.
2-دەشێ قەرەبووەکە بەهەردوو شێوازی (ماددی) و (مەعنەوی) بێت. واتا کەس و لایەنی زیانلێکەوتوو، دەتوانن لەڕووی ماددییەوە داوای “پارە” بکەن، یاخود قەرەبووی (مەعنەوی) بکرێنەوە وەک داوای “لێبووردن و ڕاستکردنەوە”.
3-قەرەبوو بۆ کەس و لایەنی زیانلێکەوتووە.
4-بڕی قەرەبوو بەپێی “کەس و لایەنەکان”، “کات و شوێنی بڵاوبوونەوەی بابەتە زیانبەخشەکە” گۆڕانی بەسەردا دێت. بۆ نموونە لەکاتی هەڵبژاردندا زیانگەیاندن بە کەس و لایەنێک، قەرەبووەکەی زیاترە وەک لە کاتی ئاسایی. داخوازی قەرەبوو لەلایەن سەرکردەیەکی ناودارەوە کە بەهۆی تۆمەتێکەوە زیانی پێگەیشتووە، لە قەرەبووی کەسێکی ئاسایی زیاترە.
5-دادوەر لە دادگادا بڕی قەرەبووی ماددی و مەعنەوی دەستنیشان دەکات. لە یاسای ڕۆژنامەگەری ژمارە (35) ی ساڵی (2007) دا هیچ جۆرە ئاماژەیەکی بۆ دەستنیشانکردنی کەمترین و زۆرترین بڕی قەرەبوو بۆ کەس و لایەنی زیانلێکەوتوو دیاری نەکردووە، ئەمەش دەستی دادوەری واڵا کردووە تا بگەڕێتەوە بۆ یاسای مەدەنی.[1]